Zədələnmiş və əzilmiş pul əskinaslarının aqibəti

Uzun müddət istifadə olunduğu üçün köhnəlmiş, azacıq cırılıb zədələnmiş əskinaslar tez-tez problemə səbəb olur, xüsusən də alış-veriş münasibətləri zamanı onların qarşı tərəfdən qəbul edilməməsi ilə qarşılaşırıq. Zədələnmiş, əzilmiş, üstü yazılmış pulları nə mağazalar götürür, nə avtobuslar, nə ödəniş terminalları. Xoşagəlməz hal da vətəndaşlara əlavə problemlər yaradır.

Zədələnmiş, köhnəlmiş pulları vətəndaşlar nə etməlidir? Vətəndaş bu pulları harada dəyişməlidir?

Mütəxəssislərin fikrincə, pul nişanı tədavülə yararsızdırsa, zədələnibsə, qanuna müvafiq olaraq bütöv bir hissədən ibarət səthinin 60 faizdən çox hissəsini saxlamış, eyni zamanda eyni pul nişanlarına məxsus hissələrindən ibarət səthinin 100 faizini saxlamış həqiqi pul nişanlarının dəyəri Mərkəzi Bank tərəfindən məhdudiyyətsiz şəkildə ödənilir. Zədələnmiş pulların banklar tərəfindən qaytarılmasından imtina edilməsi qanunvericiliyə ziddir.

Əvvəlcə zədələnmiş pulun hansı dərəcədə zədələndiyini qiymətləndirmək lazımdır. Əgər zədələnmiş pulun 60 faizi sağlamdırsa, zədələnməmiş qalıbsa, bu, banklar tərəfindən dəyişdirilməlidir. Bunun dəyişdirilməsi ya Mərkəzi Bank olsun, ya da yerlərdə olan digər banklar tərəfindən həyata keçirilməlidir. Zatən, bu zaman banklar heç nə itirmir. Banklar vətəndaşlardan alıdıqları həmin pulu eynilə Mərkəzi Banka təhvil verərək həmin nominal qədərində pul əldə edirlər. Əksinə, zədələnmiş pulların banklarda dəyişdirilməməsi prosesi uzun müddət davam edərsə və kütləvi şəkil alarsa, bu, artıq dövriyyədə olan pulların qıtlığına gətib çıxara bilər. Onun üçün kifayət qədər pul zədələnməlidir. Amma nəzəri cəhətdən bu belədir. Lakin zədələnmiş vəsait banklara qaytarıldığı zaman və həmin banklar da həmin pulu Mərkəzi Banka təhvil verdiyi təqdirdə Mərkəzi Bank bir növ pul kütləsinə dəqiq nəzarət etmiş olur. Ona görə də bankların zədələnmiş pulları dəyişməkdən imtina etməsi qanunsuz hərəkətdir. Sadəcə olaraq zədələnmiş pulu qiymətləndirmək lazımdır. Qiymətləndirmək üçün isə təxminən 200 damadan ibarət bir sxem var, pul onun üzərinə qoyulur, əgər 60 faizi zədələnməmişdirsə, o dəyişdirilir.

Millət vəkili, iqtisadçı alim Vüqar Bayramov deyir ki, mövcud qanunvericiliyə görə, milli əskinaslar hansısa səbəbdən zədələnərsə, Mərkəzi Bankda və ya kommersiya banklarında dəyişdirilə bilər. Bu məqsədlə Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) paytaxtda və ölkənin regionlarında fəaliyyət göstərən ərazi idarələrində əhaliyə xidmət göstərən xüsusi kassaları mövcuddur. Amma təəssüflər olsun ki, vətəndaşlarımızın heç də hamısı bundan xəbərdar deyil: "Zədələnmiş milli pul nişanlarının dəyişdirilməsi ilə bağlı ölkədə mövcud olan prosedurdan heç də bütün vətəndaşlarımız məlumatlı deyil. Ona görə də müəyyən çətinliklərlə üzləşirlər. Çox vaxt insanlar bu cür nağd pulu fərdi şəxslərdən öz dəyərinin bir hissəsinə dəyişirlər. Əslində, əskinas zədələnsə belə, bu o demək deyil ki, o, dəyərini itirib və eyni nominalda yenisi ilə dəyişdirilə bilməz. Dəyişdirilmə üçün heç bir maneə yoxdur. Vətəndaşlar təkcə paytaxtda deyil, Naxçıvan, Yevlax, Gəncə, Biləsuvar və Qubada da Mərkəzi Bankın ərazi idarələrinə müraciət edərək milli pul nişanlarını dəyişdirə bilərlər. Bunun üçün heç bir komissiya yoxdur və dəyişdirilmə üçün məqbul olan sahəsini saxlayan həqiqi zədələnmiş pul, şübhəsiz ki, yeniləri ilə dəyişdiriləcək. Zədələnmiş pullar onların sonrakı taleyinə aydınlıq gətirmək üçün yuxarıda adıçəkilən Mərkəzi Bankın kassalarına aparılmalıdır - əskinasın həqiqiliyi təsdiqlənərsə, mütləq dəyişdiriləcək. Belə ki, əgər zədələnmiş əskinaslarınız varsa, onları üçüncü şəxslərlə dəyərindən aşağı dəyişdirməyə ehtiyac yoxdur.

Millət vəkilinin sözlərinə görə, belə əskinasların taleyi Milli Məclisdə həll olunub. "Mərkəzi Bank haqqında" qanuna edilən dəyişikliklər milli pul nişanlarının dəyişdirilməsinə yanaşmaları yeniləyib. Belə ki, bütöv bir hissədən və ya eyni kağız pul nişanına məxsus ardıcıl hissələrdən ibarət, səthinin 60 faizindən az olmayan hissəsini və üzərindəki iki seriya nömrələrindən ən azı birini tam saxlamış pul nişanlarınınn nominal dəyəri Mərkəzi Bank tərəfindən ödənilir. Bununla yanaşı, eyni kağız pul nişanına məxsus ardıcıl olmayan hissələrdən ibarət, səthinin 60 faizindən az olmayan hissəsini və üzərindəki hər iki seriya nömrəsini tam saxlamış pul nişanlarının nominal dəyəri də Mərkəzi Bank tərəfindən ödənilir. Kağız pul nişanları ilə yanaşı, vətəndaşlarımız bütöv səthinin üzərindəki təsvir və yazıları onun nominalını müəyyənləşdirməyə imkan verən həcmdə saxlamış və deformasiyaya məruz qalmamış metal pul nişanlarını da məhdudiyyətsiz Mərkəzi Bankın kassalarında dəyişə bilərlər: "Sadə dillə desək, dəyişdirilmə üçün məqbul olan səthi saxlayan həqiqi zədələnmiş milli pul nişanı mütləq yeniləri ilə dəyişdiriləcək. Pul nişanının həqiqiliyi ilə bağlı hər hansı bir şübhə yaranarsa, qanunla müəyyən edilmiş müddətdə Mərkəzi Bank tərəfindən ekspertizası həyata keçirilir və bundan sonra şübhəli pulun sahibinə nəticə barədə məlumat verilir. Artıq qeyd edildiyi kimi, Mərkəzi Bankın kassalarında milli pul nişanlarını dəyişdirən zaman heç bir komissiya tətbiq edilmir. Lakin kommersiya banklarında bu prosedur üçün komissiya tətbiq edilə bilər. Qanuna görə, kommersiya banklarının komissiya tələb etmək hüququ var və bu komissiyanın həcmi onların tarif siyasətindən asılı olacaqdır. Ona görə də ən yaxşısı Mərkəzi Bankın kassalarına müraciət etməkdir. Çünki fərq yoxdursa, zəhmətlə qazandığınız pulu başqasına niyə verirsiniz?

İqtisadçı-ekspert Natiq Cəfərlinin dediyinə görə, əskinasda zədələnmə olubsa və bu zədə pulun nömrəsinə, qoruyucu hissəsinə düşmürsə, istənilən alqı-satqı məntəqəsi bu əskinası götürməlidir: "Əgər satıcı bu pulları götürmürsə, bu zaman istehlakçıların hüquqlarını və ölkə qanunvericiliyini pozur. Əgər qoruyucu işarələrdə və nömrədə problem olarsa, vətəndaş banklarda əskinası dəyişməlidir. Banklar da müştəridən xüsusi blank vasitəsi ilə aldığı cırıq pulları Mərkəzi Banka təhvil verir. Eyni zamanda, şəxs özü də Mərkəzi Banka təhvil verə bilər".

İqtisadçı ekspert Akif Nəsirli bildirib ki, Avropa və Amerika ölkələrində pulun zədələnməsilə bağlı xüsusi cinayət məcəllələri var. Məcəlləyə görə, əgər pul süni şəkildə insanlar tərəfindən dəyərdən salınarsa, onda həmin insanlar müəyyən qədər cərimə olunur və cinayət məsuliyyəti daşıyırlar. Ekspert bildirib ki, MDB ölkələrində və Azərbaycanda bununla bağlı heç bir tədbir görülmür. Amma bu cür halların qarşısını almaq üçün gələcəkdə qanunvericilikdə müəyyən dəyişikliklərin ediləcəyi gözlənilir. Təcrübədə isə görülür ki, bir şəxsin səhlənkarlığı üzündən korlanmış pul alan vətəndaş daha sonra onu istifadə edərkən problemlər yaşayır. Halbuki korlanmış pulla rastlaşan vətəndaş o pul əskinasını istənilən banka təhvil verib onu bütöv pulla əvəz edə bilər. Banklar isə heç bir zərərə düşmədən zədəli əskinasları Mərkəzi Banka təhvil verməlidir. Əlində olan cırılmış pulunu banka təhvil verə bilmədikdə, insanlar dəyən zərərlə barışmalı olur. Nəticədə dövriyyədə böyük həcmdə korlanmış pullar qalır.

Azərbaycanın Mərkəzi Bankından (AMB) verilən məlumata görə, kommersiya bankları zədələnmiş xarici valyutada pul nişanlarının yararlı pul nişanına dəyişdirilməsini öz daxili qaydalarına uyğun olaraq həyata keçirə bilər: "Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanununa uyğun olaraq Mərkəzi Bank yararsız milli pul nişanlarının dəyişdirilməsini həyata keçirir, eyni zamanda, "Pul nişanlarının tədavülə yararsızlıq əlamətləri, dəyişdirilməsi və ekspertizası Qaydaları"na əsasən Mərkəzi Bank həqiqiliyi şübhə doğuran xarici valyutada olan pul nişanlarının ekspertizasını aparır. Müvafiq qaydalara əsasən kommersiya bankları xarici valyutada pul nişanlarının ekspertizasını apara bilər. Eləcə də, kommersiya bankları zədələnmiş xarici valyutada pul nişanlarının yararlı pul nişanına dəyişdirilməsini öz daxili qaydalarına uyğun olaraq həyata keçirə bilər".

Qeyd edilib ki, kommersiya bankları Mərkəzi Bank tərəfindən milli valyutaya nisbətdə rəsmi məzənnəsi müəyyən olunan xarici valyutada olan pul nişanlarını dəyişdirə bilər: "Əlavə edilib ki, zədələnmiş xarici valyutada pul nişanının dəyişdirilməsi qaydaları isə həmin xarici valyutanı tədavülə buraxan emitent bank tərəfindən müəyyən edilir".

Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatasından (MBNP) verilən məlumata görə, Palata tərəfindən davamlı olaraq kommersiya bankları tərəfindən aparılan əməliyyatların, göstərilən xidmətlərin, eyni zamanda istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi istiqamətində görülən işlərin statusu monitorinq olunur və nəzarətdə saxlanılır: "Bank sistemində pulların ekspertizasının təşkili və aparılması Qaydaları"na əsasən, kommersiya bankları əhali tərəfindən təqdim olunan tədavülə yararlı, yararsız, həqiqiliyi şübhə doğurmayan (saxta olmayan), bütöv bir hissədən ibarət səthinin 60 faizdən az olmayan hissəsini saxlamış milli pul nişanlarını qəbul etməli, dəyişdirməli və ekspertizasını təmin etməlidir. Bununla əlaqədar olaraq Palata tərəfindən banklara müvafiq tapşırıq verilib".

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet.-2 noyabr 2023.-№199.-S.7