GÖZƏL ARZULAMAQ İNCƏLİYİ

 

O, Bakını sevirdi və bu əziz şəhərə özündən əvvəl şeirləri gəlib çıxmışdı. "Maarif və mədəniyyət"ə məktub yollamışdı, zərfdə şeirləri idi və həmin şeirlər, o məktub səbəb olmuşdu ki, ardınca özü də 1927-ci ildə sonralar elə İstanbul qədər aşiq olacağı küləklər şəhərinə ilk dəfə qədəm bassın. Uzaqdan-uzağa yaxın bilmişdisə, bu dərgidə şeirlərinin dərc olunmasını arzulamışdısa, bu, təsadüf deyildi. O çağlar Azərbaycan ədəbi-mədəni düşüncəsinin əsas ifadə mərkəzlərindən birinə çevrilmiş "Maarif və mədəniyyət"ə sadəcə bir jurnal kimi baxmaq düz olmazdı. Bu dərgi varlığıyla artıq bir mühitə dönmüşdü, ətrafında ən sağlam yaradıcı qüvvələri toplamağı bacarmışdı, həm köhnə, həm yeni nəsil burada çap olunmağı özünüifadənin, özünütəsdiqin, tanınmanın ən münasib meydanı sayırdı. Yəni bu dərgi bir jurnal olmaq çərçivəsindən kənara çıxaraq müəyyən mənada ədəbi mərkəzə çevrilmişdi. Onu yalnız Bakıda oxumurdular. Sədası Orta Asiyaya da çatmışdı, Türkiyədə də onu izləyirdilər, "Maarif və mədəniyyət" artıq həm də bir səviyyə göstəricisi idi, mahiyyətcə, əhatəcə dalğası Azərbaycan ziyalı mühitindən daha geniş çevrəni bürüyən özünəməxsus yaradıcı qüvvələri yaxınlaşdıran, qovuşduran Yazarlar Birliyi idi. Nazim Hikməti bu dərgiyə şeirlərini göndərməyə sövq edən də həmin cazibə idi. İllərcə birlikdə işlədiyimiz, ən əsas ustadlarımdan biri kimi qəbul etdiyim, sanbalı, dərinliyi ilə elə sağkən klassiklər zümrəsinə aid olunmağa layiq, Nazim Hikməti də ilk tanıyanlardan olmuş unudulmaz Əkrəm Cəfərin, onun yaşıdı, elə Əkrəm müəllim kimi həm də uzun müddət həm dostum, həm iş yoldaşım olmuş Cəfər Rəmzinin (hərçənd, təvəllüd tarixi məsələsində aralarında hərdən mübahisə də düşərdi, Cəfər müəllim Əkrəm ustada "sən məndən uşaqsan" deyərdi, "mən 1905-dənəm, sən 1906-dan". Əkrəm müəllim bu höcətləşmələrdə kürəyini yerə vurmazdı, "yox, mənim doğum tarixim tam dəqiq məlum deyil, ya 1905, ya 1906-dır" və rəsmən tərcümeyi-halını yazanda da elə əvvəldə məxsusi qeyd edərdi ki, "1905, yaxud 1906-cı ildə anadan olmuşam") dillərindən dəfələrlə eşitmşiəm ki, "Maarif və mədəniyyət"i hörmətlə, xiffətqarışıq məhəbbətlə xatırlar, sonrakı bütün ədəbi və mədəni dərgilərlə müqayisədə ona üstünlük verər, söylərdilər ki, bapbalaca bir jurnal idi, içərisində hər şey vardı, onun bircə sayını oxuyub bütün ədəbi-mədəni həyatın da, ictimai-siyasi ab-havanın da rəngini, dadını duymaq mümkündü.

 

"Maarif və mədəniyyət" artıq vazkeçilməz, mövqeyi və baxışları, təklif etdiyi ədəbi meyarlarla barışılan elə vacib Mühitə çevrilmişdi ki, gənc Nazimi də (Azərbaycandan kənardakı türkdilli ədəbi qüvvələr içərisindən neçə-neçə başqasını da) gendən cəlb edə bilmişdi və xeyirxah baisə dönmüşdü ki, Nazim Hikmət özü də şəxsiyyəti və doğurduqları ilə lap az sonra Azərbaycanda qüvvətli təsiri uzun müddət davam edəcək, çox səmərələr də verəcək ayrıca bir Mühit yaratsın.

 

Özü də o vaxt Azərbaycanın gənc ədəbi qüvvələrindən olan Süleyman Rüstəm Nazim Hikməti Bakıda ilk tanıyanlardan olmuşdu, çünki 21 yaşlı gənc Nazim Hikmətin redaksiyaya çatan şeirlərini oxuyub çapa hazırlayanda, ona ilk məktubunu göndərəndə "Maarif və mədəniyyət"də katib işləyirmiş. Bu ilk qaibanə təmaslar ömür boyu davam edəcək dostluğun bünövrəsi oldu, Süleyman müəllim ona da, oçağkı bir çox cavan şairlərə də, yalnız ədəbi deyil, həm də bütövlükdə sonrakı Azərbaycan düşüncə mühitinə də Nazimin danılmaz münbit təsirini həmişə minnətdarlıqla xatırlayırdı.

 

Elə Azərbaycana əvvəlcə sözünün, ardınca da özünün gəlişi ilə Nazim Hikmət oldu buralı, oldu bizimki və artıq həyatdan getdiyi çağlarda - 1960-cı illərin ikinci yarısında, 1970-lərdə də yenilikçi ədəbi qüvvələrin başlıca mayaklarından olaraq qaldı. Nazim Mühiti milli ədəbiyyatımız və milli düşüncəmizin inkişafına parlaq, örnək yaradıcılığından da artıq faydalar verdi və bu müstəsna sərvət daimilik Azərbaycan mənəvi irsinin ayrılmaz parçası olmaq haqqı qazandı.

 

Nazim Hikmət Moskvada yaşayırdı. Əslində o, elə sovet paytaxtında da, bütövlükdə Sovet İttifaqında da təkcə böyük bir yaradıcı deyil, həm də Mühit idi. Həm də yalnız yaradıcılığının bədii məziyyətləri ilə yox! O, SSRİ-nin senzuralı, fikir yasaqları bol gerçəkliyində azad sözün hüdudlarını genişləndirə bilirdi. Dünya şöhrətli kommunist idi, sovet ədəbi aləminin məruz qaldığı labüd siyasi qayçılamalar onun eyninə deyildi, daxillərində çöldəki redaktor və senzorlardan əlavə, öz senzorluqları da olan sovet yazıçılarından fərqli olaraq, Nazim belə buxovlardan azaddı, duyduqlarını, düşündüklərini qələmə daha sərbəst gətirirdi və məhz dünya kommunist hərəkatının öncülləri sırasında yer alması onun qarşısındakı senzura çəpərlərini aradan götürürdü. Yazdıqları, çap olunan əsərləri ilə o, sərbəst düşüncənin dairəsini genişləndirirdi. Nazimin yasaqlar maneəsini adlamış hər deyişi, nümunə yaratması Azərbaycanda və Sovetlər Birliyinin digər yerlərindəki ədəbi qüvvələrə də meydan açırdı. Artıq senzuranı adlayaraq Nazimin yazdıqları işıq üzü görmüşdüsə, onun ardınca digərlərinə əmma qoymaq müşkülləşirdi. Nazim Hikmət pəncərə açırdı, çətin yolların daş-kəsəyini təmizləyirdi, cığırları açırdı, onun ardınca həmin cığırları genişləndirərək yollara döndərmək də asanlaşırdı. Nazimin bizlərçün - yalnız Azərbaycan da deyil, yaradıcı sovet adamı üçün etdiyi fəlsəfəsi etibarı ilə ədəbiyyata xidmətdən daha miqyaslı idi, sovet və bütövlükdə ozamankı sosializm mühitində azad təfəkkürün üfüqlərini genişləndirmək missiyası idi.

 

Nazimlə hər görüşdən, hər ünsiyyətdənsə ətrafındakılara mütləq yaxşı bir iz, əməl ediləsi dərs yadigar qalırdı. Hüseyn Cavid ocağının işığını sönməyə qoymayan, onun tək yadigarı Turan xanım çox təmiz, qatışıqsız azərbaycanca danışırdı. Bu da sovet əyyamlarının bəd təsirlərindən idi ki, rus dili gündəlik həyatımıza dərindən sirayət etdiyindən ən tanınmış ziyalılarımız belə kürsülərdən, ekranlardan, səhnələrdən nə qədər mükəmməl, qatqısız Azərbaycan dilində çıxış etsələr də, məişət danışıqlarında alaqlaşmış, dilimizə zəli kimi yapışmış rus kəlmələrindən yan keçə bilmirdilər, bu mərəz elə kütləviləşmişdi ki, hətta rusca bilməyən, yaxud alayarımçıq bilən azərbaycanlıların belə nitqlərinə daraşmışdı. Bunu da müşahidə etmişdim ki, o mərəz tək bizə aid deyildi, digər sovet respublikalarında da - özbəkdə, tacikdə, qazaxda və digərlərində də müşahidə olunurdu. Turan xanımsa nəinki dilimizdə qarşılığı olsa da, başqaları üçün tinbaşı işlədilməsi adiləşmiş kəlmələri dilinə almazdı, hətta dilimizdə rəsmən oturuşmuş rus sözlərini belə imkan daxilində öz müvafiq sözümüzlə əvəz etməyə çalışardı, buna görə hətta bəzən hansısa deyişləri bir qədər süni kimi çıxar, adama birtəhər gələrdi. Turan xanım bu minvalla öz nitqinə nəzarət edirdisə, bizim Xəlil Rza kimi başqalarının nitqindəki rus kəlmələrinin yeri gəldi-gəlmədi istifadəsinə qarşı açıq mübarizə aparan, hər namünasib işlənən əcnəbi sözə görə ərklə "bir quruş cərimə" qoymuş dil keşikçimiz də vardı. Bir dəfə maraq güc gəldi, soruşdum və Turan xanım nitqini o cür arıtlayaraq danışmağının sirrini açdı. Dedi ki, yazıçı Ənvər Məmmədxanlının bacısı, yaxın rəfiqəsi Həbibə ilə Moskvada Nazimin görüşünə gediblərmiş. Deyir, Nazim nəsə xəbər almışdı, danışırdım və necə oldusa danışığımın içərisində bir "uje" sözü keçdi və şairin sifətinin ifadəsi dəyişdi: "Sən Cavidin qızısan, gərək elə təmiz, qatışıqsız türkcə danışasan ki, nitqin başqalarına da görk ola!" Turan xanım söyləyirdi ki, o-bu, həmin vaxtdan hər cümləmi deməzdən əvvəl beynimdə nəzarətdən keçirirəm ki, içərisinə təsadüfən rus kəlməsi düşməsin. Elə zənn eləyirəm ki, Nazim qıraqda dayanıb məni dinləyir, hansısa uyğunsuz yad kəlmə dilimə gəlsə, yenə onun məzəmmətli baxışları ilə qarşılaşacağam.

Beləcə, Nazim hər məqamda, hər sözü, hər əməli ilə işıq paylamağı, ibrət olmağı bacarırdı.

...Nazim sovetin nəzərində böyük kommunist olsa da, sovetinki sayılsa da, hər halda bir əcnəbi idi, türk idi, türkiyəli idi - SSRİ-nin əks cəbhə hesab etdiyi NATO blokuna daxil ölkənin təmsilçisi idi, buxovsuz düşüncə sahibi idi və ona görə də əl altından ona nəzarət daim var idi. Yanındakı rus həyat yoldaşlarından tutmuş ətrafındakı şair-yazıçılaradək onun hər addımı, sözü, hərəkəti barədə Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinə xəbərlər ötürənlər bəs deyincə idi. Anar bu babətdə Süleyman Rüstəmin zarafata qarışdırıb dediyi bir mətləbi çatdırır. Nazimin Bakıya gəlişlərində onu yaradıcılığının əsas araşdırıcısı və dostu Əkbər Babayev müşayiət edərmiş. Türkoloq Əkbər Babayev özü də sovetin xüsusi xidmət orqanlarının etibarsız hesab etdiklərindən, güdükçü diqqətində saxladıqlarından idi, mütaliələri ilə, Türkiyədən gələnlərin söhbətləriylə hətta istanbullulardan da yaxşı tanıdığı, görmədən küçə-küçə bələd olduğu, neçə dəfə rəsmi dəvətlər gəlmişdisə də, həmişə görməyi arzuladığı bu sevimli şəhərə onun səfərlərinə icazə verməmişdilər. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, hətta ondan da yeri gəldikcə Nazimə nəzarətçün dolayısı ilə istifadə edirdilər.

 

Nazimin Bakıda olduğu günlərdə adətən ona hara gedib-getməməyin, kiminlə görüşüb-görüşməməyin məsləhətini Əkbər verirmiş. Deyirmiş ki, məsələn, filan tamaşaya gedək, filana baxmağa ehtiyac yoxdur, ya filan adamlar səni çağırır, ora gedək, amma filanlar çağırır, ora getməyək. Anar müəllim də xatırlayır ki, baməzə Süleyman Rüstəm deyirmiş ki, Əkbər Nazimə Azərbaycanı redaktə edib verir...

 

Nazim Hikmətin əsərlərinin nəşriyyatlara, səhnələrə yolu nə qədər açıq olsa da, ona açıq, ya üstüörtülü "elə yaz, belə yazma" iradları tutulmasa da, hər halda hər şey yağ kimi gedirdi xülyasına qapılmaq da düz olmazdı. "İvan İvanoviç varmıdır, yoxmudur?" pyesi ortaya çıxandan sonra başı az ağrımadı. Senzura əsəri buraxmağına buraxmışdı, ancaq yasaqlar, incitmələr sonra gəldi. Moskvada Akademik Satira Teatrında pyes tamaşaya qoyulmuşdu, axın-axın adamlar gəlirdi, baxırdı və maraq o qədər çoxmuş ki, hətta tamaşa günləri teatrın həndəvərinə gücləndirilmiş milis qüvvələri toplayırmışlar. Söz yox, bu əsərə belə tamaşaçı həvəsi yalnız pyesin bədii gücü ilə deyil, həm də siyasi mündəricəsi, sovet adamlarından ötrü bir udumluq azadlıq havası olması ilə bağlı idi. Sovet buna uzun müddət səbir edə bilməzdi. Odur ki, iki-üç tamaşadan sonra əsərin səhnə yolu qapanır. Anar o günlərdə burada və Moskvada ədəbi çevrələrdə gedən söhbətləri, həmin vaxtlar SSRİ-nin "Pravda" ilə yanaşı iki baş qəzetindən biri olan "İzvestiya"da şair əleyhinə çıxmış "Tovarih Nazim Xikmet navodit tenğ na pletenğ" adlı kəskin tənqidi məqaləni, hətta o dövrdə moskvalı ziyalılardan eşitdiyi - sıxma-boğmalardan bezmiş Nazimin Varşavada intihar etmək istədiyi haqda kədərli söhbətləri yada salır.

 

Dünya kommunist hərəkatının aparıcı simaları mərtəbəsində tutulan Nazim Hikmət Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının qurultayına dəvət edilməyəndə də çox sarsılmışdı. Təbii, qurultaydan ötrü gözü atmırdı, onu ağrıdan bu idi ki, belə etinasızlıq ona Kremlin etimadının tükənməsinin, artıq sovetin nəzərincə başqa cür düşünənlər zümrəsinə əlavə edilməsinin, daha əvvəlki Nazim Hikmət kimi qəbul edilməməsinin göstəricisi idi.

 

Yəni Nazim Hikmətin yolaçıcılığının onun başına açıq və gizli şəkildə bəlalar gətirən bu tərəfi də vardı.

 

Ancaq bu, onun taleyi idi. Bəlkə elə Nazim təbiətli adamlar məhz həyatları bu biçimdə olanda, ömürlərini belə gərgin rejimdə sürməyə vadar qalanda daha səfərbər və daxilən daha rahat olurlar?!

 

O, ilk gəncliyindən inqilab, mübarizlik, etirazçılıq, barışmazlıq yolunu seçmişdi, ya bəlkə daha dəqiq - taleyin hökmü ilə həmin yol özü onu seçərək qoynuna almışdı.

 

Və Nazim axıradək elə o cür də qaldı.

 

Siyasi baxışlarında da, ədəbi fəaliyyətlərində də, elə lap həyatı bir insan kimi yaşamaqda da o, hamı kimi olmadı, ola bilmədi, qəliblərə sığmadı.

 

Müdam daha geniş ənginliklərə can atmaq, vaxtın, şəraitin, adamların doğurduğu darısqallıqları yarıb çıxmaq onunçün sabit mövcudluq düsturu idi...

 

Anar Nazim Hikmətin söylədiyi çox ilginc bir təfərrüatı da bölüşüb mənimlə. Nazim deyirmiş ki, adətən dünya kommunist hərəkatının seçkin simalarından biri kimi SSRİ-dən xaricə getdiyi ilk vaxtlarda onu hər yerdə sosialist ölkələrinin birinci katibləri qəbul edirmiş. Həmişə də Nazimin yanında ona qoşulan bir şəxs olarmış. Günlərin birində Budapeştə gedirlər. Həmin müşayiətçi şəxslə bərabər Macarıstana səfər edirlər. O vaxt Macarıstan Kommunist Partiyasına Matyaş Rakoşi (1892-1971) rəhbərlik edirmiş. Nazim deyirmiş ki, girdik içəri, əsas adam mənəm, görüş mənimlədir, ancaq Rakoşi yanımdakı bu adamı görüncə rəngi qaçdı, mən qaldım bir qıraqda, özünü necə itirmişdisə, birinci həmin yanımdakı adama əl verdi. Sonra məlum oldu ki, bu adam, sən demə, sosialist ölkələrinin başçılarına Stalinin gizli məktublarını gətirirmiş. Və o məktubların içində də belə şeylər yazılırmış: filankəsi güllələmək lazımdır, filankəsi asmaq lazımdır...

 

...Nazimşünas Əkbər Babayev əslən gəncəli idi. Moskvada yaşayıb-işləyən, mənim elmi rəhbərim olmuş, heyiflər ki, erkən itirdiyimiz görkəmli şərqşünas alim Qəzənfər Əliyev kimi (Əkbər müəllim 1979-da 55, Qəzənfər müəllim 1984-də 54 yaşında getdi), o da doğma şəhərini çox sevirdi (hər ikisi qürbətdə ömür sürəsi olsalar da, bu gün Gəncədə eyni məzarlıqda uyuyurlar), Azərbaycana hər dəfə yolları düşəndə mütləq ata-baba yurduna baş çəkməyə çalışırdılar. Əkbər Babayev Nazimlə Bakıya gəlişində səy edərdi ki, gedəcəkləri yerlər sırasında Gəncə də olsun. Yəni həm ziyarət, həm ticarət. 1950-60-cı illərdəsə Gəncənin yetərincə qaynar ədəbi-mədəni, elmi mühiti vardı və Nazimin ora hər gəlişi toy-bayrama çevrilərdi. Nazimin Gəncə səfərlərinin şahidlərindən olmuş yazıçı Altay Məmmədov yaddaşlarını qələmə alaraq artıq şairin həyatda olmadığı illərdə ayrıca bir kitab da buraxmışdı. Unudulmaz yazıçının Nazimli xatirələr silsiləsini tamamlayan son cümləsi riqqət oyadır. Yazırdı ki, yalnız Nazimi görmək, Nazimi eşitmək, onunla həmsöhbət olmaq üçün bu dünyaya gəlməyə dəyərmiş.

 

Nazimlə ədəbi söhbətlərindən birini Altay Məmmədov belə xatırlayırdı ki, şairin Gəncəyə səfəri ərəfəsində "Azərbaycan" jurnalında Rəsul Rzanın bir dəstə şeiri çap olunubmuş. Söhbət əsnasında Nazim Hikmət həmin silsiləni oxuduğunu və məmnun qaldığını gizlətmir. Altay Məmmədov yada salır ki, Nazim məndən soruşdu ki, o şeirləri oxumusanmı? Deyir, mən də cavab verdim ki, oxumuşam, mənim də xoşuma gəlib, ancaq orada bəyənmədiyim bir məqam da var. Şeirlərdən birində Rəsul Rza belə ifadə işlədir ki, "sən öpüşməyi sevirsən, mən sarımsağı", bunu bəyənmədim. Rəsul Rzanı dost, zövq, məslək sirdaşı kimi çox sevən Nazim Hikmət ciddiləşir, hiss olunur ki, onsuz da tez-tez haqlı-haqsız tənqidlərlə qarşılaşan şair qardaşına qarşı bu iraddan narazıdır: "Nədir, məgər sarımsaqdan yazmaq olmaz?"

 

Nazim Hikmətin Bakı səfərlərindən birində kinolentə alınmış müsahibəsi qalır. Açır "Azərbaycan" jurnalının təzə sayını, orada Rəsul Rza tərcüməsində dərc edilmiş öz şeirlərini oxuyur və anındaca "qayət gözəl" deyərək bu çevirmələrə qiymətini də verir. O, Rəsul Rzanı çox sevirdi və Altay Məmmədovun da həmin xatirəsində sezdiyim budur ki, əziz dostunu hətta rəqib olmayanların, dost sayıla biləcəklərin belə hansısa kiçik "əmma"sından qorumaqçün köksünü irəli verməyə hər an hazır idi.

 

Rəsul Rzanın fitri istedadı öz yerində, amma onun Rəsul Rza olmağında, bu düşüncə və yazı tərzinin ədəbiyyatımızdakı öncülü və rəmzlərindən birinə çevrilməsində də Nazim Hikmətdən gələn işığın əhəmiyyətli təsiri və yeri var.

 

Nazim Hikmət Rəsul Rza haqqında müxtəlif vaxtlarda üç dəfə məqalələr yazıb. Anar dəqiqləşdirir ki, atamın xəbəri olmadı, mən də onun ölümündən sonra bildim ki, bir İtaliya jurnalında Nazimin Rəsul Rza ilə bağlı yüksək fikirlərini bildirdiyi müsahibəsi də dərc edilibmiş. Nazim Hikmətdən soruşurlar ki, siz sovet ədəbiyyatında hansı yazıçıları təqdir edirsiniz? O da birinci Rəsul Rzanın, ikinci Yevgeni Yevtuşenkonun adını çəkir.

 

Nazim Hikmət Rəsul Rzanı həm də hayanı, ən məhrəm sirlərini bölüşə biləcəyi simsarı sayırmış. Anarın yaddaşına Nazimin Rəsul Rzanın evinə qonaq olduğu günlərdən birinin hər anı dəqiqliyi ilə hopub. Söyləyir ki, Nazim Hikməti atamgil kitab pasajının üstündəki mənzillərinə dəvət eləmişdilər, zövcəsi Qalya ilə gəlmişdi, o da hər yarım saatdan-bir saatdan bir Nazimin köynəyini dəyişdirirdi, dərmanını verirdi. Çox qayğısını çəkirdi, çox həssaslıqla baxırdı ona. Həmin məclisdə Süleyman Rüstəm, Cəfər Cəfərov, Sabit Rəhman, Bülbül də vardılar. Bülbül oxuyanda Nazimin çox xoşuna gəlirdi. Bülbül oxuyanda ki, "Oğlana qız yaraşır xəncərə gümüş kimi", Nazim sadədil qayıtdı ki, nə gözəl sözlərdir! Şirin bir axşam idi. Süleyman Rüstəm həmişə olduğu kimi, lətifələr danışırdı. Lətifələrindən biri də bu idi ki, deyir, Nazim Hikmət gələndə (20-ci illərdə yox, son vaxtlar gələndə) zəng vurdum Mərkəzi Komitənin ovaxtkı katibinə.

 

- Yoldaş filankəsov...

 

- Bəli, Süleyman müəllim, xoş gördük, necəsiniz, nə var, nə yox? Kefiniz necədir?

 

- Yaxşıyam, çox sağ olun. Yoldaş katib, Nazim Hikmət gəlir Bakıya. Necə bilirsiniz, biz onu qarşılayaq?

 

- ... (sükut).

 

- Yoldaş katib?

 

- Bəli.

 

- Deyirəm, Nazim Hikmət gəlir, onu biz qarşılayaq?

 

- ... (sükut).

 

- Yoldaş katib, Süleyman Rüstəmdir.

 

- Hə, Süleyman müəllim, necəsiniz, kefiniz necədir?

 

- Nazim Hikmət gəlir, biz onu qarşılayaq? Yaxşı, onda qarşılayarıq da.

 

- Sağ olun, Süleyman müəllim, sağ olun.

 

Nə yaxşı bu qırpımlar Anarın hafizəsində qalıb, bugünə çatır, dönüb olub tarix. Nazimin, o gecənin içindəkilərin hamısının ömrünün ləzzəti damaqdan heç vəchlə getməyəcək onların ruhlarının bu dünyadan özüylə götürüb apardığı məsud dəqiqələrin tarixi. Bir neçə saat sürən, amma ömürdə əks-sədası son nəfəsədək qalası, şux zarafatlarla, səmimi sağlıqlarla, məhz o ab-havalı yığnaqların yada saldığı zərif xatirələrlə naxışlanan, indi adama nağıl kimi gələn həmin axşamda söz sözü, zarafat zarafatı gətirirmiş. Nazim danışırmış ki, azərbaycanlıların "ayaq" mənasında işlətdiyi "qıç" sözünün Türkiyə türkcəsində ayrı, kobud anlamı var. Deyir, 1927-ci ildə mən Bakıya birinci dəfə gələndə tramvayda müvazinətimi saxlaya bilməyib bir qıza toxundum. Qız qışqırdı: "Vay, qıçım". Öz-özümə düşündüm ki, aman, bu azərilərin üzləri necə açılmış, adam arasında ucadan belə sözlər danışırlar?

 

Nazim Nazim olmazdı, üzdən bu adi məişət lətifəsi kimi görünən əhvalatı söyləyəndən sonra ardınca yaddaşda daimilik qalmalı, ictimai çəkisi və dəyəri olan söz deməsəydi. Bu məzəli söhbəti bitirincə davam edir ki, ayrı-ayrı sözlərdə belə cüzi fərqlər olsa da, bizim dillərimiz eynidir. Türkiyə türkcəsi və Azərbaycan dili bir dildir, biz bir millətik. Kim başqa şey deyir, qıçını yeyir - bizim anlamda.

 

...Nizami muzeyində Nazim Hikmətin 120 yaşı dolayısı ilə qurduğum xatirə axşamına şair Zeynal Xəlilin oğlu Etibarı da dəvət etmişdim. Etibar atasının Nazimlə olan görmədiyim şəkillərini gətirmişdi, mən də həmin məclisimizə az qalmış Nizami muzeyinin arxivində iki şairin heç kəsə bəlli olmayan məktublaşmaları ilə rastlaşmışdım, o axşam ilk dəfə Nazimin həmin məktubunu toplaşanlarçün oxudum. Nazim Hikmətə xas incə yumor duyğusu Zeynal Xəlilə həmin məktubuna da çökmüşdü. "Domoklun qılıncı" pyesinin bizim Milli Dram Teatrındakı gələcək mümkün tamaşası ilə əlaqədar Zeynaldan dost təvəqqesini edirdi: "Canım, kardeşim, Zeynalciğim. Evvela merhaba. Sonra yahu! Zat-i dövletleri naçalniklerinden (başqalarına nitqini, yazısını yeri gəldi-gəlmədi rus kəlmələri ilə bulaşdırmağı qüsur tutan Nazim Hikmət bu qısa məktubunda "rəis" əvəzinə rus sözü olan "naçalnik"i qəsdən, zarafat olaraq işlədir - R.H.) olduğunuza göre şu fakir  kulunuzun (fağır bəndənizin - R.H.) "Demoklesin kılıcı" pyesinin Şafika Ağayevanın son yaxşı çevrisi ile Bakü Azerbaycan Dram teatrosunun repertuarına aldırmanız nə iyi olur. Sayenizde bizim de sokakta bayram olurdu. Hasretle gözlerinden öpürem. Nazim Hikmet".

 

...Bu da kəc bəxtin, bu fani və dərdli-sərli dünyanın yazılmamış tərs qanunauyğunluqlarındandır ki, dürlü-dürlü əzab-əziyyət və məhrumiyyətlərlə yanaşı həbslər, sürgünlər, nəmli zindanlar da nurlu zəka sahiblərini qarabaqara izləyib, bir çoxunun ömründə qara ləpirlərini buraxıb.

 

Onları zindanlara atmışdılar. Lakin həmin dustaqxanaları quranlar, o türmələri idarə edənlər bilmirlərmiş ki, əsl həbsxana necə olur. Zahirən özlərinə əqidə düşmənləri saydıqlarını tolazlamışdılar qazamata. Öz aləmlərində guya onları azadlıqdan məhrum etmişdilər. Sanki onların əlindən sərbəstliklərini almışdılar. Ancaq həmin həbsxanada əqidə, məslək ortaqları yanaşıydılarsa, daha bura necə zindan sayıla bilərdi.

 

Nazim Hikmət də növbəti həbsini çəkməyə gəlmişdi. Onun özünün bu həbsxanaya gəlib çatmasından əvvəl dustaqlar sorağını almışdılar. Burada dünənəcən bir-birlərini görməyib bir-birlərinin söz-söhbətini uzaqdan eşidib-bilənlər az deyildi. Bütün həbs əmri verənlər və cəzaların çəkilməsinə nəzarət edənlərin acığına burada onlar bir-biri ilə tanış olmaq, çoxdan həsrətində olduqları şəxsiyyətlərlə görüşmək girəvəsi qazanmışdılar. Burada - bu qalın divarların arasında yeni mübarizələrin təməlləri qoyulurdu.

 

O ilham sahibi, əqidə yiyəsi, mətin insanlar üçün burada ilk dəfə görüb tanış olduğu neçə insanla təmasların hər anı bəxtiyarlıq idisə, daha bu zindan nə zindan oldu!

 

Orxan Kamal da həbsxanada idi. Soraq çatdı ki, Nazim Hikməti də bura gətirirlər. Sonra illər ötəcək, Orxan Kamal da, Nazim Hikmət də orada birgə olduqları anları həmişə riqqətlə xatırlayacaqlar. Bu, Orxan Kamalın səsidir, Nazimli günlərinin necə başlandığını yada salır. Dinləyirəm, elə Orxan Kamalın özü də bu mehriban səsin bələdçiliyi ilə bizə yaxınlşaır, o səhnələri görər kimi oluruq. Orxan Kamal deyir ki, 1940-cı ilin qışı idi və müharibə başlamışdı, amma hələ ki savaş Qərbdə gedirdi. Orxan Kamala o vaxtlar həbsxananın dəftərxanasına daxil olan müəyyən sənədləri sahmanlamaqla bağlı iş tapşırılıbmış. Yada salır ki, ona bilavasitə göstərişlər verən məmur poçtdan yeni gəlmiş vərəqlərə baxırmış və birdən ona sarı çevrilərək deyir: "Oo, gözün aydın, üstadın geliyormuş". Ustad da kim ola? Orxan Kamal deyir, məmur bu cür söyləsə də, mənim heç bir ustadım-filanım yox idi, bunu məmura da deyir. Ancaq həmin sözləri dilə gətirən həbsxana işçisi hər halda yaxşı ilə yamanın təfavütünü dərk edənmiş. Orxan Kamalın bir yazı-pozu adamı olduğunu bilən o həbsxana məmuru hər halda Nazim Hikməti uzaqdan da olsa tanıyırmış və bu həqiqəti də anlayırmış ki, Nazim hər qələm adamına ustad sayıla biləcək qədər böyükdür. Ona görə də Orxan Kamal "Heç bir ustadım yoxdur" deyəndə məmur qayıdır ki, mənə nömrə gəlmə, canım, Nazim Hikmət gəlir, sənin ustadın sayılmazmı?

 

 Orxan Kamal Nazim Hikmətin adını eşidincə məmurun haqlılığı ilə daxilən o dəqiqə razılaşır, amma eşitdiyinə də inanmır ki, doğrudanmı Nazim Hikmət bura gəlir? Məmur ona indi həbsxanaya gətiriləcək və cəza müddəti 1966-cı ilin 14 mayında bitəcək dustaq Nazim Hikmətlə əlaqədar sənədi uzadır (Təsəvvür edirsinizmi - Nazim əgər cəza evindən vaxtından əvvəl qurtulmasa idi, ömrü elə dustaqlıqda bitməliymiş. Azadlıqda, kifayət qədər rahat şəraitdə ömür sürərək 1963-də dünyadan köçən Nazimin ürəyi məhbəs üzüntüləri axarında bəlkə də daha erkən dayanardı).

 

Qarlı qış günüymüş və Orxan Kamalın etirafınca, bu sazaqlı gün Nazimin adını eşidincə onun gözlərində çevrilir olur bahar: "Həbsxana bağçasında bitən zanbaqların yaşıl yarpaqları üzərindəki qar dənələri mənə ərimiş kimi gəldi, elə zənn etdim ümumi əfvlə sərbəst buraxılmışam, cəzamın bitməsinə qədər qalan illər də mənə tükənmiş kimi gəldi. Hər kəs kimi, mən də ona qaibanə valeh idim. Hər kəs kimi, onu tanımadan sevirdim. Müəzzəm, azman şair".

 

Duyğulanmış Orxan Kamal dinməz-söyləməz otaqdan çıxır və əlavə edir ki, biz  həbsxanada şeir yazan, özünü şair hesab edən üç nəfərdik - Nicati, İzzət və mən. Ancaq onların arasında birincilik məndə idi. Necə olsa, hər halda yazdıqlarımız basılırdı. O anda Orxan Kamalın Nazim xəbərinə nə təhər sevindiyini olduğu kimi nişan verməkçün gərək özünün dediyini iqtibas edəsən: "Qaça-qaça getməkdən özümü zorla saxlayırdım". Əvvəlcə yollanır Nicatinin koğuşuna - kamerasına. Nicati Nazimi İstanbul kitabxanasından tanıyırmış. Nicati də Nazimin gəlişi xəbərini eşidincə Orxan Kamaltək uşaq kimi sevinir, yenə lap dəqiq olsun deyə Orxan Kamalın dediklərini sözbəsöz gətirirəm: "Nicati Nazimin gələcəyini duyar-duymaz bir cocuq kimi əl çalmağa, sıçrayıb hoppanmağa başladı.

 

İki saat keçmədən bütün həbsxana öyrənmişdi - Nazimi gətirirlər".

 

Nazim Hikmət bu idi - zindanda da, zülmətin ağuşunda da parlayan, qətiyyən söndürülə bilməyən, bərqi əksilməyən işıq, qaçılmaz cazibəsi ilə ətrafına vurğunlarını, həmməsləklərini, əqidədaşlarını toplaya bilən!

 

Doxsanını adlamış Xalq şairi Nəriman Həsənzadəni Nazim Hikməti görmüş, onunla bağlı xatirələri olan müasirlərimizdən seçdirən, onu Ustada bir köynək də yaxın edən həm də budur ki, taleyində Nazimin silinməz, daim minnətdarlıqla andığı xeyirxah izi var. Gəncliyində bu ehtiyacın həllinin xeyli müşkül olduğu vaxtlarda Nəriman müəllimə Bakıda ilk mənzilinin verilməsi Nazim Hikmətin sayəsində mümkün olmuşdu.

 

Nəriman Həsənzadənin böyük Nazimlə çox görüşləri olub. Burada - Bakıda da, Moskvada da, Moskva ətəyindəki Peredelkinoda da. Nəriman müəllim Nazimi son mənzilə yola salanlardan, onunla vida mərasimində iştirak etməkçün məxsusi olaraq Bakıdan Moskvaya uçan azlardandır. Deyir ki, Nazim Hikmətin oğlu Mehmet Ustad keçinəndə Polşada idi, dəfnə gəlib çatmadı. Nəriman müəllim şairdir, həssas insandır, hər ayrıntını düşünərək bunu da dəqiqləşdirir: "Ya gəlmədi". Və Nəriman müəllim 1963-cü ilin iyununun - "həsrətli şair" dediyi Nazimlə əbədi ayrılıq anlarının bu təəssüratını da unuda bilmir: "Gedəndə çox ağır getdik, gələndə çox yüngül qayıtdıq. Sonra mən Nazimin Novodeviçye qəbiristanlığındakı məzarını ziyarətə yenə getmişdim".

 

Nəriman müəllim söyləyir ki, Nazim Hikmət Bakıda üç binanı çox bəyənirdi: "İsmailiyyə"ni, Nizami muzeyinin, bir də Mirzə Fətəli Axundzadənin adını daşıyan Milli kitabxananın binalarını. Ancaq bir vaxt mən Nazimin müxtəlif səslərini toplayırdım, Bakı haqqında düşüncələrinin əks olunduğu bir lent yazısı da qarşıma çıxmışdı, paytaxtımızdakı qəlbinə yatan, həmin Nəriman müəllim sadalayan binalardan daha əvvəl Qız qalasının adını çəkir, deyir ki, keçmişin əsiri olub qalmaq yaramaz, amma Qız qalası kimi dünənin memarlığının rəmzi olan misilsiz tikililərin elementlərindən də müasir üslublara uyğunlaşdıraraq yararlanmaq vacibdir. Vaxtilə yığdığım nadir Nazim səsləri sırasındakı bir başqa çıxışında o, Azərbaycan Dövlət Universitetində tələbə və müəllimlər qarşısındadır. Aşiqi olduğu Füzulidən bəhs edir, deyir ki, Füzulinin Bakıda abidəsi var. Amma mən arzulayıram, o gün gəlsin ki, Füzulinin abidəsi İstanbulda da, Bağdadda da, dünyanın müxtəlif ölkələrində də olsun.

 

İndi Nazim Hikməti anırkən onun qulaqlarımda səslənən o sözləri bir başqa arzu da oyadır. Gün olsun ki, Nazim Hikmətin böyüklüyünə yaraşan abidə elə Bakıda da ucalsın. Nazim heykəlləşərək həsrəti ilə dünyadan getdiyi Türkiyəsinə də qayıtsın, bir ceviz ağacı yanındakı abidə olaraq İstanbulunda da dikəlsin, Avropada yalnız köhnəlməz kitabları ilə deyil, həm də abidələri ilə görünsün!

 

Nazim Hikmət nə tək Azərbaycanınkıdır, nə yalnız Türkiyəninki. O, lap çoxdan dünya şairləri zirvəsinə ucalmışlardandır. Və haqq etdiyi abidələrinin də uzaq olmayan gələcəkdə dünya boyu yüksələcəyi də bir xülya deyil!

 

...Ömrünün dörddəbiri qürbətdə keçdi, dörddəbiri həbsxanada, dörddəbiri də hər kəs kimi yuxuda. Ömrünün yerdə qalan 15-16 ilinin neçə ayını, neçə gününü rahat yaşaya bildi? Ya bu dünyada ona rahatlıq nəsib deyilmiş?! Bəlkə Nazim Hikmət həyata nigaran dünyamıza dərddaş, pasiban olmaq üçün gəlmişdi?

 

Sən sabahlar və şəfəqlər qədər gözəlsən

 

Sən ölkəmin yaz gecələri kimisən

 

Səadətdən xəbər gətirən atlı qapını döyəndə,

 

Məni unutma.

 

Sən məmləkətim qədər gözəlsən

 

Və gözəl qal.

 

Bu şeiri böyük Nazim Hikmət sevgilisinə yazmışdı. Elə bil bu misraları həm də özünə həsr edib. Nə qədər incə, necə də gözəl arzulayır: "Məmləkətim qədər gözəlsən və gözəl qal".

 

Böyük ustad! Elə sən özün də yurdunun yaz gecələri kimi aydın, saf, məmləkətin kimi, sözün kimi, dilin kimi gözəlsən. Əlbəttə ki, daim gözəl qalacaqsan!

            1 noyabr 2023

 

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet.-4 noyabr 2023.-¹201.-S.14-15