Ədəbi körpü: Vani- Müşevani arasındaki çinarlar

İBRAHİMXƏLİL

Vani - Qalaktion Tabidzenin doğulduğu Çkvişi kəndinin inzibati-ərazi vahidi olaraq daxil edildiyi rayon mərkəzinin adıdır bu. Mənim doğulduğum kənd isə Muşevani (Aran Dəlləri) adlanır və Bolnisi rayonuna aiddir. Vani-Muşevani arasında olan məsafəyə gəlincə, 320 kilometrdir.

Məlumdur: məsafə - iki yerin, iki nöqtənin arası, aralarındakı uzaqlıq deməkdir. İndi optik məsafəölçənlə müşahidə olunan şeyə: məsələn, daşa, ağaca, tramvay dayanacağına, qəzet-jurnal köşkünə qədər olan məsafəni ölçmədən də müəyyən etmək olur. Lakin mənəvi yaxınlığın, ya da mənəvi uzaqlığın arası optik məsafəölçənlik deyil, könül məsələsidir, duyğular dilinin işidir! Çünki məsafə var - uzaqlaşdırır, məsafə də var - yaxınlaşdırır! Dolayısı ilə dəxli olduğu üçün deyirəm; Anatol Frans nahaqdanmı yazıb: "Səadət - gözləmə zalı deyil, zallararası məsafədir". Lirizm, bədiilik, incəlik olan yerdə Paris-Tiflis arası da yaxın olur, Bağdad-Bəsrə arası da, Vani-Muşevani arası da! Belədə könüldən-könülə yollar da, körpülər də yaxın olur!

Sənət (burada ədəbiyyat) ruh halı olduğuna görə, biz poeziyada səmimiyyətdən, mənəvi qavrayışlardan və bu qavrayışlardakı, duyğulardakı həzin-musiqili qabarma və çəkilmələrdən, insan həyatının faciələrinə yanmaqdan və ağrımaqdan, tükənməz sevgilərdən, vicdanı işıqlandıran, sıra dağlar misilli ümidlər verən poeziyadan danışırıq.

Çünki Qalaktion da "Öncə - Poeziya!" yazırdı!

Amma doğma Qalaktionu tanıyana qədər, təbii ki, doğma kəndimi tanımışam. Və ilk yuvamın adının tərkibindəki "vani" hissəsi də hələ gənclik illərimdən marağıma səbəb olub. İnanıram ki, gənc Qalaktion da "Vani" toponimik formatının cazibəsində az yaşamayıb. Çünki sözlərin sehrinə şairlərdən çox uyanları az görüb tarix!

Bəlkə də bu "van (i)" sözünün tarixçəsi ilə bağlı indi aşağıda yazılanlar, yüz bir variantdan biridir və indi ki, bu bircə variantı biz yazırıq, yüzünü də ayrı-ayrılıqda yazanlar tapılar yəqin: "van" sözü geoloji proseslər nəticəsində yaranan oval morfoloji xüsusiyyəti ilə səciyyələnən "su dolu çökmə" mənasını daşıyır; yəni "su dolu bir çökmə mənbəyi". Təzadlar isə belədir: çökmələr, yarğanlar, sınıqlar-çatlar dolu məkanlarda doğulan şairlərin çoxu çökmədi, sınmadı, əyilmədi!

"Van" dünyanın bir yerində göl adı ola bilir, digər yerində şəhər, ya da kənd - yəni insan məskəni, insan dayanacağı - adıdır. Başqa bir yerində isə - məsələn, Niderlandda - sadəcə olaraq ön şəkilçi-prefiks hesab olunur: Van Qoq (dünya şöhrətli rəssam), ya da Van der Saar (məşhur futbol qapıçısı). Maraqlı burasıdır ki, "Van" bizdə, hətta ön şəkilçi olanda da böyük hərflə yazılır, niderlandlılarda isə kiçik hərflə.

Sən demə, poeziya sözlərin etimologiyası deyilmiş! Eyniadlı bir ərazinin, eyniköklü bir sözün kimə, hansı xalqa mənsubiyyəti ətrafında mübahisər və münaqişələr də deyilmiş!

Bütün hallarda, təki bütün məsafələr arası insan məskənləri, insan dayanacaqları olsun; təki şair sözü eşidilsin!

Poeziya yeri-göyü bir küll halında götürür. Birlikdə, ayrılmaz olaraq görür. Axı insanın həyəcanlarının "ana"sı eynidir, sinə dağları bənzərdir!

Dahilərin üslublarını - dediklərini kopyalamayaq, surətini çıxarmayaq. Amma bir neçə nümunə göstərməkdən də qaçmayaq:

"Poeziya - Tanrının qulağa (və qəlbə) pıçıltılarıdır".

"Şair - kütlə deyil. Həm də amansız dərəcədə tənhadır" (eynən Qalaktion misilli - İ.).

"Bir çiçəyi öldürə bilərsiniz, amma baharı əsla"!

...Burası da var ki, mürəkkəbə "artıq su qatan" şairlər istisna olmaqla, Qalaktion kimi şairlər təkcə poeziyasevər gürcünün deyil, həm də poeziyasevər azərbaycanlının şairidir! Eləcə də ərəbin, yaponun, ingilisin! İstanbul olsun, Cakarta, ya da Berlin, fərq etməz, motivlər dəyişməz qalır!

...İndi mən Vaniyə, Qalaktionun dünyaya gəldiyi Çkvişiyə, şairin ev-muzeyinə qonaq qismində yollanmaq üçün günləri sayıram! Əgər bu məsafə uzaqlığında Qalaktionun bədii çiçəkləri, ürək döyüntüləri, nəfəsi, çarmıxdakı sözləri-bəndləri və ümid qığılcımları olmasaydı, səfər sevdasına düşməzdim. Əlbəttə, Gürcüstan Yazıçılar Birliyinin xətti ilə də gedə bilərdim. Amma əslən Vanidən olan, hazırda Kazretidə qızıl istismarında çalışan Qia Arveladze, artıq mənim xahişimi gözləmədən belə, muzeyin direktoru xanım Feride Macaradzeyə və muzeyin əməkdaşı şair Akaki Tevzadzeyə zəng vurub. Qalaktion haqqında kitab başlayan bir azərbaycanlı müəllifin oraya gələcəyini bildirib. Sağ olsun!

...Gürcüstanda onun Tabidze soyadını hər dəfə xatırlatmırlar; sadəcə olaraq adı ilə çağırırlar: Qalaktion! Çünki hamı tanıyır!

O yol mənə tanışdır; hələ Qalaktion yaradıcılığı ilə yaxın təmasdan xeyli əvvəl də bir-iki dəfə Batumiyə getmişəm. Daha çox çinarlarıyla yadımda qalıb yollar.

Çinar - latınca "platanus" kimi məşhur olduğuna görə, bəzi dillərdə "platan" adlanır. Hətta Platonun adının da "platan"dan alındığı ehtimalları var. Sokrat-Platon-Aristotel üçlüyü də arada-sırada üç çinara bənzədilirmiş. Məsələn, Telavidəki 900 illik, ya da Böyükdərə vadisindəki (Türkiyə) 2500 illik yaşı ehtimal olunan çinarlar misilli çinarlara!

Qalaktionun "Şindisi çinarları" adlı şeiri var: kövrək, həzin. M.Maqomayevin "Mavi əbədiyyət" adlı mahnısında dənizin qayalara sədaqəti ilə şairin çinarlara sədaqətinə qədər müqayisə eləmişəm...

Qalaktionun faciəsi həm də onun qələbəsi idi! Sizi şahidliyə çağırmıram. Amma hesab edirəm - siz də görmüş olarsınız: çinarlar bəzən elə ayaqüstəcə ölür. Bunun sirrini, yəni bəzi çinarların niyə ayaqüstəcə öldüyünü, sonra da birdən-birə yıxıldığını, özü də ucalıqlardan yıxıldığını Qalaktion misilli şairlər qəlblərinin dərin guşələri ilə duyurlar. Azərbaycan şairi Ramiz Rövşən də sanki Qalaktion üçün yazır:

Ucalıqdan yıxılsan da, qəm yemə,

Sən yıxılan ucalıqlar qalacaq...

NASA "James Webb" teleskopunun kainatın hüdudlarını göstərən ilk infraqırmızı fotolarını yayıb. Bu əsrarəngiz qalaktik görüntülərə baxıram. Qalaktikaya sanki çinarlar əkilib! Çinarların torpağı sanı yaşayır Qalaktion! Çinar ömrü yaşayır!

...Uğur üstəyəm. Günləri sayıram. Sanki Vanidə Qalaktionun ev-muzeyi ilə deyil, özü ilə görüşəcəyəm.

525- ci qəzet.- 2023- cü il.- 5 noyabr.- №- 202.- S. 13.