“ Əziz dost “ haqqında söz
(Əvvəli
ötən çərşənbə
sayımızda)
Fars ədəbiyyatının
gözəl inciləri
- Firdovsinin "Şahnamə"si,
Sədinin "Gülüstan"ı
və "Bustan"ı,
Hafizin qəzəlləri
və şeirləri,
Ömər Xəyyamın
dünyanın faniliyini
təsdiq edən rübailəri kimi məftun etməmişdir?
Zəngin Çin ədəbiyyatından mən
"Qızıl vazada
gavalı çiçəyi"
adlı orta əsr romanını qeyd etmək istərdim. Müasir Çin povestlərinin bir çoxu "mədəni inqilab"ın
tənqidinə həsr
edildiyindən pamflet xarakteri daşıyır.
Yapon ədəbiyyatından
isə Akutaqavanın qəmli hekayələrini,
Kabo Abenin "Yad sifət" və "Qumluqdakı qadın" romanlarını,
Yasunari Kavabatanın, Haruki Murakaminin maraqlı əsərlərini
qeyd etmək istərdim.
Nəhayət, XIX əsrin möcüzələrindən
biri olan rus ədəbiyyatına keçmək istəyirəm.
Ruslar özlərinin ədəbi dilinin formalaşmasında xüsusi
xidmətləri olan Puşkini bədii yaradıcılığın ən
böyük titanı
hesab edirlər. Lakin dünya oxucusuna daha çox tanış olan Dostoyevski, Tolstoy və Çexovdur. F.M.Dostoyevski özünün əsərlərində
- "Cinayət və
cəza", "Dəli",
"Karamazov qardaşları",
"Alçaldılmış və təhqir olunmuş insanlar" romanlarında rus adamının təbiətinin
məchulluğunu, insan
xarakterlərinin şəraitin
təsiri altında necə eybəcər deformasiyalara, metamarfozalara uğramasını təsvir
edir. L.N.Tolstoy özünün "Hərb
və sülh",
"Dirilmə", "Anna
Karenina", "Qafqaz
əsiri", "Hacı
Murad" əsərlərində
tarixi və adi əhvalatlar fonunda insan taleyinin
təbəddülatlarını təhlil edir. Bir əsərində o, işğalçı fransızlarla
aparılan Vətən
müharibəsinin geniş
panoramasını, digər
əsərində qulluqçu
qızın bir səhvindən ömürlük
bədbəxt olmasını,
üçüncüsündə ailəli qadının təsadüfi məhəbbət
tufanında qərq olmasını və nəticədə özünü
həlak etməsini, göstərdiyimiz son iki əsərində isə Qafqazda qılınca söykənən
Rusiya imperialist siyasətini açıb göstərir. Tolstoyun dahiliyi özünü
"Sevastopol hekayələrində"
də, "Hacı Murad"ın həlak olmasının baş verdiyi ərazinin və hadisənin olduqca inandırıcı
və həqiqətə
tam uyğun şəkildə təsvir
olunmasında da göstərir. Bu gün də cəsədi Azərbaycanın
şimal-qərbində uyuyan
Hacı Murad torpaqdan qopmayan iri pıtrax kolu kimi məhvə
düçar olduğunu
dərk edir. Onun müasiri olan bəzi tənqidçilər "Hərb
və sülh" romanını bəyənmirdilər,
müəllifin real səhnələrin təsviri
əvəzinə lətifələrə
əsaslandığını iddia edirdilər.
A.P.Çexov isə dünyada kiçik hekayə ustası və rus dramaturgiyasının ən böyük yaradıcılarından biri
kimi şöhrət tapmışdır. Bu hekayələrdə hər
şey: incə yumor, acı istehza, bədbəxt insanın halı üçün qəm, kədər də var. Bəzən bir sözlə və kiçik bir cümlə ilə Çexov böyük həqiqətləri
açır, bir yaxma ilə bütöv insan obrazı yarada bilir. Çexov oxucu və tamaşaçı
barədə heç
bir hüdud tanımır. Onun "Buqələmun"u da,
"6 nömrəli palata"sı
da artıq zərb-məsələ çevrilmişdir.
Əlbəttə, bu üç dahi yazıçı dünyada ən çox oxunan müəlliflərin o qədər
də böyük olmayan siyahısına daxildir. Kinayəli qələmi olan N.V.Qoqol isə təkcə öz "Müfəttişi" ilə
deyil, digər mənfi qəhrəmanları
ilə də dünyanın əyalətlərini
gəzməkdə davam
edir. İ.S.Turgenevin roman və povestləri
isə bəxtin üz döndərdiyi adamların sakit axan dərdləri ilə bizi tanış
edir. Sonra mən A.N.Gertseni və A.V.Kuprini oxucuya məsləhət görərdim. Kuprin, əsasən, "Döyüş"
və "Qranat braslet" əsərləri
ilə tanınır.
Lakin onun "Çuxur" əsəri
bu gün də ən dəhşətli bəlalardan
biri olan fahişəliyin, onun yayılmasına səbəb
olan amillərin və onu yaradan
şəraitin üzərindən
örtüyü götürür
və bütün çılpaqlığı ilə
məhz xəstə cəmiyyətə xas olan bu yaranı
açıb göstərir.
Sonra A.M.Qorkinin fırtına quşu kimi inqilabı tərənnüm edən
yaradıcılığı gəlir. İvan Buninin mühacirət yaradıcılığı, xüsusən
hekayələri böyük
maraqla oxunur. XX əsrin astanasında duran dahi yazıçıların
ardınca Valeri Bryusov, Aleksandr Blok, Marina Svetayeva
və Anna Axmatova kimi gözəl
şairlər gəlir.
Oxucu Svetayevanın sözləri ilə desək, bu köhnə şərablara
bənzəyən şeirlərin
öz vaxtı gəldikdə, onlardan dadmalıdır. Mixail Bulqakovun, Mixail Zoşenkonun yaradıcılığı
sosialist cəmiyyətinin
qüsurlarına bələd
olmaqda yaxşı yardımçı ola bilər. Şarikovların,
Şvonderlərin timsalında
sosialist quruluşunun aparıcı prinsipləri
gülüş hədəfinə
çevrilir. Əlbəttə,
indi Mixail Şoloxova münasibət
bir qədər dəyişilmişdir. Lakin
heç bir sərt külək də onun "Sakit Donu"nu klassika toplusundan qoparıb ata bilməz. Konstantin Simonov isə həyatının son dövrlərindəki siyasi
ziqzaqları ilə yaradıcılığının da xeyli hörmətdən
düşməsinə şərait
yaratdı. Yazıçıların
baş katibi olan Aleksandr Fadeyevin isə əsərlərinin ömrünə
də elə bil ürəyinə tuşladığı tapança
gülləsi ilə son qoyuldu. Sonra
Aleksandr Soljenitsinin yaradıcılığı özünün
üsyankar ruhu ilə diqqəti cəlb etdi. Onun "İvan Denisoviçin həyatının
bir günü" əsəri güclü bədii əsər sayıla bilər, digərləri isə, xüsusən "Qulaq arxipelaqı" bədiilikdən
çox uzaq olub, faktların və sənədlərin
sistemləşdirilmiş toplusundan
ibarətdir. Valentin Rasputin, Viktor Astafyev, Vladimir Tendryakov, Fyodor Abramov, Boris Vasilyev və başqalarının əsərlərində
dövrün mühüm
problemləri qaldırılırsa
da, onlar qəzet janrı kimi çoxömürlü
olmadılar. Yuri Bondarevin ziyalılar haqqındakı romanları
da marağa səbəb oldu. Mühacirətə getmiş
yazıçılar isə
ədəbiyyatı həyatı
bütünlüklə qaralayan
"əsgər İvan
Çonkin" kimi karikatura xarakterli əsərlərlə zənginləşdirdi.
İlk mühacirlərdən
Mark Aldanov isə bu məsələdə istisnalıq təşkil edir.
Yevtuşenko və Voznesenski iki dünyanın birləşdiyi ərazidə
telləri səsləndirməyə
başlayıb, özlərinin
siyasətbazlığa və
absurda yaxın olan yaradıcılıqları
ilə bir müddət suyun üzərində qala bildilər. Dissident ədəbiyyatı quruluşa
qarşı etiraz harayı salsa da, öz bədii
səviyyəsinə görə
lazım olan yüksəkliyə qalxa bilmədiyindən yaz və payız modası kimi tez yaddan çıxmağa
başladı. Vasili Qrossmanın əsərlərində
ən böyük həqiqətlər də,
məsələn, Stalinqrad
qələbəsi şübhə
altına alınmağa
başladı. Amma Anatoli İvanovun qolçomaqlarla mübarizəyə
həsr edilmiş
"Kölgələr günorta
yox olur" və Pyotr Proskurinin
"əbədi çağırış"
romanları digər diametral qütblü bir mövzuya həsr olunmasına baxmayaraq, maraqla oxunur. Təkcə Anatoli Pristavkinin "Qızıl bulud gecələdi" əsəri
millətlərarası münasibətləri
çox ustalıqla aca bildi.
Rus ədəbiyyatı
zəngin bir aləmdir və çalışmaq lazımdır
ki, onun nümunələri məhz
orijinaldan oxunsun. Bədii əsərləri
mütaliə edərkən
bu dilin zənginliyinə, ifadə
vasitələrinin genişliyinə,
fikri ifadə etmək üçün saysız-hesabsız variantların
mövcudluğuna heyran
olmaya bilmirsən. Son illərdə mən ingilis ədəbiyyatını da
orijinaldan oxumaqla bundan aldığım sevinci xüsusi qeyd etmək istəyirəm və fransız, ispan və alman dillərini
bilənlərə qibtə
edirəm. Şekspiri,
Sterni, Qolsuorsini, Uayldı, Çörçilli,
Cek Londonu, Edqar Ponu, Konan
Doylu, Aqata Kristini, Heminqueyi, Ayris Merdoku, Redyard Kiplinqi və başqalarını
öz dilində oxumaq xüsusi ləzzət verir. Rus klassikasını da tərcümədə oxumaq günahdır, oxucu bu vaxt
bu geniş aləmin kandarında dayanaraq, ora daxil ola bilmir.
Bəli, biz
ədəbiyyat deyilən
səltənətin füsünkar
saraylarına baş vurmaq istədik, bəlkə də, burada ardıcıllığı
və heç kəsin müəyyən
etmədiyi bədii səviyyə sinifləşməsini
pozduq. Mülahizəmi
qəbul etməyənlər
də, ona düzəliş vermək
istəyənlər də
və rəylərlə
razılaşmaq istəməyənlər
də ola bilər. Mən savadlı və obyektiv iradların hər birini məmnuniyyət və razılıqla qarşılayaram.
Lakin "dünyada hamıdan ağıllı
və hamıdan yaxşı bizik" prinsiplərindən çıxış
edənlərin hər
birinə bunu demək istəyirəm ki, normal qulaqlar
bu cəfəng bəyanatları eşitməkdən
təngə gəldiyindən,
onlara qarşı özündə laqeydlik immuniteti yaratmışdır.
Belə adamların danışığı, boğazındakı
üfunətli xəstə
bəlğəmi hara
istədi tüpürən
azğın məmurları
andırır, onlar ancaq ikrah hissləri
oyadır. Doğma ədəbiyyatımızın biliciləri və həvəskarları çox
olduğundan və zövqlərdəki kəskinliyi
və fərqi nəzərə alaraq mən bu sahəyə
toxunmadım. Hər kəs uşaqlıqda ana südü ilə qidalandığı
kimi laylalar, "Koroğlu" və "Dədə Qorqud" dastanının sətirləri
onun beşiyinin başında səslənən
nəğmələr olmuşdur.
Nizaminin müdrik
kəlamları, Məcnun
- Füzulinin məhəbbət
lirikası, Vaqifin qoşmaları bizim hsirdaşımız olmuşdur.
Mən Aşıq Ələsgərin qoşmalarındakı
təşbehlərin gözəlliyinə
və incəliyinə
heyranam. Rus ədəbiyyatçıları Qoqolun "Şinel"indən
çıxdığı kimi, bizim bədii
zövqümüzün formalaşmasında
da doğma ədəbiyyatımız müstəsna
rol oynamışdır.
Əlbəttə, bu,
heç də həmişə ağ və dadlı buğda çörəyi
olmamışdır, onun
içərisinə çox
vaxt arpa və yulaf unu
da qatılmışdır.
Nə etməli? Axı heç kəs öz tarlasının məhsuluna
yuxarıdan aşağı
baxmır və onu səmərə ilə istehlak etməyə çalışır.
Nəhayət, kitab haqqında söhbətimiz bəzi qatı cəhalət düşkünlərini hiddətə
gətirə bilər.
Lakin bəlkə, irəli sürülən
mülahizələr kimlərəsə
özünə vurğunluq
xəstəliyindən azad
olmaqda kömək etdi. Axı bir xəstəni mübtəla olduğu dərddən kim xilas etməyə cəhd edirsə, böyük bir xeyirxahlıq göstərir.
Kitablar isə bizim hamımızı dövrün, məkanın
və şəraitin vurduğu qüsur damğalarından azad etməkdə misilsiz xidmətlər göstərir
və ona görə də bu yazını şit, bayağı şüar olan "kitabı sevin" sözləri ilə bitirmək istəmirəm,
yalnız hamını
bu "fikir gəmisi"nin sərnişini
olmaq imkanından vaz keçməməyə
çağırıram. Çünki
kitablar qüvvətliləri
xeyli dərəcədə
insanlığa yönəldir,
zəifləri isə
söz və ruh kimi ləyaqətli
vasitələrlə silahlandırır.
Kitablar insanların dünyasına gözəlliyi
hakim kəsir. İnsanı isə tarixdən göründüyü
kimi, heç bir quruluş xilas etmir, böyük
Dostoyevskinin təbirindən
istifadə etsək,
"dünyanı gözəllik
xilas edəcəkdir".
Burada əvəzolunmaz
vasitələrdən biri
olan kitaba qovuşmaq lazımdır.
Əlinizi bu xilaskara uzatmaqdan çəkinməyin. Bu sözləri ifadə edəndə tam səmimiyəm, qoy bunu kimsə molla, ya keşiş
duasına bənzətməsin.
Noyabr, 1999-cu il
P.S. "XX əsrin sonlarında praktikamda ingilis dilində olan ədəbiyyatların
mütaliəsi mühüm
yer tutdu. Bunun bünövrəsini
"Bibliya" qoydu. Sonra Londonda 1900-cü ildə çap edilmiş 20 cildlik "Məşhur ədəbiyyatın
beynəlxalq kitabxanası"
adı altında olan çox zövqlə seçilmiş
əsərlərlə tanış
oldum. Çox sayda tarixi, fəlsəfi,
etnoqrafik və əlbəttə ki, bədii əsərlər
diqqətimi cəlb etdi. Əslində, ingilis dilindəki mütaliə daşqını
meydana gəldi. Şekspirin orijinaldakı yaradıcılığına marağım
artdı. Vudro Vilsonun, Uinston Çörçillin tarixi
əsərlərini oxudum.
Bu mütaliənin təsiri altında "Tarixdə iz qoyanlar", "Göy qübbəsini işıqlandıranlar",
ABŞ tarixi və Qədim Roma tarixi barədə, Florensiya və Avstriya tarixi haqqında, üç cildlik "Ümumdünya
tarixi" kitablarım
meydana gəldi. Abelyar və Elonzanın məktublarının
ingilis dilindən, Con Kennedinin "Mərdliyin profilləri"
və Barak Obamanın "Ümidin cəsarəti" kitablarını
orijinaldan tərcümə
edib çap etdirdim.
İngilis və
yapon ədəbiyyatına
marağım daha da artdı. Son illərdə isə yəhudi tarixçisi Yuval Noa Harrarinin bəşəriyyətin tarixinə
həsr olunmuş üç cildlik əsərini, əfqan yazıçısı Xaled
Hüseyninin xalqının
faciəsindən bəhs
edən trilogiya romanlarını oxudum.
Ona görə
də sayı xeyli çoxalmış ingilisdilli gənclərə
daha çox mütaliə etməyi məsləhət görərdim.
Onların əksəriyyəti
öz sahələrinin
qiymətli mütəxəssisləridir,
lakin mən istərdim ki, onlar ümumi intellekt cəhətdən
də başqalarına
nümunə olsunlar. Başlıca məqsədim
isə kitabları təbliğ etməkdir, çünki onlar hamı üçün təmas vasitəsilə çox asanlıqla "yaxın dost" ola bilərlər.
Əvvəllər qeyd etdiyim kimi,
mənim iftixar mənbəyim uzun illər ərzində topladığım kitabxanamdır,
burada elmin müxtəlif sahələrinə
aid olan kitabları tapmaq mümkündür. Son 30 ildə ingilis dilində olan kitabların toplanmasına
daha çox diqqət verilmişdir. Kitabxanamın bu cəhətdən zənginləşməsində
yaxın dostlarımın
qayğısını və
xidmətini xüsusilə
qeyd etmək istərdim. Onların bu alicənablığına
yalnız minnətdarlıq
hissləri düşür.
(Ardı var)
Telman Orucov
525 ci qəzet.- 2023- cü il.- 8
noyabr.- ¹- 204.- S. 14.