AZADLIĞA APARAN YOLUN BƏLƏDÇİSİ

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

O kitab Azərbaycanın ən əziz kitablarındandır. Vaxtilə həmin kitab bütün Azərbaycan boyu əl-əl gəzib. Yalnız Quzey Azərbaycanda deyil, Güney Azərbaycanda da. Bu kitab millətin arzu və ümidlərinin kitabıdır. Bu kitabı 1948-ci ildə böyük Azərbaycan yazıçısı Mirzə İbrahimov qələmə almışdı. "Gələcək gün" idi bu kitabın adı və o əsər Güney Azərbaycanın balaca bir kəndində kiçik bir daxmada doğulmuş gəncin millətinə böyük bir saray qurmaq haqqında arzularının kitabı idi.

O məşhur kitab bu sətirlərlə bitirdi: "1941-ci il oktyabr ayının əvvəlləri idi. Payızın sərin havaları başlanırdı. Günəş üfüqlərdən xeyli qalxdığı zaman Tehrandan gələn boz bir maşın Qəzvinin tozlu-kəsəkli küçələrindən keçirdi. Maşın Qəzvindən çıxaraq getdikcə artan bir sürətlə Zəncan yoluna düşdü. Maşın yel kimi uçaraq onları Azərbaycan, Təbriz, şimal tərəfə aparırdı. Onlar azadlıq, səadət və gələcəyi qurmaq üçün gedirdilər". Bu kitabın qəhrəmanının adı Firidun idi. Firidun yazıçının öz qəhrəmanına şərti olaraq verdiyi ad deyildi. Bu kitab elə adı gerçəkdə Firidun olmuş bir insan, yalnız bu kitabda baş surət olmayıb, həm də əsərin qələmə alınmasından az əvvəl baş vermiş ciddi tarixi hadisələrdə qəhrəmanlar cərgəsinə qoşularaq həmişə yaşamaq haqqı qazanmış bir şəxsiyyət haqqında idi.

Və millətin ülvi amallarının aynası olan bu əziz kitab belə bitirdi: "Firidun bilirdi ki, qabaqda onu ağır və iztirablarla dolu bir mübarizə yolu gözləyir. Bu yolda yenə dar ağacları, zindanlar və alçaq xəyanətlər olacaqdır. Firidun inanırdı ki, hətta qaldırdıqları bayraq bir də xalqın qanına boyanacaq, bir də yatırılacaq olarsa, yenə mürtəce və müstəbidlərə qurtuluş yoxdur.

Qaranlıq və kədərli bir aləm maşının qaldırdığı toz buludları içərisində itərək arxada qalırdı. Qabaqda isə işıqlı və nəhayətsiz bir yol açılırdı. Bu yol parlaq sabaha, xoşbəxt gələcəyə gedirdi". Mirzə İbrahimov bir yazıçı idi, "Gələcək gün" bir roman. Hər roman kimi, təbii ki, bu əsər də xeyli dərəcədə yazıçının düşüncələrindən, duyğularından, təsəvvürlərindən doğulmuşdu. Ancaq "Gələcək gün"ün içərisində Azərbaycanın gerçək şanlı tarixi də vardı və o əsərin qəhrəmanı Firidun Azərbaycanın mübarizələr tarixində, istiqlal keçmişində həmişə adı ən iftixarla çəkiləcək cəsurlar zümrəsindəndir.

Firidun İbrahimi vur-tut 28 illik qısa bir ömür yaşadı. Bunca az yaşadı, amma adı Səttarxanlar, Bağırxanlar, Xiyabanilər kimi bu millətin şərəf tarixinə həkk olundu. Milləti millət edən, milləti böyük edən məhz belə fədakar övladlardır. Millətin səadəti naminə çarpışmalarda canını belə qurban verməkdən çəkinməmiş Firidun İbrahiminin adı Azərbaycan tarixinin "qızıl yarpaqlar"ında həmişə məhəbbətlərə ünvan olacaq, bu sevimli surət istilal yolumuzun parlaq ulduzları bürcündə daim bərq vuracaq. Firidun İbrahimi 1918-ci il noyabr ayının 21-də dünyaya gəldi, Astarada doğuldu. Tale elə gətirib ki, ikiyə bölünmüş Azərbaycanın Astarası da ikidir, Culfası da iki. Sərhədlərin o tayında bir Astara, sərhədlərin bu tayında başqa Astara. 1918-ci ildə bu Astarada - Azərbaycan Respublikasında doğulmuş olsaydı, dünyaya müstəqil Azərbaycanın vətəndaşı kimi gələcəkdi, amma 1941-ci ildə, söz yox ki, SSRİ-nin də qatıldığı İkinci Dünya müharibəsinə, odlu cəbhələrə göndəriləcəkdi. O müdhiş savaş 1945-ci ilə qədər davam etdi, Sovet İttifaqı 20 milyondan artıq itki verdi, Azərbaycandan müharibəyə yola salınan 700 minə yaxın cavanın yarıdan çoxunun "qara kağız"ı gəldi, neçələri əsir-yesir oldu, bir daha Vətənə qayıda bilmədi. Firidun İbrahimi də bu Astarada doğulmuş olsaydı, onlardan birinə çevrilə də bilərdi. Ancaq o, Güney Azərbaycanın Astarasında təvəllüd tapmışdı və 1941-ci ildə artıq Tehranda idi, universitetin hüquq fakültəsində oxuyurdu. Firidun İbrahimi artıq yeniyetməliyindən olduğu çevrəyə sığmayanmış. Durmadan çalışır, oxuyur, öyrənirmiş və fitrətdən gələn bir ictimai fəallıq hər an onunlaymış. 1941-ci ildə elə Tehran Universitetinin Hüquq fakültəsinin tələbəsi ikən İran Xalq Partiyasına qoşulur. Amma qələmi də vardı - həm bədii yazılar yazırdı, həm də publisistik səriştələrə malik idi. 1943-cü ildə o çağın İran ictimai həyatında ən seçkin siyasi xadimlərindən olan Seyid Cəfər Pişəvəri "Ajir" qəzetini yaradanda redaksiyanın ətrafına xeyli gənc toplaşır. Onların ən ilklərindən biri elə Firidun İbrahimi idi. Ancaq Firidun başqaları kimi sadəcə məqalələr müəllifi olaraq qalmır. O qədər fəal idi, coşqun, yeni fikirlərlə dolu idi ki, tezliklə onu redaksiya heyətinə daxil edirlər. Ancaq Firidun İbrahimi hətta redaksiya heyətində olduğu, əsas aparıcı müəlliflərindən sayıldığı "Ajir"in çərçivələrinə də yerləşmir - başqa qəzetlərdə də ardıcıl olaraq məqalələrlə çıxış edir. Yazıları "Zəfər"də, "Mərdom"da, "Rəhbər"də görünür və bütün qəzetləri qəzet oxuyanların əksəri gözdən keçirsə də, hər qəzetin də məxsusi daimi oxucuları, hər ruznamənin də özünə görə fərqlənən mövqe və baxışları olmamış deyildi. Firidunun səsinin belə müxtəlif səmtlərdən mütəmadi olaraq gəlməsi onun qələmini də, şəxsiyyətini də, xeyli gənc olmasına baxmayaraq, bütün İranda tanıdır. İrandasa o çağlarda cəmiyyət siyasi həyatda baş verənləri həssaslıqla izləyirdi və qəzet hər zaman olduğundan daha cəlbedici gücə çevrilmişdi. Tanınmanın, cəmiyyət içində etiraf edilmənin ən qısa və münasib yolu elə qəzet səhifələri idi. Çox keçməyəcək ki, "Azərbaycan" qəzeti çıxmağa başlayacaq. Burada da ən ardıcıl yazanlardan biri Firidun İbrahimi olacaq. Sanki qeyri-adi bir fəhmlə buda ona əyanmış ki, ömür payı lap azdır, görə biləcəyi böyük işlərin hamısını bu qısa möhlət içərisində çatdırmalıdır. Firidunun bir ayrı üstünlüyü də ondaydı ki, yalnız farsca və azərbaycanca çox gözəl yazmırdı (farscanı azərbaycancadan əvvəl yazmağım bica deyil. İranda təhsil fars dilində idi. Firidun məktəbi də, universiteti də farsca oxumuşdu, əslində farsca onunçün əsas dil idi, bu dildə mükəmməl yazıb-pozmağı təbii idi. Lakin ölkədə danışıq dili səviyyəsində saxlanılan öz doğma azərbaycancasında səlis, ədəbi dil ülgülərinə uyğun yazmaq imkanlarına yiyələnməsi də xüsusi səy, qabiliyyət, bolluca mütaliə ilə bağlı idi), eyni zamanda ərəbcəni, fransızcanı da mükəmməl bilirdi.

1945-ci ildə o, Tehran Universitetinin Hüquq fakültəsini müvəffəqiyyətlə bitirir. Təbii ki, onun istedadı, işığı hər kəsə görünürdü. Universitetin divarları arasında da və universitetdən kənarda da. İctimai həyatın yaşanan günlərdəki ən ümdə mövzuları ilə bağlı müxtəlif qəzetlərdə ardıcıl dərc edilən bir-birindən tutarlı məqalələri onu istər-istəməz diqqət mərkəzinə çəkmişdi və hüquq fakültəsini bitirən, hüquq bilikləri də digər məzun yaşıdlarından bir-iki boy yüksək olan, qələmli, üstəlik, Şərq dilləriylə yanaşı, fransızca da danışan bu ümidverici və gələcəkli gənci işə cəlb eləmək istəyənlər özləri onu axtarmağa başlayır. "Ettelaat" qəzeti müraciət edərək onu redaksiyanın əməkdaşı görməkdən məmnun olacağını bildirir. Növbəti təklif İran Xarici İşlər Nazirliyindən gəlir. Amma Firidun artıq içəridən köklənmişdi, nə istədiyini, hansı yolu tutacağını müəyyənləşdirmişdi və irəliləyiş, vəzifə kürsülərində qalxmaqçün vəd etdiyi bütün danılmaz imkanlara rəğmən, o, Tehranda qalmaq istəmirdi. Təbrizə yollanır. Məqsədi topladığı bilikləri, qazandığı təcrübələri ilə millətinə xidmət etmək idi. Bunlar şairanə sözlər, qəhrəmanlara çevriləcək şəxsiyyətlərə sonradan köhnə tarixlə aid edilən keyfiyyətlər qəbilindən dəyərləndirmə deyil. Firidun artıq aşiq idi! O, artıq Yol Adamı idi!

1940-cı illərin başlanğıcından onun özünün də qatıldığı mübarizələr və ölkədəki qarşıdakı böyük fırtınalardan soraq verən ab-hava Firidunu bir uğurlu məmurluqdan qat-qat yüksək olan ideallara sarı çağırırdı. Onun istəyi doğma yurda qayıtmaq, Azərbaycanda, Təbrizdə çalışmaq və millətinin xidmətində dayanmaq idi.

1970-ci illərin sonları, 1980-ci illərdə çalışdığım Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutunda köhnə cənublular az deyildi, ancaq onlardan biri - nurlu insan Təqi Şahinə xüsusi rəğbətim vardı. Bu, bir tərəfdən onun həm yaxşı araşdırıcı, həm də əsl ağsaqqal olmasından irəli gəlirdisə, digər yandan onun inqilabi keçmişinə ehtiramından doğurdu. Təqi Şahin 1945-ci il şəhrivərin 12-də - sentyabrın 3-də yaradıldığı elan edilən Azərbaycan Demokrat Firqəsinin təməlində idi. Həmin şərəfli sentyabr günündə yayılan tarixi müraciətdə Təqi Şahinin də imzası vardı və o mətndəki bir cümlə millətin müqəddəratında silinməz izləri qalacaq şanlı gələcəkdən xəbər verirdi: "Azərbaycan Demokrat Firqəsinin təşkili ilə Azərbaycan xalqının inqilabi mübarizə tarixində yeni bir dövr açıldı".

Əslində gənc Firidun İbrahimi də qəzetlərdə yer almış bir çox yazılarındakı cəsarətli fikirləri ilə həmin yeni dövrün gəlişinə bünövrə hazırlayanlardan idi və təbii ki, firqənin yarandığı ilk günlərdən bu mübariz o sıraya qatılanların ilklərindən olur. 1945-ci il sentyabr ayının 5-də Azərbaycan Demokratik Firqəsinin orqanı olan "Azərbaycan" qəzetinin ilk sayı işıq üzü görür. Və "Azərbaycan"ın açdığı pəncərə Firidun İbrahimi üçün geniş özünüifadə meydanı demək idi. Ona görə də "Azərbaycan" qəzetinin yolunun lap başlanğıcından - bu nəşrin ilk sayının işıq üzü görməsindən etibarən Firidun İbrahimi qəzetin ən işlək, ən yorulmaz yazarlarından idi.

...İstiqlal bir yoldur ki, o yolu keçməyincə xalq millət ola bilmir. O bir nemətdir ki, millətin sıra nəfərləri onun dadını duymayana qədər qəlbdə sabaha inamları olmur. Və XX yüzilin birinci yarısında Azərbaycan nə xoşbəxt idi ki, ona iki dəfə istiqlal nəsib oldu -1918-ci ilin 28 Mayında Quzey Azərbaycanda istiqlal bayrağımızı ucaltdıq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti quruldu, 1945-ci ilin 21 Azərində - 12 dekabrındasa bu səadət Təbrizdə yaşandı, Milli Hökumət təsis edildi. Şərəf və ləyaqət tariximizin bu qızıl səhifələrini usanılmaz mübarizələrdən keçərək qanı ilə, canı ilə yazanlar arasında Firidun İbrahiminin yeri ayrıcadır. 1945-ci ilin oktyabr-noyabrında 21 Azərdə baş verəcəklər çox arzulansa da, o səadətin belə tez yetişəcəyinə az adam inanardı. Dekabrın 12-nə sanılı günlər qalırdı, amma heç kəs əminliklə deyə bilməzdi və təsəvvür edə bilməzdi ki, milli düşüncədə məsud təlatümlər qoparacaq, saatlar ərzində bütün xalqı içəridən dəyişəcək bəxtiyarlıq bunca yaxındadır. O günü gətirməkçün gecə-gündüz bilmədən, saat-saat ülvi arzuya qovuşma anı bəlkə də daha gec yetişərdi. 1945-ci ilin oktyabr ayının 31-dən noyabrın 21-nə qədər "Azərbaycan" qəzetində ard-arda Firidun İbrahiminin 19 məqaləsi dərc edilir. O məqalələr "Azərbaycan danışır" silsiləsindən işıq üzü görürdü və həqiqətən də həmin yazıların hər birindən bütün Azərbaycanın - yenilməz Azərbaycan ruhunun səsi gəlirdi. O məqalələri oxuyanlar tarix axarında Azərbaycanın böyüklüyünü görür, istiqlalın lap yaxındakı isti nəfəsini hiss edirdilər. "Azərbaycan danışır: iftixarlı tariximizdən bir neçə parlaq səhifə" adlı həmin məqalələr silsiləsi çox keçməyəcək bir kitabda da qovuşacaq, 1946-cı ildə Təbrizdə nəşr ediləcək. Yazılar kitaba çevrilənəcən lazımi işlərini görmüşdülər, istiqlal qığılcımlarını və azadlıq hərarətini çox ürəklərə və düşüncələrə səpmişdilər. Fəqət azadlığı elan etmək, Milli Hökuməti təsis edib bayraq ucaltmaq hələ yalnız başlanğıc idi, bu ocağın getdikcə daha gur alovlanmasından ötrü istiqlal dərsləri gərək hələ çox davam edə idi, ona görə də ana dilində hələ bu məzmunlu bircə kitabın belə olmadığı çağlarda Firidun İbrahiminin SƏSi - bu nəşr xalqa hava-su kimi gərək idi. Həmin kitablaşan məqalələr sırasına Firidun İbrahimi müqəddimə də yazmışdı və ön sözdə məramının üç istiqamətini bəyan edirdi. Yazırdı ki, bütün bunları ilk növbədə mən ona görə qələmə alıram ki, Tehran boşboğazlarını yerində oturdum. İkinci məqsədim isə odur ki, azadlıqsevər, iftixarlı millətimin hüququnu, tarixini, parlaq mədəniyyətini müdafiə etməklə göstərim ki, bu xalq kimdir, haradan gəlib, hara gedir, ulu babalarımız kimlər olub və öz milli heysiyyətini qorumaq yolunda ulu babalarımız hansı fədakarlıqları ediblər. Üçüncü məqsədim isə ondan ibarətdir ki, azad və demokratik cəmiyyətdə öz yerini tutmaq, mövqeyini əldə etməkçün ayağa qalxmış Azərbaycan millətinin həqiqi kimliyini bütün dünyaya bildirim.

Yəni bu, ilk növbədə tanıtma əsəri idi - Azərbaycan xalqını həm İrana, həm dünyaya, həm də elə özünə tanıtma kitabı. Beləcə, həyəcanlı, mübarizəli, iş-güclə daşan günlər içərisində qələmə aldığı bu məqalələr qatarında gənc Firidun yaşına tən gəlməyən müdriklik və təmkinlə əzəl başdan öz xalqına təlqin edirdi ki, sən böyüksən, öyünməli keçmişin var, sən ətrafındakı xalqlardan, məmləkətlərdən heç nə ilə geri deyilsən, əksinə, onlardan bir çox məziyyətlərinə görə qat-qat üstünsən. Firidun İbrahimi inqilab dalğasına tənzimlənmiş insanlardakı azad təfəkkürü, demokratik düşüncəni, müstəqillik sevdasını daha artıq oyatmağa çalışırdı. İnsanlara aşılayırdı ki, sənin keçmişində azadlıq uğrunda mübarizələrin elə fəxr etməli səhifələri var ki, əsla onları unutmaq olmaz, o möhtəşəm keçmişdən müdam ibrət götürmək zəruridir. O, xalqını öz qüdrətli və iftixaralayiq dünənindəki örnəklərdən nümunə götürərək sabahkı daha böyük zəfərlərə səfərbər olmağa dəvət edirdi.

Firidun İbrahiminin dövründəki tarixşünaslıqla bugünkü tarixşünaslıq, təbii ki, səviyyəcə çox fərqlidir. 1940-cı illərdə tarix elminin gedib çata bildiyi hündürlüklərlə indiki zirvələrin arasında yer-göy fərq var. Amma hər halda o çağın bilgiləri ilə Firidun İbrahimi millətini böyük göstərməyin yollarını arayırdı. Millətinə onu aşılayırdı ki, sənin keçmişində azad yaşamanın, müstəqil dövlət qurmağın örnəyi var. Millətinə onu anladırdı ki, azadlıq duyğusu sənə dədə-babalardan qanla keçib, varlığında nəbz kimi çırpınmaqdadır, çünki bunların sənin tarixində ənənələri var. Qədim assur mixi yazılarına istinad edərək yazırdı ki, babalarımız madlar eramızdan 800 il əvvəl müstəqil dövlət qurmuşdular. Yəni sənin keçmişində eramızdan əvvəl səkkiz əsr də o yanda müstəqil dövlətin olmuşsa, demək, yaxın zaman içərisində sənin müstəqil dövlətə təzədən sahib olacağın heç də əlçatmaz xülya sayılmaz. O vaxt ki Firidun İbrahiminin yazıları hələ kitaba çevrilməmişdi və insanlarla qəzet sütunlarından hər gün, günaşırı dərc edilən məqalələr şəklində görüşürdü, o günlərdə ki hələ Milli Hökumətin elan ediləcəyi xoşbəxt saat da qarşıdaydı, hələ Güney Azərbaycan İranın bir əyaləti idi və azərbaycanlılar ölkədə farslardan sayca iki dəfə çox olsalar da, statusca milli azlıq məqamındaydılar, farslar da hakim millət idi, bu ağıllı və uzaqgörən cavan hamının - azərbaycanlıların da, farsların da qulaqlarını və gözlərini yaxşı-yaxşı açıb incə bir mətləbdən agah olmasını umurdu. Sözləri, şüurlara yeritmək istədiyi mülahizələri mötəbər olsun deyə "tarixin atası" Herodotdan tutmuş müasir fransız tarixçilərinədək bir yığın sanballı məxəzə istinad edərək yazırdı ki, babalarımızın qurduğu Midiya dövlətinin sərhədləri cənubdan Bəsrəyə, Məğribdən Anadoludakı Qızılirmaq çayınadək, şimaldan Qafqaz dağları silsiləsinədək, şərqdən indiki Tehranın yerində olmuş Rey şəhərinədək uzanırdı və Seyhun -Amu Dərya çayınadək sıralanan məmləkətlər midiyalıların mərkəzi hökumətinin idarəçiliyi altında idilər. Və vurğulayırdı ki, unudulmasın - Midiya dövlətinin şərq hissəsində yaşayan farsların mədəniyyəti çox dərəcədə Azərbaycan mədəniyyətinin, madların mədəniyyətinin təsiri ilə şəkillənib inkişaf etmişdir. Və buna da xüsusi diqqət yönəldirdi ki, əski qaynaqların təsdiqincə, farslar madlardan yaşayış və mədəni səviyyə baxımından xeyli geridə qalırdılar. Olan olmuş, keçən keçmişdi, niyə xalq ruhunun oyanıq dönəmində, 21 Azər astanasında, 1945-ci ilin payızında ard-arda xalqa təqdim etdiyi yazılarında Firidun İbrahimi əyyam-i qədimə enir, bu təfərrüatlardan müasirlərin xəbərdar olmasını istəyirdi? Məramı insanımıza onun öz böyüklüyünü, əcdadının əzəmətini göstərmək idi. Bunları ona görə qələmə alırdı ki, xalq oyansın, biryolluq dərk etsin, bu gün təkəbbürlə ona üstdən aşağı baxanlara onun özünün daha hündürdən baxmaq haqqı var. Bu ixtiyarı və hüququ ona tarix, yaşadığı keçmiş verir. Firidun İbrahimi çək-çevirə yer qalmasın deyə mənbəni dəqiq nişan verirdi. Herodotun "Tarix"i, birinci kitab, 96-cı bənd. İstinadı ilə hər kəsə dədəsinin hansı qeyrət sahibi olduğunu nümayiş etdirirdi, eradan əvvəl 829-835-ci illərdə və sonrakı dövrlərdə assurilərlə midiyalılar arasında şiddətli müharibələr getdiyini, assurilərin itaətindən baş qaçıranların birinci dəfə midiyalılar olduğunu, onların öz azadlıq və istiqlalı uğrunda çətin müharibələr edib böyük qəhrəmanlıqlar göstərdiyi həqiqətini təqvimin XX əsrinin ortalarında yaşayan soydaşlarına ötürürdü. Söhbət təzə söhbət deyildi, hadisələr iki min səkkiz yüz il əvvələ aiddi, olmuşların hikməti, dərsi isə 1945-ci ilin bitəcəyində, Güneydəki Azərbaycan istiqlal məşəlinin ən yaxın günlərdə alovlanması ilə birbaşa bağlı idi: "Zülm binasını uçurmaq və mərdlik ilə öz azadlıqlarını əldə etməklə midiyalılar ləyaqətlərini bütün dünyaya göstərib və sair əsir millətlər üçün böyük bir sərməşq - örnək olmuşlar. ...Azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda yadelli işğalçılar əleyhinə mübarizə aparan babalarımız qələbə çalıb özlərinin doğma dövlətlərini qoruyub ana yurdlarını və milli haqlarını defa etdilər - qorudular".

21 Azər siqlətli, millət iradəsini yumruğa döndərən zəfərlər arzulamaqla, əlləri göylərə açıb dua etməklə gələn nemət deyil, o günü gətirən dönməz, mətin oğullar olmasa, dilək ürəkdə qocala da bilir. Yan-yörəsindəkilərə - sənin əcdadın yalnız öz istiqlalını qazanmayıb, həm də yolaçan, doğurduğu nümunə ilə digər xalqlara da azadlığın, istiqlalın çəmini göstərən olub deyən, silahdaşlarını və xalqı Böyük Günün ən yaxın üfüqdə gülümsəməsinə inandıran Firidun İbrahimi bu minvalla 21 Azəri saniyə-saniyə yovuqlaşdırırdı...

Vulkanın püskürmə ərəfəsində olduğu 1945-ci ilin bitər-bitməzində Firidun İbrahiminin verdiyi bir dərs də yurdun adı ilə bağlı idi. Növbəti məqaləsi "Azərbaycan sözünün mənşəyi" adlanırdı və Firidun İbrahimi alim səliqəsi ilə həm qədim mənbələrə, həm də Bartold, Marr kimi nüfuzlu müasir alimlərin qənaətlərinə söykənərək "Azərbaycan" kəlməsinin iki min ildən artıq yaşı olduğunu göstərir, bu sözün mənasının "odu qoruyanlar", azərbaycanlıların varlığında od daşıyan alov gözətçiləri olduğunu yazırdı.

İndi vaxtın ucalığından görünən budur ki, Firidun İbrahiminin əhatəli biliklərinə və çevik qələminə arxalanaraq yazdığı bu məqalələr silsiləsi 21 Azər öncəsi Baş Məşq, kütlələri azacıq sonra gözəl çöhrəsini göstərəcək istiqlala hazırlamaqmış. Firidun İbrahiminin 21 Azərə aparan yoldakı 19 məqaləsi böyük ölçüdə o çağacan misli olmamış istiqlal müntəxəbatı, millətçiliyin əlifbası idi.

...1947-ci il may ayının 23-də səhər saat 4-də müasir Azərbaycan tarixinin ən kədərli hadisələrindən biri baş verib. Həmin gün dan üzü Azərbaycanın ən mərd oğullarından biri qəddarlıqla qətlə yetirilib. İran rejimi azərbaycanlı prokuror Firidun İbrahimini öldürüb. Arxada qalan illər boyunca əfsanələşmiş o şəxsiyyət haqqında çox danışılıb, bundan sonra da danışılacaq, yazılacaq, adı, əməlləri, yolu görk olaraq hafizələrdə yaşayacaq.

Və həmin dəhşətli qətldən düz 75 il sonra mən Firidun İbrahimi ilə qarşı-qarşıya əyləşmişdim, söhbət edirdik, keçmişləri anırdıq.

Firidun İbrahimi püxtə hüquqşünas, köhnə prokuror olduğundan ona sualları verməkçün uzaqdan başlamağa ehtiyac qalmırdı, elə məni maraqlandıran sualların əvvəlini eşidincə mətləbi tuturdu. Anlayırdım ki, nisgilli keçmişləri anmaq qaysaq bağlamış yaraları təzədən açmaq kimidir, ancaq mən Firidun İbrahimi haqqında Firidun İbrahimidən daha dürüst cavabları kimdən ala bilərdim ki?!

Bu Firidun İbrahimi o Firidun İbrahiminin qardaşı oğludur. Onunla söhbəti əsildən-kökdən başlamışdım. Bu şəcərə haqqında Almaniyada ayrıca kitab nəşr edilib. Ancaq bu gün artıq həmin nəslin ağsaqqalı olan Firidun İbrahiminin söylədikləri mənə ailənin həmin kitabda və digər yazılarda əksini tapmamış elə məziyyətlərini açır ki, bu hekayətləri dinlədikcə həmin ocaqda neçə şücaətli övladın yetişməsinə qətiyyən təəccüblənmirəm. Qardaşı Firidun kimi həyatını Güney naminə mübarizələrə həsr etmiş, elə bu yolda da həyatını itirmiş Nuşirəvanın oğlu, əmisinin həm adı, həm soyadı ilə ikiqat adaşı olan Firidun İbrahimi deyir ki, İbrahimilər familiyasının necə yaranması haqda vaxtilə, hələ gənc çağlarında atasından, bibilərimdən çox soruşub, onlar da yeri düşdükcə bəzi şəcərə hekayətlərini özləri nağıl ediblər ki, unudulmasın, nəslin davamçılarına da bəlli olsun. 1860-cı illərdə Güney Azərbaycanda, Təbriz yaxınlığında daim kasıbın, məzlumun yanında olan, onlara əl uzadıb sıxıntı çəkənlərə köməyini əsirgəməyən, həmişə də at belində kürklü gəzən, bu səbəbdən də el içində "Kürklü İbrahim" kimi tanınan bir kişi yaşayırmış. Nəslin soyadı ondan gəlir. Bakıda prokurorluqda işləmiş Firidun İbrahiminin babası və Təbrizin prokuroru olmuş Firidunun atası - Qəni İbrahimi balalarına atası Əli İbrahiminin öz atası Kürklü İbrahimin sərgüzəştləri barədə danışdıqlarını cazibəli nağıllar kimi söylərmiş. Soy, söz yox, ondan əvvəl də mövcudmuş, ancaq nəslin "İbrahimi" deyə şöhrətlənməsi Kürklü İbrahimdən başlanıb. Milli Hökumətin qurucularından və önündə gedənlərdən olacaq Firidunun atası Qəni İbrahimi dövrünün hörmətli ziyalılarındanmış, həm müəllimlik, həm də mühəndislik edərmiş, cavan vaxtlarında Mirzə Məhəmməd Axundzadə ilə hələ Rəştdə firqə də yaradıbmış və həmin firqənin İran Astarasındakı qoluna rəhbərlik edirmiş. Bu fəaliyyətləri ucbatından dönə-dönə zindana atılsa da, amalında sabitqədəmmiş, hər dəfə dustaqlıqdan qurtarınca yenə inadla öz yoluna davam edirmiş. İş ondadır ki, Qəninin zövcəsi Fatma xanım da həmişə at belində olan kişi təpərli qadınmış. 1918-ci ilin 21 noyabrında İran Astarasında anadan olan Firidunun damarlarında belə ötkəm valideynlərin qanı dövran edirdi. "Qəni İbrahimin ailəsində beş uşaq olub. Böyükləri Firidun idi, bibim İqlimə xanımdan sonra İrəc xanım, ardınca İranduxt xanım doğulub, mənim atam Ənuşirəvan İbrahimi sonbeşik idi. Bu beş uşağın beşi də axıracan ata-babalarının yolu ilə getdi".

Firidun İbrahimi mənə bunları deyir, əmisinin, bibilərinin, atasının firqəçi olduqlarına görə hansı əzab-əziyyətlərə məruz qaldıqlarından, faciələrlə üzləşdiklərindən sarsıdıcı əhvalatları danışır, bunları söylədikcə dalğınlaşır, qəhərlənir, amma onu da hiss edirəm ki, kədərlənməkdən daha artıq qürurlanır ki, belə mərd böyükləri varmış!

"Bizim nəsildə həm bibilərim, həm əmim Firidun İbrahimi, həm atam Ənuşirəvan İbrahimi həyatlarında çox çətinliklərlə üzləşiblər, illah da ki, şah vaxtı. Firidun İbrahimi böyük qardaş olduğundan ağırlığın çoxu onun çiyinlərinə düşübmüş. O, bacılarının, qardaşının davranışına xüsusi fikir verərdi. Elə belə deyildi ki, Firidun İbrahimi baş prokuror ola-ola mənim atam sıravi əsgər idi. Atam hərbi məktəbdə oxuyurdu, istəyi də hərbçi olmaqdı. Atamla əmim arasında çox söhbətlər olub. Xeylisi mənə məlumdur. Həmin söhbətlərdən biri mənim üçün ən əsasdır. Milli hökumət devriləndə əmim atama göstəriş vermişdi ki, keçsin Quzey Azərbaycana və işi davam etdirmək üçün mütləq fəal olsun. Yoxsa Ənuşirəvan İbrahiminin bu taya gəlmək fikri yox idi, necə ki, qardaşı Firidun Təbrizi tərk etməmişdi, o da sonacan orada qalmaq əzmində idi. Ancaq qardaşının "Getməyin məsləhətdir" deməsi onu vadar etmişdi ki, Sovet Azərbaycanına keçsin. Bunu atam mənə şəxsən özü deyib".

Ailənin ilki Firidunla sonbeşik Nuşirəvanın arasında 8 il yaş aralığı vardı - Ənuşirəvan 1926-cı ildə doğulmuşdu. Firidun bacılarına, qardaşına mənim kimi olun demirdi, mənim yolumu tutun demirdi, ancaq o, ailədə elə parlaq nümunə idi ki, ona bənzəməyə çalışmamaq mümkünsüz idi. Firidun bacılarına deməmişdi ki, silah götürün, fədai olun, özləri bu yolu seçmişdilər, axı böyük qardaşlarının Firidun olmasından savayı, onların da vücudunda dolanan İbrahimin qanı idi! 1945-ci ildə Milli Hökumət yaranan gün Seyid Cəfər Pişəvəri qurduğu Nazirlər Kabinetində Firidun İbrahimiyə Güney Azərbaycanın baş prokuroru vəzifəsini həvalə etmişdi və onun 27 yaşı vardı. Aralarında hələ bir neçə il əvvəldən səmimi münasibət, yetərincə sıcaq ünsiyyət varmış. Yaşlı İbrahimilər şahiddirlər ki, Pişəvəri qabiliyyətinə, qələminə, rəftarına gözəl bələd olduğu Firidunu oğlu kimi sevirmiş. Odur ki, Firidunu elə hökumət qurulunca belə məsul vəzifəyə təyin etməsi müəyyən mənada məntiqli idi. Ancaq həm də bu, Pişəvəri tərəfindən bir qədər riskli addım idi. Axı Firidun İbrahimi nə qədər savadlı olsa da, gənc idi, olsun ki, baş prokuror kürsüsü daha sinli, həyat təcrübəsi çox olan birisinə daha uyğun gələrdi. Ancaq ən qısa zamanda həyat sübut etdi ki, Pişəvəri bir çoxlarına gözlənilməz təsir bağışlayan seçimində nə qədər haqlı imiş. O, gənc Firidunun yaşından artıq yetkinliyini yazılarındakı dərinlikdən əlavə davranışındakı ağır oturub batman gəlməkdən, hər hərəkətinin, hər sözünün yerində olmasından da sezibmiş.

Bircə görün bu cavan prokuror vəzifəsinin icrasına başlayınca Azərbaycanda qarışıq olan asayişin nizamlanması üçün cəsarət və qətiyyətlə dərhal hansı tədbirləri tökür. Bu Firidun İbrahimi obirindən - əmisindən danışır: "Üstündən görün nə qədər zaman keçib. Amma indiyəcən də qocalar Güney Azərbaycanda onun əməllərindən, gördüyü işlərdən heyranlıqla danışırlar. Qəliz vaxtlarmış, Cənubi Azərbaycanda qaçaq-quldurluqla məşğul olan cürbəcür bandalar meydan sulayırmış, cinayətkar ünsürlərə əvvəlki hakimiyyət qorxudan yaxın dura bilmirmiş. Xalqı incidən bu ünsürlərin kökünü kəsməyin çarəsini Firidun İbrahimi camaatın gücü ilə hökumətin qüvvəsini birləşdirməkdə tapır və "Babək" adlı könüllü dəstələr yaradır".

Təbrizdə o vaxtlar hamının qorxduğu Qarnıyırtıq Kazım deyilən bir quldurbaşı varmış. Heç kim inanmırmış ki, onu həbs edə bilərlər. Firidun İbrahimi qəfilcə quldurbaşının tutulması qərarını verir, dustaq həbsxanaya gətirilincə təxirə salmadan törətdiyi ağır cinayətlərə görə ona ölüm cəzası kəsir, güllələnmə hökmünü də Qarnıyırtığın curları tərpənənəcən icra etdirir. Özü hamıda xof yaradan əzazil quldurbaşının bir günün içində yox edilməsi digər ona bənzərləri də vahiməyə salır. Ancaq Firidun İbrahimi bununla dayanmır, sarsıdıcı zərbənin növbətisini endirir. Cənubi Azərbaycanda dördüncü ostanın başçısı, Urmiya qoşunları olan hissənin komandiri quldurların güllələnmiş böyüyündən də betərmiş. Cəllad, qaniçən, qadınlara, uşaqlara, qocalara tutduğu müdhiş divanın qorxulu rəvayətləri dillərdə dolaşan polkovnik Əhməd Zəngənə. Firidun İbrahimi qaniçən polkovniki ildırım sürəti ilə götürməkçün xüsusi plan hazırlayır, sanksiyanı verir, cinayətkar gətirilən kimi çoxdan və ona artıqlaması ilə layiq olduğu ölüm hökmü elan edilir, icranı da tərəddüd etmədən elə o gecə yerinə yetirirlər. Səs-soraq hər yana yayılır. O yuvanın quşu olan digər qaçaq-quldurun hamısı təzə prokurorun qırımını duyunca özlərini yığışdırırlar...

İstiqlalın ilk həftələri, ilk ayları idi. O çağlar idi ki, məcazi yox, elə gerçək mənada hər gün min aya bərabər kimi idi. Bütün istiqamətlərdə gərgin iş gedirdi. Asayişi tənzimləmək bir məqsəd idisə, sabah quruculuğu, gələcək inkişafçün qabil mütəxəssislərin hazırlanması digər vacib hədəf idi.

Söhrab Tahir söyləyirdi ki, firqənin Mərkəzi Komitəsində işləyirdim, Pişəvərinin möhürçüsü idim, bir gün məni kabinetinə dəvət etdi, girdim içəri, salam verdim, gördüm ki, yoldaş Pişəvəri və yoldaş Firidun İbrahimi ikisi oturublar. Elə uzaqdan Pişəvəri mənə səsləndi ki, Söhrab, deyəsən, hərbi məktəbdə oxumaq üçün ərizə yazmısan. Dedim, bəli, yoldaş Pişəvəri, yazmışam. Dedi ki, səni göndəririk Bakıya, hərbi məktəbi orada oxuyacaqsan, zabit olacaqsan və qayıdacaqsan bura. Mən bu sözlərə çox sevindim. Firidun İbrahimi mənə zənlə baxdı və dedi ki, bilirsənmi, səni qızıl Bakıya göndəririk. Sənin başın da qızıldan olmalıdır. Yaxşı oxumalısan, yüksək səviyyəli hərbçi olmalısan və sonra Təbrizə qayıdıb qızılbaş hərbi qüvvələrində qulluq etməlisən. Unudulmaz Söhrab Tahir 2000-ci illərin başlanğıcında mənimlə 19 yaşındakı laçın çağlarının bu xatirəsini bölüşəndə artıq səksənini arxada qoymuşdu, o vaxt - Təbrizin xoşbəxt günlərində ona xeyir-dua verib yola salan Firidun İbrahimidən üç dəfə sinliydi, amma həmin anlarda dönüb olmuşdu gənc, bu yaddaşın içərisindəki Firidun İbrahimi də 27 yaşlı cavan kimi deyil, oturuşmuş bir ağsaqqal kimi görünürdü. Tale Firidun İbrahimidən qocalmaq fürsətini əsirgədi...

...Onun adı Firidun olmayacaq, soyadı İbrahimi olmayacaq. Amma mən inanıram ki, yenə Güney Azərbaycanda milli hökumət qurulacaq, yenə oranın baş prokuroru təyin ediləcək, yenə o tayımızın da öz nazirləri, baş naziri olacaq, nazirləri olacaq. Və o müstəqil hökumətin irəliləyişi, yüksəlişləri heç vəchlə keçmişlərdəki kimi çətin olmayacaq. Çünki babalardan qalan irs onlara müdam arxa duracaq, əllərindən tutacaq.

Gələcəkdəkilər adladıqları yolları, dikəldikləri aşırımları rahat keçdikcə unutmasınlar, xatırlasınlar, minnətdar olsunlar ki, onlar bu yolu belə rəvan gedə bilsinlər deyə zindanlardan, dar ağaclarından, gülləyə tutulmaqdan, sürgündən, bir ömür sürəcək didərginlik və qəriblik məşəqqətindən çəkinməmiş fədakar babalar olublar. Vur-tut 28 illik ömür sürmüş, baba yaşına çatmadan millət babası adlanmaq haqqı qazanmış Firidun İbrahimi həmin yüzlər və minlərdən bircəsi idi.

Bu ucalıqlı övladları yüzlər və minlərlə olan bir millət xoşbəxt sayılmazmı?!

18 noyabr 2023

525-ci qəzet .- 2023.- 22 noyabr, № 211.- S.10-11.