Düşmənə bağışlanmış İrəvan

 Tarixi-sənədli romandan parça

Güllü MƏMMƏDOVA

vvəli 23 noyabr sayımızda)

Yeni səfirə İrəvanın köhnə məhəllələrinin birində, bu məhəllənin özünə oxşayan kiçik mənzil verdilər. Ev çiy kərpicdən tikilmişdi, yaşı çox olduğundan divarların suvağı qum kimi ovulub tökülürdü. Qapısı bağlı qaldığından otaqlardan rütubət iyi gəlirdi. Divarların küncündən hörümçək toru sallanırdı. Qapıya yaxın yerdə döşəkçəsi bozarmış köhnə divan qoyulmuşdu. Pəncərənin qarşısında kiçik masa və iki taburetka vardı.

Mühafizəçi Həbib yataq otağının qapısını açdı:

- Məhəmməd xan, burda dəmir çarpayı var, yorğan-döşək, odeyal, üç dənə də balınc.

- Əsas odu ki, soba var. Yanında da bir qucaq odun. Otaq bayırdan soyuqdur. Amma odun azdır. Neyniyək, Həbib? Qonşuları da tanımırıq ağız açaq.

- Ermənilər çox "qonaqpərvərdi"...

- Şükür elə ki, bu daxmanı da verdilər.

- Sobanı yandıraq, çaydanı qaynadım, sonra evdə səliqə- səhman yaradaq.

Otaq soyuq olduğundan danışdıqca ağızlarından xəfif duman qalxırdı. Məhəmməd xan pəncərəni açdı. Tərtəmiz qarın nəfəsi içərinin kiflənmiş havasını dəyişdi. Bayırda yenə qar atırdı. Uzaqdan küçə fənərlərinin zəif işığı gəlirdi. Qara bürünmüş bəyaz ağaclar, qarın ağırlığından əyilmiş budaqlar şaxtalı gecədə sanki sirr içindəydi. Məhəmməd xan qəfildən ağacların arxasında gizlənmiş adamın qaraltısını gördü. Divara tərəf çəkilib ağaclığı gizlicə seyr etdi. İki nəfər idilər. Onlar xeyli müddət kimi isə gözlədilər, sonra sürətlə uzaqlaşdılar. Məhəmməd xan fikrə getdi: "Bunlar Ermənistanın xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşlarıdı. İrəvana gəldiyim ilk saatdan məni nəzarətə götürmüşlər. Ehtiyatlı olmalıyam... Çox ehtiyatlı..."

Həbib qucağı dolu odunla qayıtdı. Məhəmməd xan gözünü pəncərədən çəkmədən soruşdu:

- Həyətdə şübhəli bir şey gördünmü?

- Xeyr, görmədim. Daha doğrusu, fikir vermədim. Niyə soruşursan?

- Diqqətli olmalıyıq, erməni kəşfiyyatı iş başındadı.

...Az keçmişdi ki, soba alovlandı, istisi Məhəmməd xanın yorğunluq və yuxusuzluğunu üzə çıxardı. Divanın küncündə oturub qolunu yasdığa qoydu və yuxu yüngül kəpənək qanadı kimi kirpiklərini qapadı: "Anası onu köynəyinin içinə qoyub möhkəm-möhkəm sinəsinə sıxmışdı. O, çayın səsindən çox sığındığı ürəyin şiddətli çırpıntısını eşidirdi və bu çırpıntı körpə Məhəmmədi isidirdi. Anası türkmən dilində ona nə isə deyirdi, amma o, bu dili başa düşmürdü. Başını qaldırıb anasının üzünə baxmaq istəyirdi, üzünün cizgilərini, gözlərinin rəngini, səsinin ahəngini hafizəsinə köçürmək istəyirdi.

 

Çayın qırağından o tərəfə sonsuz kimi görünən səhra başlayırdı, amma bu səhra başdan-başa alov içindəydi

Anası onu köynəyinin içindən çıxarmaq istəmirdi. Sanki ən təhlükəsiz yer bu köynəyin içiydi. Bu anda Kalbalıxanın səsini eşitdi:

- Məhəmməd, hardasan?

- Anamın köynəyinin içində. Anam məni gizlədib, ruslardan qoruyur.

- Bunlar rus deyil, onlardan da qəddar ermənilərdi.

- Axı türkmənləri qıran ruslar idi.

Səhranın alovu sönmüşdü. Anasını görmək istədi, amma o yox idi, elə bil anasını alov udmuşdu, üzünü xatırlaya bilmədi. Hafizəsində heç nə qalmamışdı...

Kalbalı xan dedi:

- Biz - sən, mən, bir də İskəndər ulu babamız Kalbalı xana, Ehsan xana, İsmayıl xana oxşamaq istəyirdik. İndi məqam yetişib, Naxçıvan təhlükədədir.

- Silahımı götürüm, - amma əlində qələm gördü.

Kalbalı xan əlini onun çiyninə qoydu:

- Mən silahla, sən də ağlınla, zəkanla döyüş, Məhəmməd. Düşməni Naxçıvana yaxın buraxmayaq.

Kalbalı xan atını çaparaq getdi..."

Məhəmməd xan üstündəki odeyalı kənara atdı. Qonşu otaqdan Həbibin xorultusu gəldi. Sobanın içinə köz düşmüşdü. Yaş odunları közün üstünə yığdı. Sobanın içi acı, gözyaşardan tüstü ilə doldu və tüstünün acısı otağa da yayıldı.

Məhəmməd xan pəncərəni açdı. Tutulmuş, qaralmış səma sanki ulduzları, anası kimi, üşüməsin deyə bağrında gizlətmişdi. Ehsan xanı xatırladı və dikin üstündə möhtəşəm görünən xan sarayı yadına düşdü. Onun uşaqlıq illəri burada keçmişdi. Ehsan xanın öz övladı olmasa da, o, atalıq sevgisini bütünlüklə Məhəmməd xana verdi. Onu özü ilə hər yerə aparardı. At çapıb, qılınc oynadardılar. Yanında İskəndər xan və Kalbalı xan vardı.

Xan sarayı ilə üzbəüz yamacda ulu babaları Kabalı xanın məzarı görünürdü (Bu məzarı sonralar ermənilər yerlə-yeksan etdilər). Onlar üçlükdə tez-tez məzarı ziyarətə gedərdilər. Məhəmməd xan məzarla səssiz danışardı və içində qürur hissi keçirərdi. Kalbalı xanın qəhrəman keçmişi ona da aid idi və gözəgörünməz bağlılıq Məhəmmədin gələcəyinə bir varis kimi işıq salırdı, aid olduğu torpağa ilahi sevgi, mərdlik və cəngavərlik duyğusu oyadırdı.

Xan sarayını xatırlarkən həm də içinə bir sızıltı axardı: xan ailəsində barışa bilmədiyi bir rəsmiyyətçilik vardı. Əzəmət, möhtəşəmlik olsa da, Məhəmmədin içindəki boşluğu doldura biləcək, üşüyən könlünü isidə biləcək ana sevgisi yoxuydu. Tez-tez yuxusuna girən o fədakar qadın - özünü çayın buz sularına atan və xətər gəlməsin deyə onu köynəyinin içində gizlədən anasının hafizəsində yaşayacaq surəti, yaddaşında yaşayacaq bir xatirəsi də yoxuydu.

Məhəmməd xanın xan sarayındakı qayğısız həyatına həsəd aparardılar. Amma ən ağrılı, ən acı həsəd onun öz içindəydi. Qaysaq bağlamayan yara kimi, susmayan fəryad kimi için-için ağlardı. Bu yadda qalmayan o fədakar qadının - anasının xiffətiydi.

...Həbib başını otağa uzatdı, Məhəmməd xanı ayaqüstə görüb başını buladı:

- Bir az dincələrdin, Məhəmməd xan.

- Dincəlmək vaxtı deyil. Gözümün acısını aldım. Belə başa düşürəm ki, xəfiyyələr göz açmağa aman verməyəcək. Ermənilərin kəşfiyyatı çox güclüdü. Bunu etiraf etmək lazımdı.

Məhəmməd xan fikrə getdi, qaşları çatıldı, qıyıq gözləri yol çəkdi:

- Ermənilər Azərbaycanın hər yerində gürzə kimi sürünür. Elə bir yer yoxdu ki, orda qan tökülməsin. Naxçıvan da işğal olunmaq təhlükəsi altındadır.

- Naxçıvan əldən getsə, ermənilər Zəngəzura, Qarabağa asanlıqla sahib olar.

- Kalbalı xan mənim əmim oğludu. Müdafiə dəstəsinin komandiridi. Ermənilərin düşündüyü, cızdığı planları, məlumatları əldə edib Kalbalı xanı, eyni zamanda Azərbaycan hökumətini xəbərdar etməliyəm.

- Amma ehtiyatlı ol, Məhəmməd xan.

- Çalışaram.

Qarlı-çovğunlu havaya çıxanda hər ikisi paltosunun yaxasını qaldırdı. Məhəmməd xan yun şərfi boynuna dolayıb eynəyini taxdı. Kənarda dayanmış adam onları görəndə arxasını çevirdi, sonra da hiss olunmadan Məhəmməd xanı izləməyə başladı. Yolun yarısında sürətlə irəli keçdi və gözdən itdi. Məhəmməd xan addımlarını yavaşıtdı, azca əyildi və arxada gələn ikinci adamı gördü...

 lll

...Axşama yaxın Məhəmməd xanın hərarəti qalxdı. Çarpayıdan qalxa bilmədi. Həbib əlini onun alnına qoydu, içini çəkib təlaşla dedi:

- Atəşin yüksəkdi, xan.

Məhəmməd xan gözünü aça bilmirdi, sanki gözəgörünməz alov üzünü, əllərini, kürəyini qarsırdı. Ayaqlarının altına elə bil köz döşəndi. Bu anda onu köksünə sıxan anasını gördü. Amma bu dəfə çayın içindən buz kimi su yox, alov axırdı. Anası onu başının üstə qaldırdı, alov ayaqlarının altını qarsdı. Başını yasdıqdan qaldırdı və sayıqladı:

- Anamı xilas edin, anam yanır.

Həbib bir tablet verdi:

- Məhəmməd xan, bunu iç, qızdırman düşəcək. Bəlkə doktor çağırım?

Məhəmməd xan Həbibin verdiyi suyu başına çəkdi. Sərin su sanki içindəki atəşi söndürdü. Həbib onun alnında puçurlanmış təri sildi:

- Deyəsən, qonşu həkimdi, adı Turandı. Çağırım gəlsin, İynəsiz ötüşməyəcək.

 

...Turan xəstənin hərarətini ölçüb başını buladı:

- İynəni hazırlayım. Möhkəm soyuqlayıb.

Həkim iynəni vurub, xəstənin üstünü örtdü, sonra da taburetkanı altına çəkdi, oturub kədər yığılmış iri gözlərini Məhəmməd xana dikdi.

Həbib soruşdu:

- İrəvanlısız?

- Yox, zəngibasarlıyam. Urusetdə doktorluq oxumuşam. Ermənilər Zəngibasarı dağıtdılar, camaatı qırdılar. Mənim ailəm də məhv oldu. Bircə qızım sağ qaldı. Biz kənddə yoxuyduq, ona görə.

Turanın gözləri doldu, üzünü çevirdi. Sonra özünü toplayıb əlini Məhəmməd xanın alnına qoydu, sevinmiş halda dedi:

- Hərarəti düşür.

- Çox şükür, - Həbibin içindəki sıxıntı ayazıdı.

Məhəmməd xan yerindən dikəlmək istədi. Turan onun qolundan tutub qaldırdı, kürəyinə balış qoydu:

- Qızıma deyim, acılı şorba bişirsin.

- Əziyyət vermə.

- Ən çox acığım gələn sözdü: "Əziyyət vermə, əziyyət çəkmə". Məhəmməd xanın səfir olduğunu biləndə mən çox sevindim. Demək Azərbaycanın bir parçası bizim içimizdədir. Hər halda ədaləti bərpa etməkdə səlahiyyətləri çoxdur.

- Erməni... ədalət? Ay qardaş, yüz il əvvəl və yüz illər sonra da erməni qaniçən olaraq qalacaq, - Məhəmməd xan ağır-ağır dedi, -

Siz düşmənlə döyüşən oğulların yanında olmalısız, doktor. Onların yaralarını sarımaq, daha ağır yaralıları həyata qaytarmaq üçün lazımsız doktor. Vedidə, Göyçədə, Zəngibasarda ağır döyüşlər gedir.

 - Getmək istərəm, qızımla bir yerdə. İynə vurmağı ona da öyrətmişəm.

Bu anda qapı ehtiyatla açıldı. Başına yaylıq atmış cavan qızın gözəl çöhrəsi göründü və titrək, utancaq səsi eşidildi:

- Şorbanı gətirdim.

Turan tez ayağa qalxdı, qaynar qazanı qızın əlindən alıb mətbəxə apardı. Qız qapıda dayandı, ürkək, çəkingən baxışları xəstəyə dikildi. Məhəmməd xan da ovsuna düşmüş kimi gözünü qızdan çəkə bilmədi. Sirli bir duyğunun qəfil oyanışı ilə içində zəlzələ kimi bir təlatüm baş verdi: ürəyinin nəbzini dəyişdi, ruhunu dəyişdi. Sanki həyata atılmış yetkin bir cavan yox, yeniyetməydi, dəliqanlıydı. Bu təlatümü ram edəcək, səhmana salacaq qüvvəsi çatmadı.

Turan tanışlıq verdi:

- Qızımın adı Sürəyyadı. Həmişə evdədi, bir şey lazım olsa.., -Məhəmməd xanın gözündə nə gördüsə ayağa qalxdı, - biz gedək. Xəstə də rahatlansın.

Məhəmməd xan bir anlıq xəstəliyini unutdu, qızın gedişi ilə elə bil dərin, qaranlıq boşluğa düşməkdən qorxdu:

- Oturun, həkim, xəstəni tam sağaltmamış hara gedirsiz? İş-güc o qədərdi ki, bir-birimizlə rastlaşmadıq. Sizi tanıdığıma məmnun oldum. Yaxşı ki, xəstəlik varmış...

Turanın üzü güldü, gözlərindəki kədər yox oldu, üzünü qızına tutdu:

- Gəl qızım, gəl sən də otur. Biz də darıxırıq, İrəvanda kimsəni tanımırıq, amma ümidlə yaşayırıq. Sizi tanıdıq, bizim üçün də xoş oldu.

- Mən də çay gətirim, - Həbib qalxıb mətbəxə keçdi.

Məhəmməd xan qıza baxmamağa çalışdı:

- Ermənilərlə barışıq olsaydı...

Turanın gözlərində nifrət sanki qara bulud kimi üzünə, gözünə, baxışına çökdü:

- Mən barışığa inanmıram. Onlar vicdansızdı, qaniçəndi, qəddardı. Millət yox, ağzıqanlı canavar sürüsüdü. Bu sürünü bizə kim tuş elədi, bilmirəm. Ermənistanda hakimiyyətə daşnak hökuməti gəldi. Xatisovdan tutmuş hamısı əliqanlı daşnakdı.

Həbib əlindəki çayları masanın üstünə qoydu:

- Məhəmməd xanın kim olduğunu bilirsiz, Turan?

- Bilirəm. Azərbaycanın İrəvanda diplomatik nümayəndəsi, ilk səfir. Çox ağır, məsuliyyətli vəzifən var, Məhəmməd xan. Müharibə getdiyi bir vaxtda erməni daşnaklarının içində işləmək, vətənin mənafeyini qorumaq - çox çətindi...

525-ci qəzet .- 2023.- 24 noyabr, ¹ 213.- S.14.