Güney Azərbaycan
folklorunda xalq həyatı və milli kimlik nişanələri
Esmira FUAD
(Əvvəli 2 noyabr
sayımızda)
Güney mahalında şifahi xalq ədəbiyyatının
bir qolu da öcəşmələr və sataşmalardır. İki nəfər
arasında deyilən qafiyəli söz və cümlələrdən
oluşan öcəşmə və sataşmalar Güney Azərbaycan
şifahi xalq ədəbiyyatının lap çox boyalı
janrlarındandır. Belə ki, öcəşmə
və sataşmalarda həyatın bütün yönlərindən
danışmaq mümkündür və onlar şifahi xalq ədəbiyyatının
başqa qolları kimi, bütünlüklə ata-babaların
irsi deyil. Yəni bu örnəklərin
hamısı keçmiş dövrlərdən miras
qalmayıb, hətta bəziləri günümüzdə
yaranıb və el-elat arasında işlənir. Bu tip
öcəşmə və sataşmalar bəzən
saxlanır, bəzən də unudulub gedir. Çünki
onlar işləndiyi vaxtın ehtiyacı olaraq meydana gəlir,
iki adamın arasında deyilən gündəlik sözlər
kimi yaranır. Demək, öcəşmə
və sataşmaların janrı və çevrəsi əski
çağlardan qalmış olsa da, onun
danışığı və içinə
aldığı terminlərin bir çoxu günümüzdə
də meydana gələ bilir. Örnək olaraq, bir adam
başqa bir adama öcəşmək və sataşmaq istədikdə, yəni onu ələ
salmaq fikrinə düşdükdə, öncə bir
sözü ona dedizdirir. Qarşısındakının
niyyətindən xəbərsiz olan həmin şəxs istənilən
sözü deyir. Həmin sözün deyilməsini
gözləyən bu adam da söylədiyi
söz ilə qafiyələnən bir atmaca və ya öcəşməni
ona deyir. Məsələn:
- Deginən
badam.
- Badam.
Badam
sözünün deyiləcəyini gözləyən
müsahib də onun sözünə dərhal
düşündüyü cavabı verir:
- Olmadın adam
Və ya
- Deginən
maral.
- Maral.
- Kül
kimi qaral... və ya Gül kimi saral...
Öcəşmələr, sataşmalar və
atmacaların da dedizdirmə üsulu bütün bölgələrdə
eyni deyil. Məsələn, bir bölgədə "deginən"
şəklində işlənən söz başqa bir
bölgədə "əyər dedin" söz birləşməsi
kimi söylənilir. Məsələn:
- Əyər
dedin çaxmaq,
-
Çaxmaq.
- Sən
oldun axmaq.
Öcəşmə, sataşma və atmacalarda
söyüş tipli sözlər də işlənir. Söyüş anlamı
daşıyan sözlər alqışlarda da işlənə
bilər, dava-dalaşda və barışda, tənqid və təhqirdə,
hətta öyrətmək prosesində də ola
bilər.
Güney mahalının folklorunda uşaq şeirləri
zaman-zaman yaranıb və bu gün də yaranmaqdadır.
Şair-araşdırmaçı Aqşin Ağkəmərlinin
Xamnə mahalının ağsaqqalı Əbdülkərim Mənzurinin
dilindən qələmə aldığı uşaq şeiri
nümunələrinin də oxucular üçün
maraqlı olacağını düşünürük:
Sətili
götür gəl bizə,
Bizdən gedax Təbrizə.
Təbriz
yolu buz bağlar,
Dəstə-dəstə gül bağlar.
O
gülün birin üzeydim
Tellərimə
düzeydim,
Qardaşımın
toyunda
Sındıra-sındıra süzeydim.
lll
Bir topum
var qırmızı,
Gəl
oynuyaq, əmim qızı,
Şəhərlərin
içində
Çox sevərəm Təbrizi.
Sənin
insafın olsa
Yalqız
qoymazsan bizi...
Mənim
topum yox idi,
Dərsə şöqüm çox idi.
Dərsimə
yaxşı baxdım,
Məşqimi yaxşı yazdım.
Atam mənə
top aldı,
Qolun boynuma saldı.
Mənə
dedi: naz qızım,
Qız deyəndə öz qızım.
Bu topu
vursam yerə,
Qalxar gedər göylərə.
Bu top ilə
oynaram,
Müəllimə
söylərəm...
İlgincdir ki, "Top" şeiri son
çağların yaradıcılıq məhsuludur və
burada müəllim-lərin öz şagirdlərinin şəxsiyyət
kimi yetişmələri, gələcək həyatda, cəmiyyətdə
faydalı bir insan olmaları üçün nə qədər
önəmli rol oynadığı qabardılır.
İnanc şeirlərinin də Güney folklorunda
özünəxas yeri var. Belə şeirləri körpə
uşaqlar oxuyurlar. Çünki güneyli
bacı-qardaşlarımız inanırlar ki, Tanrının
yaratdığı ən saf, tərtəmiz dünyası olan
uşağın dilədiyi arzu yerinə yetirilər.
Kiçikyaşlı uşağın süddişləri
düşəndə o dişi dama atar və
böyükyaşlı uşaqlar xorla oxuyurlar:
Qarqa-qarqa,
mənə diş gəti gəl,
İçində
kişmiş gəti gəl,
Qarqa-qarqa
diş gəti gəl...
Yaxud
uşaqlar bir əşyasını itirəndə həmin
şeyi axtara-axtara oxuyurlar:
Tapıl-tapıl
pulun verim,
Tapılmasan
çulun verim...
Danlaq da Güney folkloru nümunələri
sırasındadır. Töhmət, məzəmmət, tənə
anlamında işlədilən danlaq ifadələri, əslində
insanlara "işini yaxşı gör, danlaq eşitmə"
ismarıcıdır. Valideynlərin
övladlarının gördüyü yanlış işlər,
atdığı səhv addımlarla bağlı bir növ
öyüd, nəsihət, giley-güzar, həm də bir can
yanğısı yüklü danlaqlarında həm də
gizli sevgi, məhəbbət duyulur. Xalq
şairi Bəxtiyar Vahabzadə "Ana məzəmməti, ata
danlağı, Ancaq məhəbbətdir, ancaq məhəbbət"
misralarında da məhz bu məqamı vurğulayır.
Allah dağına görə qar verər.
Allah səni tanımış.
Allahın
da, bəndənin də nəzərindən
düşübsən.
Gör hələ
başına nələr gələcək!
Xanımın
yanında yekə-yekə danışma!
Səndən alçağı kimdir?
Get
tay-tuşun tap, bundan adam olmaz.
Sağ əlim
sənin təpənə! Sən qırıbsan!
Səndə
də ki utanmaq yox!
Üz
deyil, ayaq daşıdır!
Get
atılmağının dalınca!
Qaç get, gedə! Get sabah gəl!
Qanımı qaraltma!
Oyun
çıxarma, gedə! Eşşəyini sür görək!
A.Ağkəmərlinin
Güney mahalının Şəbüstər, İskəmər,
Əlişah və b. bölgələrindən
topladığı ağız ədəbiyyatı örnəklərinin
yer aldığı "Güney Azərbaycan folkloru"
kitabında "Ürək yandırmalar" adı ilə
verdiyi söz birləşmələri də anaların, nənələrin
əzizlərinə can yanğısı ilə söylədikləri
ifadələrdir: "Nənən ölsün, bala! Dərdin
alım! Ağrın alım; Yazıqcığaz! Benava!
Biçara! Nə korluq çəkdi balam! Haqqı necə
itdi! Yazıq canıva qurban! Ax, heyvan bala! Balamın əməyi
zal oldu! Yazıq heç bir dünyanın ləzzətini bilmədi!
Aman fələk! Ay vəfasız dünya! Calalıva
şükür! Evin yıxılsın, fələk!"
Güney
folklorunda qorxuducu, hədə-qorxu ifadə edən sözlər
də ayrıca olaraq təqdim edilir: "Danışsan, dilini
kəsərəm! Dəryaya susuz aparıb, susuz gətirrəm!
Evinə od vurram! Dilini yandırram! Görərsən,
tələsmə, çörəyini kəsərəm,
döz! Gözünü çıxardaram! Nənəni
ağlar qoyaram! Vallah, enin, boyun bir elərəm! Qulaqların
divara mıxlaram! Vurram eşşək sudan
gəlincə! Dilini kəsərəm! Diri-diri udaram! Get əlindən
gələni əsirgəmə! Gedə, mənim
çörəyim sənin əlindədir?! Məgər mənim çörəyim sənnən
çıxır?! Get hansı böyükdür,
çal başına!"
Düzgülər Güney Azərbaycanda yaranmış
uşaq folklorunun bir qoludur. Güney uşaq
folklorunun Düzgülər qolunu oluşduran örnəklərdən,
özəlliklə nəğmə-düzgü, acıtma,
zarafatyana sözlər, sanamalar daha zəngin məzmun motivi və
heca şəkilləri ilə diqqət çəkir. Əksər uşaq nəğmələri digər
folklor mətnlərinə nisbətən Güney mahalında
daha çox qorunub və daha geniş alanda yayılıb.
Çünki Güneydə Azərbaycan türkcəsi,
türkcə çap olunmuş kitablar qadağan
olunduğundan və ana dilində dərslik və dərs vəsaitləri
yayınlanmadığından keçən əsrdə baba və
nənələr, ata və analar sanki canlı kitab olmuş,
sinədəftər nənələr sevimli nəvələrinə,
analar öz balalarına müxtəlif nağıl, dastan, əfsanə,
rəvayət, bayatı, layla, oxşama, nazlama, bir sözlə,
bir çox folklor janrında uluların yaratdığı
söz boxçasından örnəkləri söyləyərək
onları təbiət, cəmiyyət, inanc dünyası və
əsrlərdən bəri xalqın təfəkküründən
süzülüb formalaşmış müdriklik səltənəti
ilə yaxından tanış etmiş, onların sağlam
ruhda böyüməsi, ana dilini-doğma türkcəni
unutmaması qayğısına qalmışlar.
Folklorşünas dosent Mətanət Abbasova yazır ki,
"xalq məişətinin ayrılmaz tərkib hissəsi
olan bu mətnlərdən "A teşti", "Kəsibdi",
"Üşüdüm, ha üşüdüm", "A həpsənə, həpsənə" və
sair adlı düzgülər Təbriz, Urmiya, Zəncan ərazi
folklorundan müxtəlif variantlarda toplanıb. Uşaq nəğmələrindən
oyun iştirakçılarının adları, ümumiyyətlə,
şəxs adları üzərində qurulan "Fatma",
"Həlimə", "Zübeydə", "Nərgiz",
Mərziyyə" və sair acıtmalar bölgə
materiallarında daha çox müşahidə olunur. Quruluşca
dörd və yeddi hecadan ibarət olan bu mətnlər 3, 4
misralıq ölçüdə xüsusilə geniş
yayılıb..."
Primitiv
şəkildə olsa da, düzgülərin hər biri müəyyən
məzmuna malikdir və dil açmaqda olan körpələrin,
kiçikyaşlı uşaqların dilinin inkişaf etməsində,
hızlı danışıq tempini mənimsəməsində
böyük rolu var. Düzgülərin daha əvvəllərdə
- alliterasiyalı poeziyanın meydana gəldiyi dövrlərdə
yarandığını ehtimal edənlər var. Son vaxtlar
düzgülər "Təkərləmə" adı ilə
də təqdim olunur.
Güney
Azərbaycanın Şəbüstər mahalında xalq
yaradıcılığına bələd olan Əbdüləli
Mücazinin dilindən yazıya alınmış
"Üşüdüm, ha üşüdüm"
düzgü // təkərləməsi Quzey və Güney Azərbaycanda
mövcud olan digər variantlardan fərqlənir:
Üşüdüm
ha üşüdüm,
Dağdan
alma daşıdım.
Almacığı
aldılar,
Məni zülmə saldılar.
Mən
zülmdən bezaram,
Dərin
quyu qazaram...
Urman
qalası daşdan,
Elim gəlir o başdan.
Elim gəlir
sel kimi,
At üstündə yel kimi.
Atları
da kəhərdi,
Hazırlanmış yəhərdi.
Yəhərlənib
gəlmağa,
Öz həqqini almağa.
Həqq
qapısı bağlıdı,
"Aslan"
üzü dağlıdı...
Dağlıyam,
a dağlıyam,
Mən
elimə bağlıyam,
Elim mənim
oyaxdı,
Tanrı ona dayaxdı.
Kilid elin əlində,
Qıfılca var dilində.
Qıfılcanı
açarlar,
Gül siminə saçarlar.
Düzgünün, xüsusən, son misralarından
acı bir gerçək boylanır. Folklor örnəyini
düzüb-qoşan güneyli söz adamı sinəm
dağlıdı, ancaq mən elimə-obama və
qıfıllı-bağlı-qadağan olunmuş ana dilimə
candan-qandan bağlıyam deyir. Ancaq o,
ümidsiz deyil, eli-ulusu fil qulağında yatmayıb, hər
an oyaqdır və qıfılın açarı da elin əlindədi,
Tanrı isə onun dayağıdı. Bu dayağın və
elin mücadiləsinin sonucunda gec-tez qıfıl açılacaq, xalq öz haqqına
qovuşacaq...
Həpsənə,
ay həpsənə,
Həpsənə
bir quş idi,
Bağçaya qonmuş idi.
Bəy
oğlu görmüş idi,
Bəy
oğlunnan bezaram,
Kətan köynəh yazaram.
Kətan
köynəh mil-mili,
Gəl
oxu bizim dili,
Bizim dil Urmu dili.
Bu düzgü, uşaq şeir örnəyi olsa da, düzgüçü "Həpsənə, ay həpsənə"nin mahiyyətinə milli məsələni də qatır. Güneyin Ana dili məsələsini ədəbi müstəviyə gətirir və "Gəl oxu bizim dili, bizim dil Urmu dili", - deyir. Elin və Ana dilinin problemlərini çözmək üçün mövzunu uşağın dərk edəcəyi, anlayacağı sadə söz və kəlmələrlə ifadə edir. Ola bilsin, ana dili ilə bağlı bu taleyüklü məsələlər əski çağlardan yaranmış bu düzgülərə keçən əsrdə əlavə olunub.
(Ardı var)
525-ci qəzet .- 2023.- 28 noyabr,
№214.- S.13.