"Xalq düşməni"nin arvadı
LƏNKƏRANDA
İLK QIZLAR MƏKTƏBİNİN MÜDİRİ
Lənkəranda
ilk qadın Xeyriyyə cəmiyyətinin təşkilatçısı,
"Ünas" (qızlar) məktəbinin müdiri,
1919-1920-ci illərdə Lənkəran qızlar
gimnaziyasının inspektoru, 1920-1921-ci illərdə
savadsızlığın ləğv olunması üzrə
ilk qadın kurslarının təşkilatçılarından
olan Məryəm xanım Bayraməlibəyova ağır və
məşəqqətli bir ömür yolu keçib. Öz
dövrünün ziyalı, maarifpərvər
qadınlarından olan Məryəm xanım Bayraməlibəyova
Lənkəranda qızlar məktəbinin və xeyriyyə cəmiyyətinin
əsasını qoymaqla Azərbaycanda
savadsızlığın aradan qaldırılmasında
böyük səylə çalışıb, sonda o da
bolşevik hakimiyyətinin amansız repressiyalarına məruz
qalıb.
Məryəm Bayraməlibəyova 4 aprel 1898-ci ildə Lənkəran şəhərində
tanınmış müəllim və maarifçi
Teymur bəy Bayraməlibəyovun ailəsində
dünyaya göz
açıb. Bayraməlibəyovlar nəslinin kökü
I Şah Abbasın hakimiyyəti illərinə
gedib çıxır. Onlar
məşhur Şahsevənlar nəslinə mənsub olub və XVI əsrin sonlarında Muğana köçüblər. Teymur bəy 1879-cu ildə Qori
Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinə daxil olan ilk
üç nəfər azərbaycanlıdan
biri idi. O,
seminariyanı bitirdikdən sonra Lənkərandakı
rus məktəbində dərs deməyə
başlayır. Maarifçi ziyalı həmçinin
XIX əsrin 80-ci illərinin sonlarından 1916-cı ilədək
müntəzəm olaraq Bakıda rus dilində çıxan "Kaspi" qəzetində Lənkəran qəzasının
bölgə müxbiri kimi
fəaliyyət göstərib.
Məryəm xanım Teymur
bəyin doqquz övladından biri idi. Elmi
yüksək dəyərləndirən Teymur
bəy bütün çətinliklərə
sinə gərərək övladlarını böyüdüb
tərbiyə etməklə, onlara həm
də ali təhsil vermişdi.
Gerçək bir maarifpərvər xalq müəllimi olan T.Bayraməlibəyovun qızının taleyində böyük rol oynayıb. Məryəm xanım da məhz atasının yolu ilə gedərək müəllimlik sənətini seçib.
Yazılı mənbələrdə Məryəm
Bayramalibəyovanın həyat yolu ilə
bağlı çoxlu maraqlı məlumatlar
var. Məryəm xanım ibtidai
təhsilini 1905-1911-ci illərdə Bakıda Hacı Zeynalabdin Tağıyevin "Müsəlman-rus"
məktəbində, orta təhsilini isə
"Müqəddəs Nina" qız məktəbində
alıb. Sonralar oxumağa
böyük maraq
göstərən Məryəm xanım ali
təhsil almaq üçün
Moskvaya gedib və Tibb institutuna qəbul olunub. Lakin o
dövrdə maddi vəziyyəti
ağır olan bu gənc
qız çox böyük
çətinliklərlə qarşılaşıb. O, kömək
üçün neft
sahibkarı Murtuza Muxtarova
müraciət edib. M.Muxtarov
onun müraciətini cavabsız qoymayaraq, Məryəm xanıma təqaüd
verməyə başlayıb. Məryəm xanım bununla bağlı xatirələrində
yazır: "...Lakin Moskvada
iki aydan artıq qala bilmədim. İnqilabın
başlanması ilə əlaqədar Bakıya
qayıtdım".
Vətənə döndükdən sonra Bakıda qalmaq üçün hər cür
imkanı olmasına baxmayaraq, Məryəm
xanım Lənkərana gəlir. Burada
qızları çox çətinliklə
bir yerə toplayıb məktəb
açır. Gənc müəllim ev-ev,
qapı-qapı gəzərək məktəbə 9-12 uşaq toplaya bilir. 1918-ci ildə Lənkəranda ilk qız məktəbi açılır. Məryəm
xanım isə həmin məktəbin müdiri
olur.
Onun şagirdi, ilk opera müğənnisi Həqiqət Rzayeva yazırdı: "Məryəm xanım qızları məktəbə cəlb etmək üçün özü də çadrada gəzirdi. Biz təkcə yazmaq, oxumaq öyrənmirdik, eyni zamanda, səhnəciklər hazırlayıb valideynlərimiz qarşısında çıxış edirdik. Toplanan vəsait kasıb qızların məktəbə cəlb olunması üçün sərf edilirdi".
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki,
Həqiqət Rzayeva ilə yanaşı,
Azərbaycanın Xxalq artistləri Cahan Talışinskaya və Münəvvər
Kələntərli də Məryəm xanımın
şagirdləri olublar.
Məryəm xanım Lənkəranda yeganə
qadın-pedaqoq idi. O,
savadsızlığa qarşı kəskin mübarizə aparmaqla, qadınları şəhərin mədəni
və ictimai həyatına cəlb etməkdən
ötrü əlindən gələni əsirgəmirdi.
Bu məqsədlə Məryəm
xanım Lənkəranda ilk qadın
Xeyriyyə Cəmiyyəti təsis etmişdi.
Həmin illərdə cənub regionunda gərgin və həyəcanlı vəziyyət
yaranmışdı. Polkovnik İlyaşeviçin komandanlığı ilə
Denikinin quldur dəstələri
Lənkəranda hakimiyyəti ələ keçirərək,
güclə bu bölgəni Rusiyanın
tabeçiliyinə keçirməyə cəhd göstərirdilər.
Şəhərin açıqfikirli, savadlı şəxslərinə
göz görə-görə divan tutulurdu. Belə vəziyyət gənc Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəhbərliyini narahat etməyə bilməzdi. 1919-cu ilin payızında Respublika
parlamentinin fövqəladə iclasında
səs çoxluğu ilə Cavad bəy Məlikyeqanov Lənkəran
mahalının səlahiyyətli nümayəndəsi seçilir. Azərbaycan hökumətinin
göstərişi və şəxsən Cavad
bəyin özünün təklifi ilə
Azərbaycan Ordusunun dəstələri general-mayor Həbibulla Səlimovun
komandanlığı altında Lənkərana göndərilir.
Bununla əlaqədar Cümhuriyyətin hərbi
naziri Səməd bəy Mehmandarov
Lənkəran mahalının əhalisinə
ünvanlandığı çağırışında
yazırdi: "Vətəndaşlar, Azərbaycan
Respublikası Hökumətinin iradəsilə mən Lənkəran
uyezdində vətəndaş müharibəsinin
qarşısını almaq, orada qayda-qanun yaratmaq, sizləri qatillərdən xilas eləmək üçün
dəstə göndərirəm. Azərbaycan Ordusu
heç bir milli və dini
ayrı-seçkiliyə yol vermədən
Lənkəran uyezdinə qanunçuluq və
ədalət gətirəcək, Silahlı Qüvvələrin
himayəsilə bölgədə tezliklə əmin-amanlıq
bərpa olunacaq...
...Hər bir silahlı müqavimət ölüm hökmü ilə cəzalandırılacaq və orduya belə hallara qarşı amansız davranmaq əmri verilib. Öz növbəmdə həmçinin dəstənin rəisinə dinc əhaliyə qarşı heç bir zorakılığa yol verilməməsini tapşırmışam".
Milli Ordu
qoşunlarının şücaəti sayəsində qondarma "Muğan
radası"nın və Denikinin
tör-töküntüləri məhv edilir
və Cavad bəy Məlikyeqanov Lənkəran
qəzasının general-qubernatoru təyin
olunur.
Azərbaycan
Demokratik Respublikasının proqramını Lənkəranda
həyata keçirən Cavad bəy özünün
bütün güc-qüvvəsini bu diyarın iqtisadi-mədəni
inkişafına sərf edir.
Çox keçmir
ki, Lənkəranda həyat öz axarına düşür.
C.Məlikyeqanovun köməyi ilə burada
yeni kitabxana və klublar, digər mədəni-maarif obyektləri
fəaliyyətə başlayır, savadsızlığın
ləğvi üzrə kurslar
açılır...
Günlərin birində Cavad
bəyin yolu Məryəm xanımın məktəbinə
düşür. İlk
tanışlıq sonradan güclü
və sarsılmaz məhəbbətə çevrilir.
Beləliklə, gənc ailənin təməli qoyulur.
1921-ci ildə Məryəm xanım Bayraməlibəyova
ömür-gün yoldaşı Cavad bəy Məlikyeqanovla birlikdə
Bakıya köçür. Burada o, müəllimlik
peşəsi ilə bərabər, həmkarlar ittifaqında
çalışmağa başlayır.
M.Bayraməlibəyova
həyat yoldaşı Cavad bəy Məlikyeqanovla.
Məryəm xanım 1921-1923-cü illərdə Bakıda Qara şəhərdə Həmkarlar İttifaqının təcrübə məktəbində işləməklə yanaşı, həmçinin 1921-ci ildən 1924-cü ilədək ayrı-ayrı məktəblərdə, seminarlarda, texnikumlarda Həmkarlar İttifaqının katibi vəzifəsində çalışır. İctimai işlərdə yaxından iştirak edən Məryəm xanım 1925-ci ildə Bakıda Azərbaycan Müəllimlərinin birinci qurultayının nümayəndəsi olur.
1925-ci ildə Bakıdakı 89 nömrəli orta məktəbin direktoru
olan Məryəm xanım Bayraməlibəyova
birinci SSRİ Müəllimlər
Qurultayının nümayəndəsi seçilir.
Onun rus dilində söylədiyi
nitq Nadejda Konstantinovna Krupskayanı valeh
edir. Çıxışından sonra maarif naziri
Aleksandr Lunaçarski
Məryəm xanıma yaxınlaşıb Moskvada
işləməsinə razılıq verməsini xahiş edir. Lakin Məryəm xanım etiraz
edərək: "Mən bu gün vətənimdə daha
çox lazımam", - deyir.
M.Bayraməlibəyova ali təhsil
almağı çox arzulayıb. Elə buna görə də, o,
1927-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin
hüquq fakültəsinə daxil olub, dörd
ildən sonra həmin təhsil
ocağını fərqlənmə diplomu
ilə başa vurub.
Onun
tərcümələri sayəsində rusdilli oxucular
M.P.Vaqif, M.V.Vidadi, S.Vurğun, S.Rüstəm kimi
tanınmış Azərbaycan şairlərinin
yaradıcılığı ilə tanış olublar.
M.Bayraməlibəyovanın pedaqoji
və ictimai fəaliyyəti 1937-ci ilə
qədər davam edib.
N.Nərimanov adına Bakı Sənaye Texnikumunda
(1923-1933-cü illər) və Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunda
(1934-1937-ci illər) rus dili
müəllimi işləyib.
Məlikyeqanovlar ailəsində üç
qız uşağı böyüyürdü.
Valideynlər onların hərtərəfli biliyə yiyələnmələri,
öz ölkəsinin layiqli
vətəndaşları kimi yetişmələri
üçün əlindən gələni
əsirgəmirdilər. Lakin bolşevik hakimiyyətinin siyahısında hədəf
götürülən şəxslər sırasında bu ailənin də adı vardı. Beləliklə,
Məlikyeqanovlar ailəsinin qara günləri
qapını döyür. Azərbaycanda böyük bir ziyalı nəslinə
qarşı başlayan repressiya
onları da əzablı yollara
salır.
28 may 1918-ci
ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin
yaradılması haqqında tarixi Bəyannaməni
imzalayan dövlət xadimlərindən biri olan Cavad
bəy Məlikyeqanov 1933-cü ildə Azərbaycan Fövqəladə
Komissiyasının qərarı ilə həbs cəzasına
məhkum edilir və ömürlük
olaraq Kominin düşərgələrinə
sürgünə göndərilir. C.Məlikyeqanovun "Vətən
xaini" kimi
tutulması haqqında orderi erməni millətçiləri
Nersesov və Ayvazov
imzalayıblar.
Ömrünün
çoxunu həbsxanalarda keçirən Cavad bəy Məlikyeqanov
18 may 1942-ci il mayın 18-də Kareliyada sürgündə vəfat
edib.
Ərinin sürgün edilməsindən
sonra gözəl ziyalı və maarifçi Məryəm xanım Bayraməlibəyovanı
da dinc buraxmırlar. Ona qarşı təqiblər başlanır.
Həmin vaxtlar Məryəm xanım
SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri
M.İ.Kalinindən kömək istəyir. Lakin
bu, heç bir fayda vermir.
1937-ci il noyabrın 15-də NKVD əməkdaşları
Məryəm xanımı yaşadığı mənzildə
həbs edirlər.
Məhbus həyatının ilk aylarını Bayıl həbsxanasında keçirən Məryəm xanımı bir müddət sonra uzaq Arxangelskə yola salırlar. Şimali Dvina çayının sahillərində ona ən ağır işləri tapşırır, işgəncələr verirdilər. Uzun illər ərzində topladığı bilik və təcrübələr burada da Məryəm xanımın karına gəlir. O, məşəqqətli fiziki əməkdən ayrılaraq yerli müəssisələrin birində mühasib vəzifəsini icra edir. Tezliklə onu ağır xəstəlik yaxalayır - gözlərinin torlu qişası zədələnir. Xəstəliyinə görə müalicə almaq adı ilə Məryəm xanımı Moskvaya - Butırsk həbsxanasına köçürürlər. "Müalicə"dən sonra o, yenidən Arxangelsk, daha sonralar Karaqanda həbsxanalarına göndərilir.
Məryəm xanım Bayraməlibəyova
yalnız 1948-ci ildə cəza müddətini başa
vurub Bakıya qayıdır. Amma haqsızlıq bununla da bitmir. Onu
1956-cı ildə bəraət verilənədək Bakıda öz ailəsinin, uşaqlarının
yanında yaşamağa qoymurlar.
Cavad bəy Məlikyeqanova
isə yalnız ölümündən sonra
- 1959-cu ilin fevralında Kareliya
MSSR Ali Məhkəməsi tərəfindən
bəraət verilir.
Repressiya Məlikyeqanovlar
ailəsinin bütün üzvlərini
bir-birindən ayrı salıb. Cavad bəyin
üç qızı - Azərə,
Taliyə və Asimə nənələri Şirin
xanımın himayəsində yaşayıb. Məlikyeqanov
ailəsinin bir çox
üzvləri "Vətən xaini"
damğasından qorxaraq ata-baba
soyadlarını Yeqanlı, Yeqanov, Rzayev, Zeynalov, Behbudov və s. ilə əvəz
etməyə məcbur olublar.
1964-cü ildə M.Bayraməlibəyovaya fərdi
təqaüd təyin edilir. Öz vətəni, xalqı üçün
yanan, onun tərəqqisinə
çalışan bu mübariz
qadın əzab və iztirablar içində
90 il ömür sürür. O, 1988-ci ildə Azərbaycanda
arzuladığı müstəqillik tarixini
görmədən Bakıda dünyasını dəyişir.
2000-ci ildə C.Məlikyeqanovun adını əbədiləşdirmək məqsədilə onun Məryəm xanımla Bakıda yaşadığı binaya xatirə lövhəsi vurulub.
Ağaddin BABAYEV
525-ci qəzet .- 2023.- 29 noyabr,
№215.- S.14.