Natəvan irsinin tədqiq və təbliğinə layiqli töhfə
XIX əsr Qarabağ ədəbi mühitinin yetirməsi olan Xurşidbanu Natəvanın
irsi hələ XX əsrin əvvəllərində
tədqiqatçıların diqqətini çəkib,
əsərləri günümüzə
qədər dəfələrlə
nəşr edilib. Bu ənənəni uğurla
davam etdirən istedadlı yazıçı-publisist
Mustafa Çəmənlinin təşəbbüsü ilə
Xurşidbanu Natəvanın
əsərləri yeni əlavələrlə
2012 və 2022-ci illərdə
nəfis şəkildə
nəşr olunub. Onun 2022-ci ildə yüksək paleoqrafik ustalıq, əsl tədqiqatçı səriştəsi
ilə nəfis şəkildə tərtib
edərək ön sözlə nəşrə
hazırladığı ikinci
kitab ("Neçin gəlməz")
sözün həqiqi
mənasında Natəvan
ilində onun xatirəsinə həsr edilmiş ən gözəl kitabdır. Açığını desək,
ədəbiyyatımız tarixində
Natəvanın irsi XX
əsrin əvvəllərindən
günümüzə qədər
müxtəlif şəxslər,
ən görkəmli alimlər tərəfindən
tədqiq olunaraq dəfələrlə nəşr
edilsə də, istər məna və məzmun, istərsə də tərtibat və mündəricə baxımından
Mustafa Çəmənlinin ərsəyə gətirdiyi
"Neçin gəlməz"
kitabı onlarla müqayisədə yüksəkdə
dayanır. Burada diqqəti çəkən
başlıca cəhət
ondan ibarətdir ki,
Mustafa müəllim Natəvanın
əsərlərinin keçmiş
nəşrlərində yol
verilmiş xətaları
tamamilə aradan qaldırıb, ədibin yaradıcılığı və
onun ictimai mühitdəki mövqeyini
oxucuların tam başa
düşməsi üçün
şairə haqqında
müxtəlif zamanlarda
- Zakirdən tutmuş
müasir yazarlarımıza
qədər əksər
şairlərin ona ithaf etdikləri şeirləri kitaba daxil edib. Onun
Natəvanın həyat
və yaradıcılığı
haqqında oxucuda geniş təsəvvür
yaratmaq üçün
kitabda ayrı-ayrı
başlıqlar altında
şairənin ailə
münasibətləri, övladları,
yaxın dostluq və yaradıcılıq
əlaqəsində olduğu
insanlarla münasibətini,
məişətdə, cəmiyyətdə
gördüyü işləri
əks etdirən məqalələr verməsi
də kitabın orijinal xüsusiyyətlərindəndir.
Kitabın orijinallığı
bir də ondadır ki, tədqiqatçı
ilk dəfə olaraq Natəvanın "Gül dəftəri"ni
də əsərə
daxil edib və bununla da şairin bütün külliyyatını tam şəkildə
oxuculara təqdim edə bilib.
Xurşidbanu Natəvan məşhur
şair olmaqla yanaşı, ədəbi
ictimaiyyətdə rəssam
kimi də tanınırdı. Şeirlərindən
fərqli olaraq şairənin rəsm əsərləri toplu şəkildə gəlib
bizə çatıb.
Natəvanın özü
tərəfindən tərtib
olunub və şərti olaraq
"Gül dəftəri" adlandırılan bu cüngdə cildin üzərindəki işləmələr
də daxil olmaqla 38 rəsm əsəri verilib. 228 səhifədən (109 vərəq)
ibarət olan "Dəftər"in 134 səhifəsi
ağ boş saxlanıb, birinci səhifədən 58-ci (v. 29a) səhifəyə
kimi əsasən dini məzmunlu müxtəlif şeirlər,
həmin səhifədən
sonra isə şairənin rəsm əsərləri verilib.
"Dəftər"də həmçinin müxtəlif
xətt nümunələri
ilə verilmiş şeirlər də yer alır. Təbii ki, Xan qızı
dünyasını dəyişdikdən
sonra onun digər qiymətli əşyaları kimi böyük sevgi ilə tərtib etdiyi bu əsər
də əldən-ələ
keçib, müxtəlif
zamanlarda müxtəlif
şəxslər "Dəftər"ə
müdaxilə edərək
öz şeirlərini
oraya yazıb və bununla da əsərin orijinallığına
ciddi xələl gətiriblər. Hesab olunur ki, Natəvan dünyasını dəyişdikdən
sonra "Dəftər"
bir müddət Mirzə Rəhim Fənada qalıb. Natəvanın və ona yaxınlarının şeirlərini gözəl
dəst-xətti ilə
"Dəftər"ə köçürən M.R.Fəna şairənin
oğlu, yaxın dostu Mehdiqulu xan Vəfanın şeirlərini yazarkən
başlıqda verdiyi
"Mərhum Mehdiqulu
xan Vəfanın şeiri" qeydindən məlum olur ki, həmin şeirlər Mehdiqulu xanın vəfatından, yəni
1901-ci ildən sonra oraya əlavə edilib. Bu fakt "Dəftər"in həmin
tarixə, bəlkə
də bir müddət sonraya qədər M.R.Fənada
olmasını təsdiq
edir. "Dəftər"in
daha sonra kimlərdə
olmasını dəqiq
demək mümkün
olmasa da, orada mövcud olan 10-a qədər xətt nümunəsindən məlum
olur ki, mənbə əldən-ələ keçib
və orijinallığını
itirib.
Natəvanın çox qiymətli
yadigarı olan
"Gül dəftəri" ikinci zərbəni bərpa zamanı alıb. Bərpadan sonra məlum olub ki, bəzi vərəqlərin yeri dəyişdirildiyi üçün
ardıcıllıq pozulub,
ciddi yerdəyişmələr
nəticəsində anlaşılmazlıq
yaranıb.
Natəvanın "Gül dəftəri" uzun müddət qohumları tərəfindən
evdə, şəxsi arxivlərdə saxlanılıb.
Onun üz cildinin içəri səhifəsində əski
əlifba ilə yazılmış bir qeyddən məlum olur ki, cüng 1924-cü ildə Xudu Xuduzadə adlı şəxs tərəfindən
Ali Pedaqoji İnstitutun
kitabxanasına hədiyyə
edilib. Sonralar isə öyrənilməsi,
tədqiqi və saxlanması üçün
AMEA Əlyazmalar İnstitutuna
verilib. Əsər hazırda M-117-ci şifrə
ilə həmin müəssisədə mühafizə
olunur.
Natəvanın "Gül dəftəri"ndə
olan rəsm əsərləri müəyyən
qədər tədqiq
olunsa da, oradakı şeirlər tədqiqatdan
kənarda qalmışdı.
Araşdırmalar zamanı
məlum oldu ki, orada Natəvanın mətbu əsərinə
daxil olmayan üç şeiri verilib. Bunlardan ikisinin möhrə bəndində Natəvan kunyəsi göstərilsə
də, biri "Kənizi-Fatimə" kunyəsi
ilə verilib. Bu titul Natəvana xalq tərəfindən verilmişdi. Bu adın ona verilməsinin kiçik bir tarixçəsi var: Məlum
olduğu kimi, Natəvanın atası Mehdiqulu xanla əmisi oğlu Cəfərqulu xan arasında uzun müddət hakimiyyət uğrunda qızğın
mübarizə getmişdi.
Lakin onların arasında
olan münaqişələrə
baxmayaraq, Cəfərqulu
xan əmisi qızı Natəvanın
xətrini çox istəmiş və ona ehtiramla yanaşmışdı.
Natəvana "Kənizi-Fatimə"
adını da o vermişdi.
Mənbələrin verdiyi
məlumata görə,
Natəvan da əmisi oğluna ehtiramla yanaşaraq həmişə
onun yolunu saxlayıb. Cəfərqulu
xan həm də şair idi, "Nəva" təxəllüsü ilə
şeir yazırdı.
Əsasən satirik üslubda şeirlər yazan Cəfərqulu xan Nəvanın Q.Zakir, M.F.Axundov,
Aşıq Pəri və başqa müasirləri ilə müşavirələri olub.
Onun Natəvana yazdığı bir beyt şeiri dillər əzbəri olub və Natəvana
olan məhəbbətinin
təzahürü kimi
qiymətləndirilib. Natəvan
həmin beyti yüksək qiymətləndirərək
onu üzüyünün
qaşına həkk etdirmişdi. Beytin mənası belədir:
Fatimənin kənizi Xurşidbanu
Mələklərlə diz-dizə oturar
Bu hadisədən sonra xalq ehtiram əlaməti
olaraq ona "Kənizi-Fatimə" kimi
də müraciət etmişdi.
Kitabda görkəmli etnoqraf,
AMEA-nın müxbir üzvü Məşədixanım
Nemətovanın "Şuşa
xanı İbrahimxəlil
və övladlarının
epitafiyaları" adlı
məqaləsinin verilməsi
də təqdirəlayiqdir.
Alimin tədqiqatları
nəticəsində Pənah
xanın məzar başdaşının AMEA Tarix
Muzeyində olması,
Mehdiqulu xanın, eləcə də onun adı qeyd
olunmamış bir övladının epitafiyası
haqqında da məlu-mat
verilib. Xatırladırıq
ki, Mehdiqulu xanın Natəvana qədər hansısa bir övladı olması barədə heç bir mənbədə məlumata təsadüf etməmişik. Əldə
olan bəzi şifahi məlumatlara görə, Natəvana qədər Mehdiqulu xanın iki oğul övladı da olmuş və onların hər ikisi kiçik yaşlarında vəfat etdikləri üçün
tarixçi və təzkirəçi alimlərin
nəzərindən yayınmışdı.
Deyilənə görə,
onlardan birincisinin adı İbrahimxəlil, ikincisinin adı isə Xəlil olmuşdu. Məşədixanım
Nemətovanın bu məqalədə yazdıqları
həmin məlumatın
doğru olduğunu təsdiq edir. Epitafiyadan görünür
ki, bu məzar həmin uşaqlardan birinin, çox güman ki, Xəlilin məzarı imiş. Epitafiyada onun 1244
(1828/29)-cu ildə vəfat
etdiyi göstərilir.
Məqalədə Xurşidbanu Natəvanın
və onun oğlu Mehdiqulu xan Vəfanın da epitafiyası verilir. Orada Natəvanın ölüm tarixi 8 oktyabr 1896-cı, oğlu Mehdiqulu xanın isə 8 sentyabr 1900-cü
il kimi göstərilir.
Belə bir faktın əldə olmasına baxmayaraq, tədqiqatçılar nədənsə
onu nəzərə almamış, Natəvanın
ölüm tarixini 1 oktyabr 1897-ci il, Mehdiqulu xan Vəfanınkını
isə 1901-ci il kimi qeyd etmişlər. Eynilə belə bir anlaşılmazlıq Natəvanın atası Mehdiqulu xanın vəfat tarixi ilə əlaqədar baş verib. Onun da vəfat tarixi tədqiqat əsərlərində 15 may 1845-ci il göstərildiyi halda, epitafiyada 7 iyul 1845-ci il kimi verilib.
Natəvanın epitafiyasında onun
xeyirxah, dövranın
uca ulduzlu, yadigarı olduğunu, lakin "candan doyub ürəyi dağlı dünyadan getdiyi" qeyd olunur.
Məqalədə göstərilir ki, 40 il bundan əvvəl Ağdamda məzarlıq ərazisində
bağ salındığı
üçün iki türbə binası və onların yanında Natəvanın məzarından başqa heç bir abidə qalmayıb. Alimin bu məlumatından
hiddətlənən Mustafa Çəmənli haqlı
olaraq etiraz səsini ucaldaraq bunu sahiblik hissimizin
zəifliyi, qədirbilməzliyimiz
kimi qiymətləndirir:
"Bu sətirləri oxuyanda
təəssüflənməyə bilmirsən. Çünki
bu övliya qəbiristanlığında basdırılanlar
Azərbaycanın tarixində,
mədəniyyətində, ictimai-siyasi həyatında
rolu olan insanlardır. Bağ salmaq üçün başqa bir məkan da seçmək olardı. Azərbaycanı
öz müstəmləkəsi
hesab edən Çar Nikolayın "bütün məscidlərin
və görkəmli şəxsiyyətlərin məzar
daşları və digər kitabələr tədqiq edilsin və çap olunsun" göstərişi
ilə bizim tarixi irsimizə münasibətimizi tərəziyə
qoyanda qədirbilməzliyimizə,
sahiblik hissimizin zəifliyinə təəssüflənməmək
olmur".
Natəvanın həyatı ilə
bağlı oxuculara az məlum olan
bəzi maraqlı hadisələrin kitaba daxil edilməsi də təqdirəlayiqdir.
Tədqiqatçı "Natəvan
irsinin sorağında"
başlığı altında
verdiyi bir yazıda Zülfüqar və Üzeyir bəy Hacıbəyovlarla
bağlı maraqlı
məlumat verir. Sənədin adı "Şəhadət"dir. Burada
Zülfüqar Hacıbəyovun
verdiyi məlumatı qardaşı Üzeyir bəy təsdiq edir (yəni onun doğruluğuna şəhadət verərək
şahidlik edir). Sənədin ümumi məzmunu belədir:
Şəhadət
(Qeyd)
Keçmişdə verdiyim qeydə əlavə olaraq təsdiq edirəm ki, 1896-cı ildə
mən qardaşım
Üzeyir Hacıbəyovla
bərabər, Stalin yoldaşın
doğma vətəni
olan Qori şəhərindəki müəllimlər
məktəbinə imtahan
vermək üçün
Tbilisi şəhərinə yola düşərkən
əmimiz Hacıbəy
Hacıbəyovun vasitəsi
və mü-şayiəti
ilə o vaxt xan qızı Xurşidbanu bəyimin (Natəvanın) yanına getdik ki, bizə xeyir-dua versin.
Xan qızı isə öz Quranını götürüb mənim
və Üzeyirin üzünə vərəqlədi,
qulağımıza həmin
Qurandan bir ayə oxuduqdan sonra ikimizi də
Quranın altından keçirib hərəmizin
əlinə bir tikə çörək kəsdi verdi.
Bunu dübarə təsdiq edirəm ki, Natəvanın
nəticəsi olan
Leyla Xasay qızı Usmiyevada olan Quran həmin Natəvanda gördüyüm Qurandır.
Bu Quran Natəvanın özünə
məxsus olduğuna görə yaxın adamları səfərə
gedəndə həmin
Qurandan ayələr oxuyub onlara xeyir-dua
verərdi.
Azərbaycan SSR İncəsənət Xadimi
Zülfüqar Hacıbəyov
Qardaşım Zülfüqar Hacıbə-yovun
yuxarıda göstərdiyi
qeydləri təsdiq edirəm.
Stalin mükafatı laureatı,
kompozitor, SSRİ Xalq artisti
Üzeyir Hacıbəyov
Bu sənədi kitaba daxil etməklə yazıçı Xurşidbanu
Natəvanın nə
qədər səmimi,
insanpərvər, xeyirxah
bir insan olduğunu oxucusuna çatdıra bilib. Burada Natəvanın el anası, ağbirçək, həmçinin
xeyirxah, çalışqan,
ehtiyacı olanlara əl tutan, mənəvi ehtiyacı olanlara təsəlli verən bir insan olduğu nümayiş etdirilir. Bununla yanaşı, xalqımızın nəcib
el adət-ənənələri
də burada məha-rətlə göstərilir.
(Ardı var)
Raqub KƏRİMOV
Filologiya elmləri doktoru,
professor
525- ci qəzet.- 2023- cü il.- 3 noyabr.- ¹ 200.- S. 12.