Etnomusiqişünaslıqda
Fəttah Xalıqzadə dəst-xətti
Musiqi sahəsində ciddi tədqiqat işləri aparan, etnomusiqişünaslıq
ilə bağlı ardıcıl, səmərəli
fəaliyyət göstərən
Azərbaycan Milli Konservatoriyasının professoru,
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə
doktoru, Əməkdar incəsənət xadimi Fəttah Xalıqzadə zəngin və dəyərli elmi irsə malik olan mütəxəssisdir.
O, geniş erudisiyaya, mükəmməl biliyə,
musiqinin müxtəlif
problemləri sahəsində
dərin elmi düşüncəyə malik
alimdir. Elmi fəaliyyətinin əhatə dairəsi çoxşaxəlidir. Musiqi yaradıcılığının
qədim qatlarından
başlamış, musiqi
qorqudşünaslığı, aşıq sənəti, musiqi türkologiyası, müqayisəli sənətşünaslıq,
terminologiya və xüsusilə üzeyirşünaslıq
kimi istiqamətlərdə
bir çox problemlərin araşdırılması
onun elmi işlərinin əsasını
təşkil edir.
Bütün bunlarla yanaşı,
Azərbaycanda etnomusiqişünaslığın
inkişafında Fəttah
Xalıqzadənin xüsusi
rolu var. O, mənalı
ömür yolunun çox hissəsini böyük əzm və sədaqətlə milli musiqişünaslıq
- etnomusiqişünaslıq elmimizin inkişafına sərf edib.
Azərbaycanda etnomusiqişünaslığın formalaşması dünya
musiqisinin inkişafı
axarında başlanıb. Etnomusiqişünaslığın rəsmi sənədlərlə
və tədqiqatlarla təsdiqlənən inkişaf
prosesinin tarixi zəmini XIX əsrlə bağlıdır. Məlumdur ki,
etnomusiqişünaslıq bir
elm sahəsi kimi ənənəvi musiqinin öyrənilməsi ilə
əlaqədardır. Xalq yaradıcılığının tədqiqi "folklorşünaslıq"
anlayışını əhatə
edərək tədricən
müasir musiqişünaslığın
əsas qanadlarından
birinə çevrilib.
XIX əsrdə və
XX əsrin əvvəllərində
dünya musiqisi çevrəsində elmi fikrin inkişafı və texniki tərəqqi sayəsində
Azərbaycan musiqisində
də meydana gəlmiş yeniliklər etnomusiqişünaslığın inkişafı üçün
tarixi zəmin yaradıb. Azərbaycanda dahi bəstəkar
və musiqişünas
alim Üzeyir Hacıbəyli tərəfindən
əsası qoyulmuş
etnomusiqişünaslıq elminin
inkişafı artıq
100 ildən artıq bir dövrü əhatə edir. Bu illər ərzində
bu elm sahəsinin tədqiqat sahələri,
dünya miqyaslı alimlərin və milli musiqi elminin
nümayəndələrinin diqqət mərkəzində
olan problemlər öz əksini tapıb. Müasirləri olmuş musiqi
xadimlərinin, məsləkdaşlarının,
tələbələrinin, yetişən musiqiçi
nəsillərinin etnomusiqişünaslıq
sahəsində fəaliyyəti
bu yolun mərhələlərini təşkil
edir. Bu salnamədə
böyük bəstəkarlarımızın
və musiqişünaslarımızın
adlarını görürük.
Bu adlar içərisində
Fəttah Xalıqzadənin
özünəməxsus xidmətləri
var. O, həm respublikamızda,
həm də onun hüdudlarından uzaqlarda kifayət qədər tanınmış
dəyərli mütəxəssislərimizdən
biridir. Azərbaycanda etnomusiqişünaslıq elminin tədqiqi sahəsində mühüm
nailiyyətlər əldə
etmiş alimin həm elmi yaradıcılığında,
həm də ictimai fəaliyyətində
milli musiqi sənətinin tədqiqi və təbliği qarşılıqlı əlaqədə
öz əksini tapıb. Bu elmin
araşdırılmayan mövzu
və sahələrini
F.Xalıqzadə qərbin
etnomusiqişünaslıq fikrində
dolaşan, lakin hələ çox yayılmamış yeni perspektivlərində görərək
tədqiq edib. Onu etnomusiqişünaslığa
bağlayan ilk mühüm
amil Azərbaycan bəstəkarlıq sənətində
milli köklərin araşdırılmasından başlamışdısa,
sonradan yiyələndiyi
metodlar bu və başqa məsələlərə, deyək
ki, tarixi və müasir mövzulara da eyni mövqelərdən yanaşmağı şərtləndirib.
Məlum olduğu kimi, musiqi folklorunun öyrənilməsində elmi-tədqiqat
ekspedisiyalarının böyük
rolu var. Ənənəvi
musiqi nümunələrinin
toplanması və
nota yazılması XX əsrin
əvvəllərində sənət
aləminə qədəm
qoyan Üzeyir Hacıbəylinin və Müslüm Maqomayevin fəaliyyətində öz
əksini tapmışdı. Bu sahədə növbəti
böyük addım
1932-ci ildə atılıb.
O dövrdə Üzeyir
Hacıbəylinin göstərişinə
əsasən, Bülbülün
rəhbərliyi altında
Azərbaycan Dövlət
Konservatoriyasının nəzdində
elmi-tədqiqat musiqi kabinəsi (ETMK) fəaliyyətə
başlayıb. Kabinənin qarşısında
duran vəzifə xalq musiqi-poetik yaradıcılıq nümunələrinin
sənədləşdirilməsi və kataloqlaşdıılması
ilə yanaşı, toplanması, yazılması
və nota salınmasından
ibarət olub. ETMK-nın işlədiyi
ilk illərdən əsas
diqqət Azərbaycanın
müxtəlif rayonlarında
musiqi folklorunun toplanılması və yazılması işinə
yönəlib. Bu məqsədlə Qarabağ
zonası, Lənkəran,
Astara, Masallı, Şəki-Zaqatala, Gəncə,
Tovuz, Qazax, Xaçmaz, Quba, Qusar, Borçalı və sair rayonlara
ekspedisiyalar təşkil
edilib.
Elmi-tədqiqat musiqi kabinəsi 1940-cı
illərin əvvəllərində
fəaliyyətini dayandırsa
da, 1960-cı illərdən
başlayaraq Azərbaycan
musiqi folkloruna maraq daha da
artıb və bunun nəticəsində xalq musiqi yaradıcılığının
müxtəlif janrlarını
əhatə edən bir sıra məcmuələr
nəşr olunub. İndi də
bu sahədə böyük işlər görülür. Azərbaycan müstəqillik
qazandıqdan sonra xalq musiqi nümunələrinin
toplanılması, nəşri
və öyrənilməsinə
diqqət və qayğı daha da artıb, dövlət səviyyəsində
mühüm əhəmiyyətli
işlər görülməyə
başlanıb. Eləcə də
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Azərbaycan Milli Konservatoriyası bu sahədə səmərəli işlər
aparır. Folklor toplama
işini müasir dövrümüzdə də
yaşadan, davam etdirən, qüvvəsi daxilində genişləndirməyə
səy göstərən
musiqişünaslarımız arasında F.Xalıqzadə
xüsusi yer tutur. O, aspiranturanı
bitirdikdən sonra Bakıya qayıdan F.Xalıqzadə Azərbaycan
Dövlət Konservatoriyasının
(indiki Bakı Musiqi Akademiyası) çalışmağa başlamış,
1983-1989-cu illər ərzində
xalq musiqi kabinetinin müdiri kimi də fəaliyyət
göstərmişdi. Bu dövrdən başlayaraq
tələbələrin folklor
ekspedisiyalarının təşkilində
yaxından iştirak edib, bir sıra
folklorşünasların təcrübəsini
öyrənib və bütün bunlar F.Xalıqzadənin bacarıqlı
etnomusiqişünas kimi
yetişməsində və
bu sahədə aparıcı mütəxəssisə
çevrilməsində böyük
rol oynayıb.
Üzeyir Hacıbəylinin ənənələrini
davam etdirən görkəmli etnomusiqişünas
alimin bu illər ərzində olduğu folklor ekspedisiyalarının coğrafiyası
çox genişdir. O, demək
olar ki, Azərbaycanın əksər
rayonlarında olub, müxtəlif folklor nümunlərini toplayaraq onları tətdiq və təhlil edib. Xüsusən Balakən və
Qax bölgələrinə
səfərləri zamanı
topladığı materiallar
iştirak etdiyi bir sıra layihələrdə
və elmi nəşrlərdə çap
olunmuş məqalələrdə
öz əksini tapıb. Qeyd edək ki, F.Xalıqzadə yüzdən
artıq elmi məqalənin müəllifidir.
Onların əksəriyyəti milli musiqinin, folklor musiqisinin, bir sözlə, etnomusiqişünaslıq sahəsində
olan tədqiqatlardır.
Alim digər xalqların etnomusiqişünas alimləri də yaradıcılıq əlaqələri saxlayıb və indi də bu əlaqələri davam etdirir. Macarıstandan gəlmiş musiqiçi, riyaziyyatçı və dilçi alim, etnomusiqişünas və türkoloq, doktor Yanoş Şipoşla görüşü və onunla birgə Azərbaycanın rayonlarına folklor ekspedisiyası F.Xalıqzadənin yaradıcılıq axtarışları üçün yeni mərhələ oldu desək, yanılmarıq. O, Y.Şipoşun Azərbaycan ekspedisiyasında - Şamaxı, Quba, Zaqatala, Bakıda keçirilmiş toplama işlərində macar alimini müşayiət etdi, onun müvəffəqiyyətli araşdırmalarına yardımçı oldu. Yanoş Şipoşun orijinalda "Azeri folk songs. On the fountain head of music" adlanan kitabı Budapeştdə ingilis dilində nəşr olunduqdan dərhal sonra kitab Azərbaycan dilinə tərcümə edildi. F.Xalıqzadə kitabin antologiyasinda verilmiş 300-dən artıq mahnı mətnlərinin redaktoru kimi iştirak etdi.
F.Xalıqzadə mütəmadi olaraq
respublikamızda və onun
hüdudlarından kənarda keçirilən elmi
konfranslarda, simpoziumlarda
məruzələrlə çıxış edir.
O, Rusiya, Qazaxıstan, İran,
Türkiyə, Macarıstan, Avstriya,
İngiltərə və digər ölkələrdə bir musiqişünas kimi məzmunlu məruzələri ilə Azərbaycanı
ləyaqətlə təmsil edib. Onun əsərləri rus,
ingilis, türk dillərindəki
elmi məcmuələrdə nəşr olunub. Bu məcmuələrdən
birinə məşhur ingilis mütəxəssisi
Karole Pegg ətraflı
rəy yazıb ki, bunun
özü də F.Xalıqzadəyə bir alim kimi
göstərilən diqqətdən xəbər verir. Xarici həmkarları
Fəttah müəllimin əsərlərinə tez-tez istinad edirlər. Beləliklə, onun milli etnomusiqişünaslıq məktəbininn
inkişafındakı xidmətləri, sanballı tədqiqat
işləri, çap olunmuş
elmi əsərləri, yetişdirdiyi
mütəxəssislərin yüksək səviyyəsi tədqiqatçı-alimin
şifahi ənənəli Azərbaycan xalq və professional musiqisinin bilicisi və tədqiqatçısı
kimi dəyərləndirməyə əsas
verir.
F.Xalıqzadə
görkəmli musiqişünas olmaqla bərabər, həm də
dəyərli şəxsiyyətdir, gözəl pedaqoqdur. Uzun
illərdir ki, Azərbaycan Milli Konservatoriyasında
çalışan etnomusiqişünas alim zəngin bilik və
təcrübəsini konservatoriyamızda elmi-tədris
işinin təşkilinə sərf edir, müasir
dünyanın elmi nailiyyətlərindən daim bəhrələnir
və bütövlükdə özünün böyük
elmi potensialını Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin
ən aktual problemlərinə yönəldir.
Etnomusiqişünaslığa aid bir çox fənlər
üzrə dərs verən Fəttah müəllim Milli
Konservatoriyada xarici ölkə mütəxəssisləri və
tələbələrinə də öz köməyini əsirgəmir.
O, işlədiyi kollektivdə professor-müəllim heyətinin
və tələbə kontingentinin, ümumiyyətlə isə
respublikamızda bütün musiqi ictimaiyyətinin
böyük hörmətini qazanıb.
Bu
günlərdə 70 yaşını qeyd edən alim
yaradıcılığının kamillik dövrünü
yaşayır və yüksək peşəkarlıq prinsiplərinə
sadiq qalaraq Azərbaycanda etnomusiqişünaslq elminin tərəqqisi
naminə yorulmadan çalışır. Əminəm ki, bu zəngin
yaradıcılığa hələ neçə-neçə
yeni səhifələr əlavə olunacaq. 70 illik yubileyiniz mübarək
olsun, Fəttah müəllim!
Jalə QULAMOVA
Sənətşünaslıq
üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Milli
Konservatoriyasının professoru, "Etnomusiqişünaslıq"
kafedrasının müdiri
525-ci qəzet .- 2023.- 30 noyabr, ¹
217.- S.12.