MƏNİM QARABAĞ ŞİKƏSTƏM

Esse

Top səbəti havada saxlayan dəmir dairəyə dəyir, çəmbərin üstündə fırlanır, dəfələrlə orada dövr edir. Hamı nəfəsini içinə çəkib topun "qərarını" gözləyir. Dəmir dairənin üstündə fırlanan top səbətə düşmür...

Basketbol oyununun ən dramatik anlarından biri budur və bunun həyəcanını oynayanlar daha yaxşı hiss edərlər.

Uşaqlıqdan gəncliyə yenicə qədəm qoyanda Naxçıvanın basketbol komandasının heyətində Şuşaya səfərimin aqibəti də çəmbərin üstündə fırlanıb səbətə düşməyən top kimi oldu. Respublika çempionatının oyunu üçün Naxçıvandan Şuşaya gələn komandamızı əfsanələr şəhərinə, musiqimizin, şeirimizin paytaxtına buraxmadılar.

1988-ci il idi. Artıq ara qarışmışdı. Yəqin ki, "aranı qarışdırmışdılar" desəm, daha doğru olar.

Mən onda Şuşanı avtobusun üzümüzə bağlanan qapısının arasından gördüm və Şuşadan elə ayrıldım. O vaxtdan sonra qapı uzun müddət üzümüzə bağlı qaldı. Ancaq o gündən bu günə düşüncələrimdə qapıdan o yanda qalmış Şuşanın yalnız mənim gördüyüm obrazı, səsinin, şikəstəsinin yalnız mənim eşitdiyim tərzi formalaşdı...

lll

İndi Şuşaya hər dəfə ayaq basanda (bu günümüzə min şükür!) bir daha əmin oluram ki, bu qala milli yaddaşımızın bitib-tükənməyən sirlər mənbəyidir. Ayağım yerə dəyən kimi qulağımda Xanın səsi, "Qarabağ şikəstəsi", bir də Xan qızı Natəvanın "Qərənfil" şeirinə Vasif Adıgözəlovun yazdığı romans səslənir:

Sənə mən aşiqi-şeyda, qərənfil...

Böyük yazıçımız İlyas Əfəndiyevin "Xurşidbanu Natəvan" pyesində maraqlı bir epizod var. Xan qızı Natəvan ilə general Xasay xan bir-birinə sevgilərini etiraf edərkən Xasay xan deyir: "Banu bəyim, doğrusu, mən buraya gələnəcən sizi bu qədər istədiyimi bilmirdim... Siz mənim bəxt ulduzumsunuz! Uşaqlıqda bir qaraçı demişdi ki, sizin bəxt ulduzunuz tilsimli bir qala üzərində parlayacaq". Xurşidbanu Xasay xandan "tilsimli qala" sözünü eşidəndə vahimələnir, təşviş keçirir.

Şuşa ilə yenidən üz-üzə gələndə yaddaşımda "qırmızı koftalı, yaşıl tumanlı" dağların çiynindəki "tilsimli qala"nın tarixinin sirlərlə dolu mənzərələri canlanır.

...Ağa Məhəmməd şah Qacarın Şuşaya hücumları və burada gedən qanlı döyüşlər.

...Qarabağın hökmdarı İbrahim xanın insanları taleyin və Ağa Məhəmməd şahın amansız qılıncının ixtiyarına buraxaraq qalanı tərk etməsi.

...Ağa Məhəmməd şahın Şuşa sakinlərinə ən amansız üsullarla işgəncə verdirməsi və insan əxlaqına sığmayan işgəncəyə tamaşa edib bundan həzz alması.

...Ağa Məhəmməd şahın Şuşada - "tilsimli qala"da sirli ölümü.

...Molla Pənah Vaqifin və oğlunun qəddarcasına qətlə yetirilməsi.

...Və sonda da xanlığın faciəli süqutu.

Düşünürəm ki, bunlar əsla təbliğatdan, təhsildən, kitabdan gələn saxta təəssüratlar, beyinlərimizə yeridilmiş ideoloji şablonlar deyil. Bunlar yaddaşımızın kitabdan-dəftərdən kənarda mövcud olan sirli və qarışıq yuxularıdır. Kaş bu yuxuların heç biri çin olmamış olaydı...

"Qarabağ şikəstəsi"nin nə vaxt, kim tərəfindən, hansı münasibətlə yaradıldığını, onu ilk dəfə kimin oxuduğunu bilmirəm. Ancaq hər dəfə "Qarabağ şikəstəsi"ni dinləyəndə mənə elə gəlib ki, bu mahnı Azərbaycanın, Qarabağın tərsinə dönən dövranının ağısı, sınıq şikəstəsidir.

Qarabağın dövranının tərsinə dönməsi xanlığın süqutu ilə baş vermişdi. Dönmüş dövran içində sındırılmış taleyi şikəst olan tarixi şəxsiyyətlərdən biri Xan qızı Xurşidbanu Natəvan olmuşdu. Mən burada "tarixi şəxsiyyət" sözünü öz ömrü və taleyi ilə tarix yaradan insan mənasında işlədirəm. Tariximizi yaradan Xurşidbanunun taleyi kimi tariximiz də əsrlər boyu güllələnə-güllələnə, sındırıla-sındırıla gəldi. Düşmən Şuşanın üstünə son dəfə gələndə, qalanın "tilsimi" yenidən sındırılanda Natəvanın heykəli elə mənim bəxtim kimi güllə "yağışı"na düşdü. Yağı düşmən öz qəddar məkrini, qara niyyətini, içinə yığılmış mənfi enerjisini dilsiz heykəlin də üstünə yağdırdı.

Heç bilmirəm ki, həmin heykələ "dilsiz" demək nə dərəcədə yerinə düşür. Bəzən "dilsiz" saydığımız abidə dilli-dilavər canlı insandan daha çox söz deyir. Elə o heykəlin və digər heykəllərin, tarixi abidələrin güllələnməsi də özlüyündə canlı bir tarixdir. Bu abidələr gələcək nəsillərə bizim dövrümüzün həqiqətlərini danışacaq.

Şuşaya hansı münasibətlə gəlirsən-gəl, tarixlə üz-üzə qalıb milli keçmişinlə dialoq qurmamaq, tarixdən Xan qızı Natəvanı soraqlamamaq, onun taleyi ilə xalqımızın tarixi arasındakı oxşarlığı ağlından, düşüncələrindən keçirməmək olmur. Əslində, buranın, keçmişi özündə hifz eləyən torpağından, daşından yaddaşımızda yurd salmış simalar boylanır və onların arasında Natəvan xüsusi seçilir, keçmişimizdən onun titrək səsi gəlir:

Dövrü dönmüş dövr dövran etmədi kamımca, ah!

Düşmənimdir, bilməzəm kim, netmişəm dövranə mən...

Bu misralar bir qadının üsyanı olmaqdan daha çox, onun tərs dövran və dönük tale qarşısında çarəsizliyinin, ümidsizliyinin naləsi, sınıq şikəstəsidir. Dünyaya xeyir və xeyirxahlıq toxumu səpən o qadının qisməti dünyadan gözəllik, zəriflik dərmək olmalı idi. Xan qızının dövrandan sevinc ummağa, öz əməllərinin qarşılığını gözləməyə, tələb etməyə haqqı var idi. Böyük maarifçi ziyalımız Salman Mümtazın Natəvan haqqında qeydlərində ibrətamiz bir qeyd var: "Natəvan "yetimlərə, füqəraya hər həftə ehsan edərdi. Yemək-içməkdən sonra hərəsinə də bir məbləğ verərdi. Yetim uşaqlara nəvaziş edərək üzlərindən öpərdi"...

Zaman kəmfürsətlik elədi, Xan qızına nəvaziş göstərmədi. Nəvazişi özünə qalsın, Xan qızını bir yandan dövran, zəmanə öz məngənəsində sıxdı, bir yandan da yaşadığı mühit, əhatəsində olduğu insanlar onun həyatını daraltdı, ocağını qaraltdı. Onunla mühiti arasında keçilməz bir çay daim axdı.

Taleyin rastına ilk çıxartdığı, Rusiya imperiyasının etibar etdiyi şəxslərdən biri, milliyyətcə kumık türkü olan general Xasay xan Usmiyev olmuşdu. Xan qızına sevgisi knyaz Xasay xanı Qarabağa, Şuşaya gətirmişdi. Ancaq o, burada özünü sevdirə, özünə yer tapa bilmədi. Səbəblərdən biri bu ola bilərdi ki, Qarabağ xanının qızının başqa eldən gəlmiş kişi ilə ailə qurması heç kəsin ürəyincə deyildi. İlyas Əfəndiyevin pyesinin qəhrəmanın dili ilə desək, "məgər bu boyda Qarabağda kişi bulunmadı ki, İbrahim xanın nəvəsi Dağıstandan gəlmiş bir ləzgiyə zövcə olmaq istəyir" məntiqi həm yüksək təbəqəni, həm də rəiyyəti birləşdirən məqamlardan biri idi. Ərinin özgə eldən gəlməsi, özgə tayfanın oğlu, fərqli məzhəbin daşıyıcısı olması şair duyğulu Natəvanın sevgidən və həyatdan yarımasının qarşısını kəsən ən sərt maneə idi.

Natəvanın nəslindən olan görkəmli şair Qasım bəy Zakirin Xasay xana yazdığı həcvdə də məsələyə bu mövqedən yanaşıldığını görürük:

O yaqsay, mən qarabaği, mənimlə yox sərü kari,

Nə istər bilməzəm məndən yenə xingəl-quşay knyaz.

Xasay xanla qarabağlıların ulduzunun barışmamasına, Natəvanın həyatının dadının qaçmasına daha bir səbəb isə Qarabağ camaatının xanlıqlardan sonrakı dövrdə yeni ictimai-siyasi sistemlə, yeni qanun-qaydalarla, daha dəqiq desək, Rusiya dövlətinin siyasəti ilə barışa bilməməsi idi. Xasay xanı Rusiya imperiyası Qarabağa rəsmi vəzifəli məmur təyin eləmişdi. Qasım bəy Zakirin müasiri Rəhim bəy Uğurlubəyova ünvanladığı mənzum məktuba istinad etsək, başqa hakimlər kimi Xasay xan da Qarabağ üçün arzu olunan şəxs deyildi. Hərəsi bir millətdən olan "naqolay" knyazın biri gedib, biri gəlir, ancaq "knyaz yatağına" dönmüş Qarabağın vəziyyəti getdikcə ağırlaşırdı, xalqın rahatlığı əldən gedirdi.

Rəhima, cövr edir hər dəm mənə bir naqolay knyaz,

Gəhi Tərxan, gəh Cəfərqulu, gahi Xasay knyaz.

Natəvanla ailə qurandan sonra knyaz Xasay xan Usmiyevin özü də böyük sarsıntılar yaşayır. Natəvandan ayrılıb, Qarabağı tərk eləyərək vətəninə qayıdır, sonradan intihar edir. Knyazın intiharını tarixçilər müxtəlif səbəblərlə izah edirlər. Bu izahlardan hansısa doğru, hansısa yanlış ola bilər. Ancaq ən acı həqiqət budur ki, onun faciəsi tutqun göy üzündə çaxan ildırım kimi Natəvanın taleyindən keçdi. Xasay xan onun övladlarının atası idi...

Natəvan ikinci dəfə şuşalıya ərə getdi. Lakin bu dəfə də həmyerlilərini şuşalı ərinin rəiyyət olması qane etmədi, onu tənələrin hədəfinə çevird.

Vətəninin rifahı üçün malından-mülkündən keçən, dağlardan Şuşaya içməli su kəməri çəkdirən, Arazdan Mil düzünə su gətirmək xəyalı ilə yaşayan, Ağdamı abadlaşdıran, dünyanı şeirlə, ədəbiyyatla, musiqi, rəsm sənəti ilə gözəlləşdirməyə çalışan Natəvan öz evinin içindəki nizamı, tarazlığı qoruya bilmədi. Xasay xandan olan böyük oğlu Mehdiqulu onu tərk etdi. Bu, Natəvanın övladdan yetim qalmasının başlanğıcı idi.

Çəkirdim həsrətini, görmədim, xudahafiz!

Olubdur indi işim naləvü fəğan, ölürəm.

Milli taleyimizin bir yarası da anasından üz çevirən knyaz Mehdiqulu xanın - sonuncu Qarabağ xanının nəvəsinin hərbi karyerasını rus ordusunda qurması, Rusiya-Osmanlı müharibəsində Rusiya dövlətinin əsgəri kimi iştirak etməsi, öz kökünə, öz əslinə güllə atması idi. Bu da tərsinə dönmüş dövranın millətimizin yaralı tarixinə amansız bir istehzası idi. Əlimizə silah verib, bizi özümüzə qarşı döyüşdürürdülər...

Natəvan Seyid Hüseyndən doğulan ikinci oğlunun da boyunu sevə, toyuna sevinə bilmədi. Mirabbas 17 yaşında vəfat etdi. Natəvanın qəlbində açan güllər yenidən xəzana döndü.

Yəqinən əl çəkəcək dostü aşinalərdən,

Dəli kimi düşəcək çöllərə anan, getmə!

lll

Şuşada yenidən bərpa olunan Vaqif Poeziya Günləri ənənəsi bir mədəniyyət tədbiri olmaqdan daha çox, yaddaşımızı silkələyib oyadan tarixi hadisədir. Sözün həqiqi mənasında milli tarix və mədəniyyət bayramıdır. Xüsusən də mənim kimi ömrü-günü tarixin fırtınaları içində çalxalanan, dairə üzərindəki basketbol topu kimi yuvarlanan bir taleyin sahibi üçün...

Heç şübhəsiz ki, bu cür tədbirlərdə hamımızı birləşdirən, eyni havaya kökləyən möhtəşəm qələbə duyğusudur. 30 il ayrılıqdan sonra qazandığımız şanlı zəfərin möhtəşəmliyi Şuşada keçirilən şeir bayramında bir qədər də aydın hiss olunur. Bu tədbirlər münasibətilə mən yenidən Şuşa torpağında addımlarkən düşüncəmdə Xanın səsi havalanır, "Qarabağın şikəstəsi" yüksəlirdi: "See-vi-rəm, se-vi-rəəəəm..."

Arzu NEHRƏMLİ

525-ci qəzet.- 2023.- 5 oktyabr.- S.10