Güney Azərbaycanda
ana dili məsələsinə bir baxış
YAXUD ŞAİR HADİ QARAÇAYIN DİL VƏ
ƏLİFBA MÜCADİLƏSİ
II yazı
Hadi Qaraçay hər an özgürlük,
bağımsızlıq eşqi ilə yaşayır, yurdunun
bu qutsallığa yetişəcəyi günün gələcəyinə
inanır, bu yolda qələmi ilə mübarizəsini davam
etdirir. Əqidəsinə sadiq qalan şair gənc
yazarların azadlıq istəklərini ürəkdən dəstəkləyir,
onların azadlıq, özgürlük duyğulu əsərlərində
sərgilənən milli ruhu, Ana dilinə olan böyük
sevgilərini alqışlayır. Vurğulayır ki, gənc
yazarların şeirlərində milli azadlıq hərəkatının
əks-sədası duyulur. Milli kimliyinin, ana dilinin, ata yurdunun
təəssübünü çəkən Hadinin əsərlərində
və söyləşilərində (müsahibə) bu xətt
apaçıq görünür. Milli təəssübkeşlik
ruhu onun hər misrasından duyulmaqda, oxucula-rına öz
etkisini göstərməkdədir: "Ədəbi dil milli
azadlıq hərəkatının simvoludur, hərəkatda
sağlam möhürünü vurub. Türk-fars savaşı
vurub öldürmək deyil, ideoloji bir savaşdır.
Kimliyimizə, ana dilimizə İrandakı hər bir kanaldan təhqir
yağdırılır. Bu günün gənci hara baxır,
hara gedirsə, orada özünə qarşı ən kəskin
təhqir, aşağılama görür. Şair ən
duyğulu insandırsa, onun həmin təhqirlərə cavab
verməsi təbiidir..."
Siyasi ədəbiyyatı şüar adlandıranlarla
heç vəchlə razılaşmayan Hadi böyük Nazim
Hikmətin əksər şeirlərinin də siyasi mahiyyətli
olduğunu xatırladır. Nazim Hikmət
çağımızın yeganə türksoylu modernist
şairidir ki, dünya ədəbiyyatına güclü etkisi
olduğu etiraf edilir. N.Hikmətin şeirlərindən bəhrələndiyi
açıqca sezilən H.Qaraçay əminliklə deyir ki,
şeir istənilən formada, qafiyəli-qafiyəsiz yazıla
bilər, yetər ki, şairin deməyə sözü, yazmağa
fikri olsun. Şeirin gözəl-liyi nədən
danışmasında deyil, müəllifinin şeiri
özünəməxsus şəkildə təqdim etməsində,
öncə heç kimsənin demədiyi formada
yazılmasındadır. Fikrimizcə,
"Sürgünlük" adlı şeirindən-mini
poemasından örnək Hadinin nə dərəcədə
haqlı olduğunun kanıtıdır:
Artıq on yeddi il keçdi.
Ərəb çöllərinin sürgünündən
Dönmədi yazlıq buludlar.
Kollar gülləmədi
yurdun qara torpaqlarında...
Səndən kimə danışım, sevgilim?
Eşq
od qarşısında ilk insanın heyrəti tək
tanınmazdır.
Kəndləri bayquş yuvası,
ocaqları sönmüş yurd -
Səndən kimə danışım sevgilim?
Eşq diri basdırılmış düşmən
kimidir...
Nə sevinci sevinc, nə dərdi dərd.
Ata ətdən danışmaq, İtə arpadan.
Səndən kimə danışım sevgilim?
Bu, forması və məzmunu bir-birini yüksək səviyyədə
tamamlayan gözəl şeir nümunəsi, kamil bir əsərdir.
Və İran ərazisində yaşayan Azərbaycan türklərinin
yaşamı, atının qarşısına ət, itinin qarşısına
ot qoyulmuş bu dünyanın bütün sivil və
qeyri-sivil xalqlarının durumu sözlə
cızılmış kiçik-kiçik tablolarda o qədər
aydın görünür ki! Gerçəkliklər
yaradıcılıq axtarışlarının yeni
tapıntıları, metodları, şairin ürəyindən,
ruhundan qopan yeni səslə təqdim olunur. Orijinal deyim tərzinə,
güclü müşahidə qabiliyyətinə, analitik təfəkkürə
malik şair olmaqla yanaşı, ana dilinin inkişafı ilə
bağlı dərin narahatlıq hissi keçirən milli qeyrətli
ziyalılardan olan Hadi Qaraçayın fikrincə, ən
önəmlisi dilə sayğı, hörmətdi.
Hadinin nəzəri məsələlərə
münasibəti də maraq doğurur. O, doğma türkcənin
gələcəyi üçün narahatdır. Buna görə
də çağdaş Güney Azərbaycan ədəbi
dilinin formalaşması, inkişafı məsələləri
ilə ilgili müəyyən araşdırmalar aparır və
ilginc sonuclara varır: "XX əsrdə elin, ulusun dilində
olan sözcüklərlə yetinmək olmaz, biz bir də yeni
sözcüklərin yaradılmasını sağlayacaq bir dil
qurumu yaratmalıyıq. Dil qurumu dilimizin köklərinə,
özəlliklərinə dayanaraq yeni anlamlara, yeni nəsnələrə
uyqun ad qoymaqla ilgilənməlidir. Günümüzdə belə
bir qurumun yaradılma olanağı olmadığı
üçün dilimizdə gedən dəyişmələr
olağanüstü çalışmalara, bir neçə
aydının özəl çalışmalarına başqa
sözlə, örgütləndirilməmiş bir biçimdə
gedir. Bunun da verdiyi sonuc olduqca azdır..."
Düşüncələrində fəlsəfi məqamlar
daha çox yansıyan şairin "Qəribə bir
dünyadayıq" adlı lakonik şeiri sanki
yaşadığı dövrün, zəmanənin
simasını əks etdirir. Şair ağalar və qullar
dünyasındakı təzadlara, ulu Yaradanın heç bir fərq,
ayrı-seçkilik salmadan, eşit olaraq xəlq etdiyi
insanların maddi durumundakı, yaşayışındakı
kəskin fərqlərə, "evində
uşaqlarının sayı qədər çörəyi
olmayan fəqirlərin və uşaqlarının sayı qədər
saraylara və maşınlara" sahiblənən, bu sərvətin
harınlaşdırdığı varlıların vəziyyətinə
- bu paradoksallığa nifrətini hayqırır. Allaha,
"Quran"a, imamlara yalandan and içən, ürəklərində
saxta andlar, ciblərində minlərlə yalan-palan,
çiyinlərində isə bu yalanların
günahlarını gəzdirən saxta dindarlara istehza edir o.
Axı Hadi yaxşı bilir ki, yalan təkcə eşitmə-yən,
danışmayan bəndələr üçün yox,
şüurlu hər bir insan üçün böyük
günahdır. Yalan heç bir dünyəvi din, heç bir
qanun tərəfindən qəbul edilməyən qeyri-insani
keyfiyyətlərdən biridir. Ulularımız "yalan ayaq
açar, amma yeriməz" desələr də, bu saxta
dindarların, məzlumların əməyini mənimsəyərək
milyonlar qazanan qoluzorluların yalanları insanları
çaşbaş salır və bu durum insanların nəyin
doğru, nəyin yalan olduğunu anlamasında belə çətinlik
törədir. Talelərinə əsən qara yellərin Yer
üzündə fəlakətə saldığı məzlumlara
şairin sevgi və rəğbəti nə qədər
böyükdürsə, ehtiyac içində yaşayan
insanların əməyi hesabına və haram yolla əldə
olunan hədsiz sərvət, milyonlar sahibi olan dövlətlilərə,
məmurlara, "Quran"a, Allaha yalandan and içən saxta
dindarlara, qudurğan meşşanlara nifrəti bir o qədər
sonsuzdur:
Qəribə bir dünyadayıq
Ağalar var:
Uşaqları sayısında sarayları,
Uşaqları sayısında maşınları
Ciblərində - İmam haqqı, Allah haqqı
Sözlərinin şablonları.
Ciblərində - minlər yalan, minlər palan,
Qəribə bir dünyadayıq. Qullar da var.
Evlərində
uşaqların sayı qədər çörəyi
yox.
Ciblərində min arzunun,
Sürgünlərdə puçurlamış
sümükləri...
"Qəribə bir dünyadayıq" şeirində
"şair rəndəli və ölçülü bədii
üsullardan istifadə edir, canlı, zəngin mənzərə
yaradır, eyni zamanda sərbəst vəznin incəlikləri-ni
şeirə elə bir ustalıqla gətirir ki, poetik ahəng
qətiyyən pozulmur, ritm, ahəng isə əruz və ya
heca vəznində olduğu kimi, münasibətini qətiyyən
itirmir..."
Şairin "Siqararası düşüncələr"ində
gerçəklikləri yansıdan mətn açıq sistemə
çevrilir, Güney Azərbaycan türklərinin narazı
qaldığı və hər an etiraz dalğalarını
coşdurmağa nədən olan mövcud rejimə, bu rejimi
yaradan "bardağında su içib boyuna qarğı
biçənlərə", sonucda alnına qara taleyi
yazanlara, ifrat dünyəvi həzlərdən sevinən
darğaların zahiri qılıqlılığına, saxta
təbəssümlərinə Hadinin "Barışa inanma,
fərihcəm!" önyarğısı boy verir:
Barışdan dedilər gözlərimə baxa-baxa...
Boyuma qarğı biçənlər
Əlimin ağında
alnımın qarasını oxudular...
Və susuzluğun qutsallığını buldular
Bardağımda su içənlər...
...Gözlərimə baxa baxa
Boynuma qarşı biçənlərin
Bardağımda su içənlərin
Şeytan uydurmasıdır barış...
Açsa, əlindəyəm,
Yumsa, yumruğunda...
İnanma, barışa inanma, fərihcəm!..
Sözlər arasındakı semantik keçidlər,
kəlmələrin bir-birinə çulğaşaraq
qaynayıb-qarışması və bu keçidin gözlərimizin
önündə baş verməsi mətndən kənarda
mövcud olan gerçəkliyi də öz qapsamına
alır.
Hadi Qaraçay "Sevgili Səidlə həyat
yoldaşı Ətayə xanıma sunulur!" epiqrafı ilə
yazdığı "Səkkiz boyaqlı yumurtalar", "Səid
Mətinpurun sevgili adına, tükənməz kişiliyinə,
sarsılmaz istəyinə sayqılarla sunuram"la başlayan
"Bizim öykümüz yenicə başlayır"
şeirlərinin hər ikisini Güney Azərbaycanda insan
hüquqları uğrun-da mübarizə aparan milli fəal,
2007-ci ilin iyununda İranda Güney Azərbaycan türklərinin
milli hüquqları ilə bağlı Türkiyədə
keçirilən bir seminara qatıldığı
üçün tutulan və "əcnəbilərlə əlaqəyə
girərək İİR-in dövlət quruluşuna
qarşı təbliğat aparmaqda təqsirli" bilinən,
2008-ci il iyunun 10-da Tehran İnqilab Məhkəməsinin
hökmü ilə 8 il müddətinə azadlıqdan məhrum
edilən Səid Mətinpura - Azərbaycan türkcəsində
çıxan həftəlik "Yarpaq" dərgisinin
redaktoru olan cəsarətli jurnalistə həsr edib. Fikrimizcə,
"Səkkiz boyaqlı yumurtalar" şeirinin adı
müstəqilliyimizin rəmzi, Azərbaycanın dövlət
atributlarından biri olan gerbimizin səkkiz guşəsinə
bir işarədir:
Yeni il
səkkiz boyaqlı yumurtalarıyla
Sultaniyyədə,
Dəyirman arxında
başqa bir olasılıqla...
iydə ağacında
yenicə gülləmiş bir quş yuvasıdır
və bunu kəsin bilirəm ki,
Zəncanlıdır bu il,
Evin zindanının xarabalarında
bir quş yuvasıdır,
çatlayır
beton duvarları yumurtaların,
tökülür dəmir qapılar,
əriyir qollardakı qandallar,
ayaqlardakı kələfçələr,
cırım-cındalaşır zindan paltarları, Səid!
Özgürlük cəsur, əsrük,
ətcə gözlərini açır yumuşaq!
Zəncanda toy var",
- deyən Hadi nikbindir, umudludur və
düşünür ki, azadlığın havası artıq
duyulmaqdadır, çünki At ili türkün ilidir, tarixən
türkün murada yetməsində əsas köməkçisi,
yaxın dostu, arxa-dayağı olan At onları da arzularına
qovuşduracaq, muradına erdirəcək.
Güney Azərbaycan şairlərinin içində
bulunduğu ictimai-siyasi mühit, yaşadığı
ağrı-acılı, gərgin həyat onlarda bu
baxışı formalaşdırırdı: dövrlə,
zamanla ayaqlaşan poeziya yaratmaq üçün gərək qələm
sahibləri layiqli övlad məhəbbəti, fədai əzmi,
mətanəti ilə Vətənin - Azərbaycanın xidmətində
durmağı, xalqın, Uluyurdun tarixini yaşatmağı
bacarsınlar. Əks təqdirdə, sənət də, ədəbiyyat
da zamanın sərt sınaqlarına tab gətirə bilməyəcək.
Məhz bu baxımdan Hadi Qaraçayın da
yaradıcılığında əsas mövzu Ana Vətən-Azərbaycan,
ana dili, xalqın taleyidir. Ayrılıq, həsrət, Vətəndə
vətənsizlik dərdi nisgilli qələm sahiblərinin ən
kövrək, ən həssas mövzularındandır. Şəhriyar,
Səhənd, Sahir, Haşım Tərlan, Əhməd Sədi
Alov, Qaflantı, Biriya, Sönməz kimi Hadi də Vətənin,
xalqın mənliyini, ləyaqətini öz mənliyi, dərdini
şəxsi dərdi, ələmi sayan, yurdun tarixini müasir ədəbi
düşüncə prizmasından canlandıran vətənpərvər
şair, haqsızlıqlarla barışmayan, fəryad qoparan,
duyğuları üsyan edən söz ustadıdır. Ən
başlıcası, vətəndaş şair qələmdaşları
ilə bir sırada ana dilinin - türkcənin qorunub
saxlanmasında, Güney Azərbaycan ədəbiyyatında
tarixiliyi müasirlik kontekstində təqdimetmə prosesində
müstəsna xidmətlər göstərir.
Esmira FUAD
525-ci qəzet.- 2023.- 6 oktyabr.- S.14.