Şairin bizə gəlişi - ən çox oxunan şeirim...

Məmməd Araz - 90

Məmməd əmi sözümü yerə salmayıb əlli yaş öncəsi - 1983-cü il martın 22-də axşamüstü bizə gəldi (yeri gəlmişkən, şairin yubileyi may ayında Filarmoniyada qeyd olundu. Özü deyirdi, əslində, mayda doğulub).

Bayıl bir gün qabaqdan qatı ağ dumana bürünmüşdü.

Sabah, sabah Məmməd Araz bizə gələcək,

Fərəhdi, hey dörd bir yana daşınır duman.

Bu xoşbəxt ev nədən qorxur? Gözə gələcək,

Bütün günü duz çevirir başına duman.

Anamın bayram plovundan sonra dostların iştirakı ilə qardaşım və mənim şairlə şirin söhbətimiz başladı.

lll

- Məmməd müəllim, "Azərbaycan - dünyam mənim" şeirinin yaranması barədə danışardınız. Necə oldu ki, o şeir yarandı?

- Mən Azərbaycanın şəklini, coğrafi mənzərəsini verməyə çalışdım:

Azərbaycan - qayalarda bitən bir çiçək,

Azərbaycan - çiçəklərin içində qaya.

- Bəs buradakı ictimai məna? Onu niyə demirsiniz?

- Nə bilim, vallah?! İctimai məna varsa...

- İndi görün oxucularınız ona necə qiymət verir?! Bir oxucu kimi bu şeiri oxuyandan sonra belə bir qənaətə gəldim ki, vaxt gələcək, həmin şeir hökmən Azərbaycan milli dövlətinin himninə çevriləcək.

- Azərbaycanın himnini yazmaq üçün müsabiqə elan eləmişdilər. Mən də iştirak elədim o tədbirdə. Mən himni bu şeir üzərində qurmuşdum.

- "Azərbaycan - dünyam mənim" şeirinin?

- Bəli. Məzmunu dəyişmişdim. Amma ruh oradan gəlirdi. Düzdür, qəbul olunmadı. Oxundu, oxunmadı, onu da deyə bilmərəm. Bir də, mən o şeirə adi şeirlərimdən biri kimi baxıram.

- Deyirlər ki, baharda adamın qanı təzələnir, təbiət canlanır. O şeiri ilk dəfə oxuyandan sonra... elə hər dəfə oxuyanda vətəndaşlıq hisslərimiz təzələnir, canlanır.

- Şeir oxucu üçün yazılır. Oxucu bilər.

- Oxucu daha yaxşı bilir?

- Xiridar oxucu.

- Sizi ki, oxucular başa düşürlər, xoşbəxt adamsınız, Məmməd müəllim.

- Mən bunu dəfələrlə demişəm, yazmışam da. Azərbaycanda şair olmaq çox çətindir. Ənənə böyükdür. Qabaqda ağsaqqallar var. Bunların qabağına çıxmaq da oğul işidir. Burada Nizami, Nəsimi, Füzuli, Sabir var. Bu yaxınlarda sizin dərnəkdən mənə xeyli sual veriblər. Cavanlar deyirlər ki, sizcə, yaxşı şair olmaq üçün nə etmək lazımdır? Demişəm ki, vallah, doğrudan da, mən özümü yaxşı şair hesab eləmirəm. Şeirim də ki, deyə bilmərəm, güclüdür, ya adi şeirdir...

- İndi siz "Dünya sənin, dünya mənim..." kitabını nəşrə hazırlayırsınız. Orada "Dünya sənin, dünya mənim..." , "Haqqın yoxdu, haqqın var", "İlhamım", "Mən yollarda öləcəyəm" və başqa sanballı, ləngərli şeirləriniz var.

- Mənə qalsa, "Sahibsiz qəbirlər" şeirini üstün tutardım, nəinki "Dünya sənin, dünya mənim..."

- Sizcə, bu yeni kitabınız "Anamdan yadigar nəğmələr" kitabınız kimi güclü ola bilərmi?

- "Anamdan yadigar nəğmələr" kitabında elə şeirlər var ki, indi olsaydı, verməzdim. Hər kitab bir pilləkən kimidir. Kitabdan-kitaba qalxmalısan. "Anamdan yadigar nəğmələr" kitabında bəzi şeirlər pilləkəndir. Onları yazmaya da bilərdim.

- Başqa sözlə, "Sənət yarışında, söz yarışında, Yüzümüz bir Sabir deyilik hələ", "Bir də, azarkeşlər diliylə desək, Çoxumuz oynayır B qrupunda...", eləmi?

- Əslində də, belədi. Yenə deyirəm, bəzi şeirlər ürəyimcə deyil.

- Siz yazmısınız ki, ürəyimsiz kəlmə yazan deyiləm. Biz həmişə ürəklə yazdığınızı görmüşük. Hələ ki, ürəksiz yazdığınız şeirə rast gəlməmişik. Əsasımız var, ona görə deyirik.

- Belə olmağı yaxşıdır (gülür).

- Bir məsələ də var. Bir var müəllif, bir var oxucu öz səviyyəsindən yanaşır. Bizim səviyyəmizdə zəif şeiri yoxdur. Məmməd müəllim isə görür ki, var zəif şeiri.

- Məmməd müəllim, mübahisə doğuracaq, ancaq bu, çox maraqlıdır. Məsələn, şeirin bir misrasını oxuyub, müəllifdən soruşursan ki, nəyi nəzərdə tuturdun? O deyir, məsələn, filan şeyi. Amma oxucu da həmin misranı başqa yerə yoza bilər.

- Çox təbiidir.

- O da ola bilər ki, oxucu şairin nəzərdə tutduğu şeylərdən yüksəyi nəzərdə tutsun?

- Ola bilər.

- Şeirlərinizdən hansı qəlbinizə daha çox yaxındır?

- Bəlkə də, "Mən yollarda öləcəyəm..." Bəlkə də, "Sahibsiz qəbirlər" şeiri. "Qəbiristana gedən gəlin", "Üstümə qayıdan yazılarım", "Şəhriyar gəlmədi", "Qoruyun dünyanı" şeirlərini də deyə bilərəm.

Ağıllı artdıqca ağılsız artır,

Qoruyun dünyanı ağıllılardan.

Atom, nüvə bombasını kəşf edən kimlərdir? Ağıllı adamlar. Mənim aləmimdə belədir. Bütün bəşərə üz verən pislikləri, vəhşilikləri edənlər kimlərdir? Hamısı ağıllı adamlardır.

Ağıllı ovçular azdı o zaman,

Həvəskar ovçular dovşan vurardı.

Sonra dağ kəlini dağlarımızdan

Ağıllı ovçular qırıb qurtardı.

Dağ kəllərini vuran ağıllılardır. Hardasa ağılsız ağıllılardır...

lll

Şeir deməsini xahiş etdik. "Yadımda qalmayıb" - dedi. Şeirlərini bir-bir yada saldım. "Sən", "Salamat qal", "Əlvida dağlar", "Ana torpaq, hər daşına üz qoyum", "Təklikdə - çaylaq daşıyam" şeirlərini lentə aldım. O vaxtadək şairin öz səsində bir şeiri belə yox idi. "III Məmməd Araz Poeziya günü"nü keçirdiyimiz zaman - şairin 85 illiyində həmin şeirləri ictimailəşdirdim, radio və televiziyalara verdim.

2002-ci ildə rayona anamın görüşünə gələndə şair qırıq məftillərlə çəpərlənmiş həyətin taxta qapısını açıb, iki otaqlı kiçik evi qəribə nəzərlərlə süzmüşdü. İndiyədək o baxışları unuda bilmirəm. "Bəlkə şairin uşaqlığı belə bir evdə keçib? Bizim ev kənddəki evlərini, uşaqlığını yadına salıb yoxsa?" deyə düşünmüşdüm. Bu haqda ondan nə o vaxt, nə də sonralar soruşdum. Uzun illərdən bəri xəstəliyinin acısını yaşayan şair, çətinliklə də olsa evə qalxıb, həyat yoldaşı Gülxanımla bərabər, yaşlı anamla görüşmüş, həyətə düşüb qollu-budaqlı gilas ağacının altında süfrə arxasında əyləşmişdilər. O zaman "Cənub" televiziyası fürsəti qaçırmadı. Gəlib şairlə söhbətimizdən bir saatlıq veriliş hazırladı.

2004-cü ilin 1 dekabrında şair vəfat edəndən sonra həmin qış gilas ağacı qurudu.

İbtidai məktəb təhsili belə olmayan anam bu gün də şairin şeirlərini deyir, onları mahnıtək oxuyur.

Gözəl bir poetik deyim Məmməd Arazı vəcdə gətirir, yerindən oynadır, yaxşı əsər oxuyanda sevinc dolu həyəcanını boğa bilmirdi. İşdə otağımız iç-içə idi. Bir dəfə məni səsləyib Ramiz Rövşənin yenicə dərc olunmuş "Süd dişinin ağrısı" poemasını göstərərək heyranlıqla: "Zalım, gör neyləyib e!.. Yaman yazıb!" deyə heyrətini bildirdi. Poema onu əməlli-başlı təsirləndirmişdi.

Ustad şair yeniliyə, gəncliyə açıq idi. Neçə-neçə cavan şairə "Uğurlu yol" yazmış, zəmanət vermişdi. 1991-ci ildə baş redaktoru olduğu "Azərbaycan təbiəti" jurnalının bir nömrəsini hazırlamağı mənə tapşırmasını xahiş edəndə (mən jurnalda çalışırdım) "yox" demədi. Jurnalın ikinci sayına o, ön söz, mən son söz yazdıq. 30 illik publisistik fəaliyyətinin bəhrəsi olan "Sənətdə son mənzil olmur" kit

Qardaşxan ƏZİZXANLI

525-ci qəzet.- 2023.- 14 oktyabr.- S.15.