Ədəbiyyat tariximizdə parlaq və unudulmaz imza

GÖRKƏMLİ ŞAİR VƏ FƏDAKAR TƏRCÜMƏÇİNİN 110 İLLİYİ TAMAM OLUR

(Əvvəli ötən sayımızda)

60 ilə yazılmış "Faust"u Əhməd Cəmil 10 ilə tərcümə etdi. Amma bu tərcümə yarımçıq da qala bilərdi. Əhməd Cəmil şeirlərinin birində yazırdı:

Vaxtında gəlmişik bu dünyaya biz

Bu dünya yenidən qurulmalıydı.

Doğrudanmı şairi tale vaxtında dünyaya bəxş etmişdi? Həqiqətənmi o, həyata vaxtında gəlmişdi? Yox, inanmaq olmur. Əgər bu, həqiqət idisə, bəs şairin vaxtsız keçirdiyi infarktlar nə idi? "Faust"un tərcüməsi yarıdan keçsə də, başa çatmamışdı. Görüləsi işlər çox idi, ancaq tərcüməçinin səhhəti yaxşı deyildi. Hamı əlini üzmüşdü: dostları da, qohumları da, şairin özü də günlərini sayırdı. Yalnız iki nəfər onun sağalacağına inanırdı - həkimi professor Emin Əfəndiyev və şairin vəfalı ömür-gün yoldaşı Şərqiyyə xanım. Gələcək göstərdi ki, onlar fikirlərində yanılmadılar. Bu inam get-gedə ümidsiz şairin özündə də yarandı. Əlbəttə, Şərqiyyə xanımın ciddi səyləri nəticəsində.

Əhməd Cəmil infarktlarla mübarizə apara-apara "Faust"u tərcümə edirdi. Bu məqamda şairin bir şeiri yada düşür:

Gecələr hamı yatır,

Mən isə yol gedirəm.

Dənizlər, qarlı dağlar

Meşələr keçə-keçə.

Ay göydə mürgü vurur,

Mən ona əl edirəm

Ulduzlar da göz yumur.

Bir mən yatmıram gec?.

Şair nə üçün yatmırdı? Çəkdiyi ağrıdanmı, yoxsa "Faust"u tərcümə etmək üçünmü? Bu sirri ən yaxşı şairin özü bilirdi. Tale "Faust"u Azərbaycan xalqına bəxş etmək üçün Əhməd Cəmilə ömür verirdi. Ancaq şairi qarşıda hələ nə qədər maneələr, əzab-əziyyətlər gözləyirdi. Tərcümə ilə bağlı hadisələri bilmək üçün şairin dili ilə desək "kitabın çapa hazırlanmasında hamıdan çox əmək çəkmiş" Şərqiyyə xanımı dinləmək yerinə düşər:

"Oğlum Eldar iki aylıq idi. Əhməd Cəmil birinci infarktı keçirdi. On il sonra o, ikinci infarktı keçirdi. 1965-ci ilin martında Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında gərgin keçən iclas zamanı Xalq yazıçısı Mehdi Hüseyn onun qolunun üstünə yıxılır. Əhməd ona dərman vermək istəyir. Görür ki, artıq qurtarıb. Evə gələndə rəngi ağappaq idi. Yuyunmağa getdi, baxdım çox uzandı. Yaxınlaşanda gördüm ki, ağlayır. "Əhməd, nə olub?" - deyə soruşduqda yalnız bir kəlmə: "Mehdini də belə itirdik" - dedi. Bir neçə gün sonra o, ikinci infarktı çox ağır vəziyyətdə keçirdi. Həkimlər ona qəti tərpənməməyi məsləhət gördülər. Yeddi ay arxası üstə qaldı.

Bir gün mənə dedi ki, "Faust"u gətir, görüm işləyə bilərəm, ya yox. Dedim ki, sənə yazmaq, oxumaq, tərpənmək, hətta televizora baxmaq belə olmaz, həkim məsləhət görmür. O, inad etdi. Mən "Faust"u gətirdim.

O, həmin gün sevincək halda dedi: "Mən "Faust"dan bir neçə sətir tərcümə etdim". Ona tərcümə üçün lazımi şərait yaratdım. Həkimlərdən biri (bunu mərdimazarlıq və ya qəsd də adlandırmaq olar): "Sən nə edirsən, səndə infarktdan başqa, qanaxma da var" deməsi, şairi bərk sarsıtmış, ümidsizləşdirmişdi. O, sanki bu gün və ya sabahı gözləyirdi, necə deyərlər, günləri sayırdı.

Mən deyirdim ki, professor Emin Əfəndiyev sənin tezliklə sağalacağını söyləyir. Doğrudan da professor deyirdi: "Əgər o, içki içib, papiros çəkmirsə, sağalacaqdır". İnamı artırmaq üçün bir yun çəkmə alıb gətirdim. Dedi ki, sən nə edirsən, mən artıq son günlərimi yaşayıram. Ona E.Əfəndiyevin ümidverici sözlərini söylədim. "Faust"un tərcüməsi gedirdi. O, tərcümə etdikcə mən makinadan çıxarırdım. Bir gün ən yaxın qohumlarımdan biri gəlib mənə dedi ki, MK-nın ideologiya üzrə katibi "Faust"un tərcüməsinin ləğv olunduğunu bildirib, guya başqa adam sətri tərcümə edib. Əhməd Cəmilə demək lazımdır ki, tərcüməni dayandırsın. Cavab verdim ki, bu sözü ona necə deyim? Bunu demək olmaz. Qohumlarım: "Məsələnin nə yerdə olduğunu bəlkə özləri tərcüməçiyə açsınlar" dedikdə, mən qəti etiraz etdim. Bu, onun məhvinə səbəb ola bilərdi. Çünki tərcümə onu yaşadırdı. Bu xəbər mənə pis təsir etdi.

"Faust"un tərcüməsi başa çatdı. Əhməd Cəmil ayağa qalxdı. Tərcüməni nəşriyyata apararkən onunla getmək istədiyimi bildirdim. Çünki məsələnin nə yerdə olması mənə aydın idi. Etiraz etdi. Cürbəcür bəhanələr gətirsəm də, razı olmadı. Bir azdan nəşriyyatdan çox pərt, əsəbi halda qayıtdı və içəri daxil olan kimi tərcüməni döşəmənin üstünə tulladı. Dağılmış vərəqləri tez divanın altına itələdim ki, onlar itib-bata bilər və ya əsəbdən vərəqləri cırar. Sonra onları səliqə ilə bir qovluğa qoyub saxladım. Əhməd heç çür özünü ələ ala bilmirdi. Həmin gün o, yenidən xəstəxanaya düşdü. Əsəbdən qanaxmalar başladı, sanatoriyaya getdi. Aradan xeyli keçdi. Bir gün ona dedim ki, ideologiya üzrə katibdən başqa elə bir adam varsa, onun yanına get.

O, MK-da şöbə müdiri işləyən Teymur Əliyevin yanına getdi. Əhməd içəri daxil olan kimi, o, ayağa qalxıb hal-əhval tutub, boynunu qucaqlamışdı. "Faust"un tərcüməsi bildiriləndə, o demişdi ki, bəs biz onu gözləyirik, niyə gətirmirsənə Götürüb nəşriyyata, A.Əfəndiyevə zəng etmişdi.

Əhməd evə qayıdıb görüşün təfsilatını danışdı."Faust"u istədiklərini bildirdi. Dedi ki, ancaq tərcümənin bəzi səhifələri itib-batıb, naqislik yaranıb, cavab verdim ki, mən onların hamısını bir yerə yığıb saxlamışam. Heç bir vərəq də yoxa çıxmayıb. Çox sevindi. Tərcüməni aparıb nəşriyyata verdi. Əsər ora veriləndən sonra yarım il yenə gecikdi. Əhməd bir dəfə də ora ayaq basmadı.

Bundan xeyli əvvəl deyirdi ki, Şərqiyyə, toyumuzun 20 illiyi yaxınlaşır, bu münasibətlə "Faust"un tərcüməsindən veriləcək qonorardan sənə yaxşı bir hədiyyə alacağam.

Toyumuzun 20 illiyi yaxınlaşırdı. Bir gün yazıçı Hüseyn Abbaszadə zəng edib dedi ki, "Faust" çıxıbdı, mən bir nüsxə "Nizami" Muzeyinin altındakı mağazadan almışam, istəyirsən, oğlumla göndərim. Əhməd razı olmadı. Nəşriyyat kitabın çıxmasını ona xəbər verməmişdi.

Əhməd səhər saat 10-da getdi... Bir azdan "Faust"un bir neçə nüsxəsi ilə qayıtdı. Onda dedim ki, Əhməd, mən (üzük) hədiyyə istəmirəm. Bu, mənim üçün ən böyük hədiyyədir. O, həmin nüsxələrdən birini götürüb ön səhifəsinə bu sözləri yazdı: "Dünyanın ən saf ürəkli, qayğıkeş, fədakar qadını - Sevilimin, Eldarımın anası - şirin və acı günlərimin yaxın sirdaşı, həyat yoldaşım Şərqiyyə İsa qızı Cəmilzadəyə.

Əzizim:

Tərcümənin çapa hazırlanmasında Sən hamıdan çox əmək çəkdiyindən, toyumuzun iyirminci ildönümü günündə çapdan çıxan bu kitabın ilk nüsxəsini Sənə hədiyyə edirəm. Əhməd Cəmil. 17 fevral, 1971".

Əhməd Cəmil deyirmiş ki, kitabın nəşri mənim ömrümü uzatdı.

Doğrudan da "Faust" üç dəfə infarkt keçirmiş Əhməd Cəmilin ömrünü 7 il uzatdı. O, "Faust"la yanaşı, "Seçilmiş əsərləri"ni də 1975-ci ildə nəşr etdirdi.

Şair 1950-ci ildə bir şeir yazmışdı: "Niyə rast gəlmədik biz on il qabaq". Bəlkə o, Şərqiyyə xanıma rast gəlib, ondakı vəfalılığı, cəfakeşliyi duyaraq, bir vaxt gecikdiyinə təəssüfləndiyi üçün bu sözləri demişdi:

Gərək rast gələydik biz on il qabaq.

Niyə rast gəlmədik, bilmirəm, o vaxt?

Əhməd Cəmil yaradıcılığının mühüm bir qolu da jurnalistik fəaliyyətidir. O, uzun illər respublikanın nüfuzlu qəzet və jurnallarının, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının orqanları "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin, "Azərbaycan" və "Ulduz" jurnallarının baş redaktoru olmuşdu. Xidmətlərinə görə iki dəfə "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni ilə təltif edilmişdi.

Əhməd Cəmil 1977-ci il sentyabrın 24-də vəfat edib. 1980-ci ildə oğlu Eldarın toplayıb tərtib etdiyi "Vaxtında gəlmişik bu dünyaya biz" kitabına görə şair (ölümündən sonra) Respublika Dövlət mükafatına layiq görülüb.

Əhməd Cəmil həyat yoldaşına həsr etdiyi bir şeirində yazırdı:

Bir iş gəlsə başıma...

Demirəm ki, ağlama

Amma qara geyinib

Günlərlə yas saxlama.

Şərqiyyə xanım söyləyir ki, Əhməd uşaqları alim görmək istəyirdi. Onun arzusu yerinə yetirdiyim üçün özümü xoşbəxt sayıram.

Şairin qızı Sevil Xarici Dillər İnstitutunu bitirib, pedaqoji elmləri namizədi, N.Tusi adına Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin dosentidir.

Oğlu Eldar Cəmilzadə filologiya elmləri namizədi, əlyazmalar İnstitutunda şöbə müdiri idi, çox vaxtsız vəfat etməsi hamını təəssüfləndirdi.

Neçə illərdi ki, şair dünyasını dəyişib. Ancaq özünün yazdığı kimi, yenə də ruhən ailəsilə, xalqıyla, yəni bizimlədir. Onun ocağında olarkən bu xüsusən aydın hiss olunur. İllər keçir, şairin şeirləri yenə də xalqının dilindədir. Onun özü də buna inanırdı:

İki mininci ildə,

Gəzəcəkmi sözlərim

yenə ağızda, dildə?

İnanıram, bilirəm

Onda mən olmasam da,

qəlblərdə qalacağam.

Əhməd Cəmil, doğrudan da, həmişə qəlblərdə qalacaq - "Şaxta babanın nəğməsi", "Can nənə bir nağıl de" kimi şeirləri, "Faust"un tərcüməsi və başqa əsərləri ilə.

Vaxtilə Əhməd Cəmilin haqqında materialların toplanmasında yaxından köməklik etmiş insanların - şairin həyat yoldaşı Şərqiyyə xanımın, oğlu Eldar Cəmilzadənin, şairin bibisi qızı Tərlan xanımın, professor F.Fərhadovun ruhuna minnətdaram, onların hamısına Tanrıdan rəhmət diləyirəm.

Əsgər ZEYNALOV

Filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2023.- 20 oktyabr, №190.-S.12.