Fədakarlıq və sədaqətin Mişkinaz Cavid örnəyi

Musa RƏHİMOĞLU - QULİYEV

AMEA Naxçıvan Bölməsi Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Böyük şairimiz və dramaturqumuz Hüseyn Cavidin 100 illiyi qeyd olunan vaxtlarda Mişkinaz xanımın Naxçıvan şəhərində yaşayan yaxın qohumu milyonçu Mirzə Heydər Nəsirbəyovun qızı, naxçıvanlıların çox ehtiram bəslədiyi Matan xanımdan (Fatma xanım) aldığım bir müsahibə əsasında "Xatirələr dilə gəlir" yazısı işıq üzü görmüşdü. Fenomenal yaddaş sahibi olan Matan xanım istər Hüseyn Cavidlə bağlı, istərsə də, onun fədakar, sədaqətli həyat yoldaşı Mişkinaz xanım haqqında, xüsusən onun ata-anası ilə qohumluq ünsiyyətlərindən söhbət açmışdı ("Sovet Naxçıvanı" qəzeti. İyun, 1983).

Son illərdə böyük düha Hüseyn Cavid və onun ailə üzvləri ilə bağlı xeyli maraqlı kitablar nəşr olunub. 1969-cu ilə qədər Hüseyn Cavid yaradıcılığı elə-belə öyrədilirdisə, sonralar Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik edən Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin birbaşa göstərişi ilə şairin yaradıcılığına münasibət müsbətə doğru çox dəyişmişdi.

Biz də o illər orta məktəbdə oxuyurduq. O vaxtkı qaydaya görə şagirdlər həftədə bir dəfə kinoya və teatr tamaşalarına hökmən baxmalı idilər. Təhsil aldığımız 7 №-li orta məktəbin kino klubu yaxında yerləşsə də, dram teatrına gedən yol keçmiş Əlixan məhəlləsindən idi. Həmin illərdə yollar indiki kimi abad və geniş deyildi. Hər dəfə bir çox qədim evin yanından keçəndə müəlliməmiz deyirdi ki, Hüseyn Cavidin və qardaşı Şeyx Məhəmmədin evidir... Bilmirəm, nədənsə o evi görəndə şairin "Xəyyam" pyesini xatırlayırdım. Sonralar necə olmuşdusa, bu haqda şairin qızı Turan xanıma da yazmışdım...

Turan xanım isə mənə anası Mişkinaz xanımın 1976-cı ildə nəşr edilən "Cavidi xatırlarkən" kitabını göndərmişdi. Sonralar Bakıda görüşüb söhbət etmişdik. O, Cavidin oxucularına çox ehtiramla yanaşırdı. Böyük şairimiz Hüseyn Cavidin sürgün edilməsindən sonra ağlasığmaz əzablara sinə gərən Mişkinaz xanım ömrünün sonunadək Cavidlər ocağına sadiq qaldı. Və onun yaradıcılığının itib-batmasına imkan vermədi. Bacardığı qədər gələcək nəsillər üçün qoruyub saxlamağa var qüvvəsi ilə çalışdı.

Nəşr olunan kitablarda Mişkinaz xanımın uşaqlıqdan böyüdüyü mühit, onun babaları, ana qohumları haqqında yazılanlar olsa da, o ailənin bir azca nəsil-soy ağacından söhbət açmaq arzusunda olduq...

Mişkinaz xanım Molla Hüseynalı qızı 1902-ci ildə anadan olmuşdu. Yaxın qohumlarının sözlərinə görə, o, Şahbuz rayonunun Yuxarı İremeşin (indiki Güney Qışlaq) kəndində doğulub. Amma sənədlərdə Naxçıvan şəhəri yazılıb. Onun qohumlarından Məmmədov Arif Məmmədhüseyn oğlunun da dediyinə görə, Mişkinaz xanım anadan olanda Molla Hüseynalı Yuxarı İremeşində yaşayırmış. Molla Hüseynalı Təbrizdə təhsil almış savadlı bir ruhani idi. Onun atası Molla Novruzun da Təbrizdə təhsil aldığını təsdiqləyirlər.

Molla Novruzun Hüseynalı, Müslüm, Xudabaxış, Məhəmməd adlı oğulları və Simuzər adlı qızı olub. Molla Hüseynalını Pəri Çınqılı yaylağında yolkəsən quldurlar öldürüblər.

Ədəbiyyatşünas alim Əziz Şərif "Keçmiş günlərdən" (Bakı, 1983) kitabında yazır: "Biz yerimizə (Gürcüaniyə - M.Q.) çatandan bir neçə gün sonra Naxçıvandan bizim qohumumuz atamın podrat işlərində etibarlı köməkçisi Xudabaxış, arvadı Şahsənəm dayıqızı və yeddi-səkkiz yaşlı qızı Müşgünazla gəlib çıxdı. Onlar da bizimlə bir evdə yaşayacaq, Xudabaxış atama, Şahsənəm dayıqızı anama kömək edəcək, balaca Müşgünaz da körpə Cavada yoldaşlıq edəcəkdi" (səh.119).

Əziz Şərifin bu qeydləri 1912-ci ildə yazılıb. Əziz Şəriflə Mişkinaz xanımın ata və ana tərəfdən qohumluğu ilə bir az sonra danışacağıq. İndi isə bir incə mətləbə toxunmaq istərdik. Molla Hüseynalının vəfatından sonra dul qalmış Şahsənəm həmin illərin müsəlman qayda-qanununa görə Xudabaxışa nikahlanır. Ona görə də sənədlərin çoxunda Xudabaxış (Baxşı da yazırlar) Mişkinaz xanımın atası kimi qeyd olunub. Elə Əziz Şərifin yazdığı gündəliklərdə də belə qeyd edilib.

Xudabaxışın 1913-cü ildə Gürcüanidən Tiflisə, Əziz Şərifə yazdığı bir məktub da diqqəti cəlb edir: "Hörmətli dayımın mehriban oğlu Əziz! Əvvəla, sağ və salamat olasan. İkinci, mən də bu aprel ayının üçündə gəldim Gürcüaniyə. İndi burada oluram və ürəyim səni istəyir. Xudabaxış".

Deməli, Xudabaxış anası tərəfdən Qurbanəli Şərifzadənin qohumudur. Və Şahsənəm xanım da Əziz Şərifin anası Nazlı xanımla qohum olduğundan, hamısı ona "dayıqızı" -deyə müraciət edirdilər.

Qeyd edək ki, Xudabaxışın evi Əlixan məhəlləsində imiş. Deyilənə görə, indi də qalır. Təəssüf ki, Şahsənəm xanımın atasının adını unutduğumuzdan onların Şükar kəndindəki soy ağaclarını təsvir edə bilmirik. Elə Xudabaxışın tikdiyi evin torpağı da Əziz Şərifin böyük bibisi Şahbəyimin həyat yoldaşı M.H.Nəsirbəyovun üzümlüyü olub. Əziz Şərifin yazdığı kitabda Mişkinaz xanımın Gürcüstanda yaşadığı illər haqqında da məlumatlar vardır. Maraqlı faktlardan biri Xudabaxışın həbsdən azad edilməsi ilə bağlıdır. Alim bu hadisəyə bir neçə səhifə yer ayırırb. Onun yazdığına görə, bu hadisə balaca Mişkinaza da xeyli təsir edibmiş.

Alim yazır: "Haman yay Baxşı dediyimiz Xudabaxışın başına bir qəza gəlmişdi ki, zavallı uzun müddət onun ağrısını çəkməli olmuşdu. Biz hamımız da dərin həyacan keçirmişdik. Bu qəza gündəliyimdə belə təsvir edilmişdir:

"Tək günü, 14 avqust. Gündüz Baxşı, bir rus dülgərimizin ikonasını balta ilə iki parça edib kənara tullayanda, bu parçalar gedib ayaqyoluna düşdü. Bu barədə pristav protokol bağladı..."

Əziz Şərifin atası Qurbanəli Şərifzadə Xudabaxışın həbsdən azad edilməsi üçün əlindən gələni əsirgəmir və bu "siyasi böhtana" çevrilmiş qəzanın qabağını alır. Deməli, yazılan bu gündəlikdəki məlumatlar bir daha təsdiqləyir ki, Mişkinaz xanım həm ata, həm də ana tərəfdən ziyalı, mədəni bir ailədə böyüyüb. Elə buna görə də görkəmli dramaturq və şairimiz Hüseyn Cavidin romantik obrazlarının canlı təcəssümü olub.

Onun anası Şahsənəm xanım isə həmişə qorxmazlığı ilə seçilib. Bəlkə bu onu dağ kəndlərində Şükarda və Yuxarı İremeşində yaşaması ilə bağlı olub?! Arif Məmmədhüseyn oğlunun dediyinə görə, Şahsənəm xanımın Yuxarı İrəmeşində Zərif adlı xalası, onun qızı Püstə, Püstənin Məhəmməd adlı oğlu Gülsüm (Küsün) adlı qızı varmış.

Əziz Şərif heç vaxt onlarla ünsiyyətini kəsməyib. Hətta şairin sevimli oğlu Ərtoğrulu Tiflisdəki hərbi hospitaldan Naxçıvana, nənəsi Şahsənəmin evinə gətirib. Və hər dəfə Cavid yaradıcılığı ilə bağlı Turan xanımın narahatçılığı olanda hər şey Əziz müəllimin isə qarışması ilə qaydaya düşürdü. Bunun canlı şahidiyəm. Mişkinaz xanımın anabir qardaşı Abuzər Xudabaxış oğlunu Əlixan məhəlləsində son illərədək yaxşı xatırlayır və onların hər ikisinə sevgi ilə ağı deyirdilər.

Matan xanımın şəxsi arxivində qəm-kədər yağan bir fotoşəkil var idi. Ərtoğrul Cavidin nakam ölümü ilə bağlı olan bu fotoda Şahsənəm xanım, Matan xanım, Qonça xanım və digər qohumları ağı deyirlər. Hamının üzü döndüyü vaxt Cavid ocağına sadıq qalan bu fədakar analara bu gün də eşq olsun! Şahsənəm xanımın evi həmişə dağ kəndləri olan Yuxarı İremeşindən və Nursdan bazarlığa gələn insanların sığındığı isti bir yuva idi. Bu haqda tarxiçi alim İbrahim Bağırovun "Xatirə də bir tarixdir" kövrək yazısı da çox mətləbləri üzə çıxarır (İbrahim Bağırov, Bakı, 2004, səh.99-102).

Babalarının, nənələrinin və ata anasının ocağa, elə-obaya sədaqəti, bağlılığı Mişkinaz xanımın qəlbinə o qədər dolmuşdu ki, həyatının son anlarınadək Cavidlər ocağına sədaqətli qaldı.

Əlixan məhəlləsinin bir tərəfində Cavidlərin əbədi yuxuya getdiyi bir məkan var. Bu məkanda onlar sevincli günlərini yaşayıblar. Sevdikləri oğullarının burada ata-ana həsrəti də olub. İnsanların yaratdıqları ayrılıqlardan sonra təbiət onları yenidən bu doğma ocaqda görüşdürdü. Bu işdə Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin xidmətləri əvəzsizdir. Hər dəfə buradan keçəndə dağların gözəlliyini, saflığını özündə cəmləşdirən Mişkinaz xanımı və onun sevgili Cavidlərini düşünürük... Onun özünün yazdığı damla-damla süzülür yaddaşımızdan: "...Ümid edirdim ki, Cavidim gələcək, yaralı ürəyimə təsəlli verəcək. Göz yaşımı siləcək. Keçirdiyim günlərimi qələmə alacaq".

Tale onları ölümdən sonra görüşdürdü.

525-ci qəzet 2023.- 26 oktyabr, №194.- S.10.