Dövlət Tarix Arxivinin
ən qədim sənədləri - Quba xanlarının fərmanları
Əvvəlcə arxiv sözünün
anlamına nəzər
salaq. Arxiv - sənədlərin yenidən
istifadə edilmək məqsədi ilə qəbulunu, komplekləşdirilməsini,
mühafizəsini və
uçotunu həyata keçirən təşkilat
və ya onun struktur bölməsidir.
"Arxiv" sözünün
etimoloji mənası
"başlanğıc", "təməl"deməkdir. O, həm
də vacib mədəniyyət amili, göstəricisidir.
Tariximizin
evi, dəlil-sübutunu
mühafizə edən
gərəkli məbədləridən
biri də Azərbaycan Dövlət Tarix Arxividir. 1930-cu ildə yaradılmış
bu məbəddə xalqımızın qeyri-adi
milli sərvəti saxlanılır.
XVIII əsrin başlanmasından
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulanadək
dövrü əhatə
edən 757 fondda 240 mindən artıq sənəd mühafizə
edilib qorunur.
Əməkdaşlıq baxımından
hər il dünyanın
müxtəlif ölkələrindən
Dövlət Tarix Arxivinə onlarla qonaqlar gəlir. Onların verdikləri suallar arasında ən çox soruşduqları sual belə olur: arxivinizin ən qədim sənədləri
hansılardır?
Təkcə qonaqlar deyil, hər kəs üçün maraqlılığını
nəzərə alıb
oxuculara həmin möhtəşəm sənədlər
haqqında danışmaq
istəyirəm. Bu, "Quba
xanlarının fərmanları"
adlanan fondda qorunub saxlanılan sənədlərdir.
Bildiyimiz kimi,
Şimali Azərbaycanda
ən böyük xanlıqlardan biri olan Quba xanlığı
XVII əsrin axırlarından
1810-cu ilədək, təqribən
yüz otuz ilə yaxın bir müddətdə, indiki Quba, Qusar,
Xaçmaz, Şabran,
Siyəzən, Xızı
rayonları ərazisində
mövcud olmuşdur. Xanlığın ilk dövrlərində Rusiya
ilə dostluq münasibəti yaradılmış,
onun himayəsinə sığınılmışdır. Lakin sonradan xanlıq gücləndikcə,
xanlığın Rusiyadan
bərabər hüquqlu
münasibətlər tələb
etməsi, ətrafındakı
xanlıqları da, özünə birləşdirib
bütöv Azərbaycan
dövləti yaratmaq istəməsi, əlbəttə
ki, Rusiyanın narahatlığına səbəb
olurdu. Şübhəsiz
ki, 1789-cu ildə, Şəmkir düzündə
digər xanlarla görüşü zamanı
Fətəli xanın
zəhərlənməsində o zamankı rus xəfiyyəsinin "barmağı"
olmaya bilməzdi.
Şuşada, Şəkidə, Dərbənddə o dövrün
xanlarını xatırladan
mülklər, qala divarları zamanımızadək
qorunub saxlanmışdır.
Qubada xanlara aid bir daş
belə saxlanılmasa
da, nə yaxşı ki, onların fərmanlarının
kolleksiya formasında toplanılmış cüzi
bir hissəsi müasir dövrümüzədək
bizə gəlib çatmışdır.
Araşdırma apararkən güman edirdim ki, fərmanlar
ərəb əlifbası
ilə türk dilində yazılmışdır.
Təəssüf ki, yox, görünür, iqtisadi-siyasi müstəqilliyə
can atan xanlar fars dilinin
asılılığından qurtula bilməmişlər.
Ona görə də, xanlığa dair bütün göstərişlər, şəhadətnamə
və fərmanlar yalnız, qədim fars dilində yazıya alınıb. Sizə aşkarlayacağım
məlumatları isə
keçən əsrin
yetmişinci illərində
bu fond haqqında
rus dilində tərtib edilmiş siyahıya əsasən çatdırıram.
"Quba xanlarının
fərmanları" fondu
1705-1808-ci illərə aid
olan, hərəsi bir vərəq olmaqla 27 saxlama vahidindən ibarətdir. İlk sənədin
25 aprel-24 may 1705-ci il tarixində yazılması təxmin edilir. Həmin sənəd belə adlanır: "Quba xanlığının məmuru
tərəfindən Xudat
kənd icmasına kollektiv məaf hüquqlarının verilməsi
haqqında şəhadətnamə".
Məaf - burada imtiyazlı, vergidən azad olunmuş anlamındadır.
Qeyd etməliyəm ki, bu sənədlər ictimai-siyasi
məzmunda deyil, inzibati-təsərrüfat xarakterlidirlər.
Onlar qışlaqların,
yaylaqların, ayrı-ayrı
kəndlərin sahiblənməsi,
tiyul (icarə) sahibliyinə, şəxsi
mülkiyyətə verilməsi
və sair bu sayaq məsələlərdən
qaynaqlanırlar.
Fərmanlardan biri Sultan Əhməd
xana (1710), biri Hüseynəli xana (1727), ikisi II Əhməd xana (1790), dördü Fətəli xana (1759-1775)
aid hesab edilir. Ən çoxu isə, on beş fərman Şeyxəli xanla (1792-1808) bağlıdır.
Yeri gəlmişkən,
bəzən onun adını iki sözlə - Şeyx Əli xan kimi
deyir və yazırlar. Əslində,
o, şeyx olmayıb, adı Şeyxəlidir. Axırıncı Quba xanı olmaqla ömrünün sonunadək
rus işğalına
qarşı döyüşmüş,
inadla, yorulmadan mübarizə aparmışdır.
Sənədlərin içərisində
"Məhəmmədqulu bəyin
Novruz bayramı münasibəti ilə
(1803) Kilvar kənd kəndlilərindən xan,
xanın arvadı və mülazimlər (hərbi xidmətçilər
- müəllif) üçün
aldığı hədiyyələr
haqqında qəbz"
adlanan vərəq, xüsusilə, diqqətçəkəndir.
Digər saxlama vahidləri də, tarixi cəhətdən xeyli əhəmiyyətlidirlər.
Ümumiyyətlə nəzərə
alsaq, Dövlət Tarix Arxivinin ən qədim sənədləri olan
"Quba xanlarının
fərmanları" fondu hələ
ki, həm tarixi, həm də pəhləvi fars dilini bilən ciddi, peşəsini sevən araşdırmaçı-tədqiqatçı
mütəxəssislərini gözləməkdədir. Barəsində danışdığımız
fond Azərbaycan tarixinin müəyyən dövrünü tədqiq
etmək nöqtəyi-nəzərdən
əvəzedilməzdir.
Elə məqaləni yazmaqda ən böyük məqsədim belə elm fədailərini bu sənədlər haqqında bir daha xəbərdar etmək, onlara səslənməkdir: Gəlin tariximizin azacıq hissəsi olan "Quba xanlarının fərmanları" fondunun hər bir səhifəsini, vərəqini araşdırıb keçmişimizə işıq tutaq. O işıqdan, mütləq, gələcəyimizə də, pay düşəcək.
Rövşən YERFİ
525-ci qəzet.- 2023.- 8 sentyabr.- S.13.