Bir ovuc kül

Günel Mehri

1992-Cİ İLDƏ ATERK FACİƏSİNDƏ İTKİN DÜŞMÜŞ BAŞ LEYTENANT YUSİF QASIMOVUN HEKAYƏSİ

Söz vaxtına çəkər. Düz bir il öncədir. Aterk faciəsi ilə bağlı araşdırma edirəm. İlikləri donduran dəhşətli faktlarla üz-üzəyəm. Deməli, Kəlbəcərin, o vaxtkı dillə desək, Aterk, indiki dillə desək, Həsənriz kəndində mühasirəyə düşmüş onlarla əsgər və zabitimiz yandırılaraq qətlə yetirilib. Amma mühasirədən sağ-salamat çıxanlar belə orada itkin düşənlərdən kiminin öldüsünü, kiminin qaldısını dəqiq deyə bilmir. Hadisədən 30 il keçsə də, doğmalarının gözü yolda, qulağı səsdədir. Bunları Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komissiyasında danışırlar. Sonra məni divarları boyunca qovluqlarla dolu rəflər düzülmüş kiçik bir otağa dəvət edirlər. Burada Qarabağ müharibəsi zamanı itkin düşmüş insanlar haqqında əlifba üzrə yerləşdirilmiş müəyyən qeydlər saxlanılır. Qarşımdakı masada Aterk itkinlərinin məlumatları qeyd olunmuş qalaq-qalaq qovluqlar var. Hər qovluqdan 18-25 yaşlarında bir gəncin siması boylanır. İlk qovluğu açıram: Yusif Qasımov - baş leytenant. Fotoya baxınca ağlımdan keçən ilk fikir: "Nə yaraşıqlı gəncdir..." Məndə olan məlumata görə, Aterk faciəsində gizir-zabit heyətindən iki-üç nəfər olub. Digərləri əsgərliyə yenicə göndərilmiş gənclərdir. Yusif Qasımovun fotosunun yanında telefon nömrəsi və belə bir qeyd yazılıb: Xanım Qasımova - anası... İlk dəfə müsahibimlə telefon danışığı mənə çətin gəlir. İllərin öyrətdiyi peşəkar soyuqanlılıq və içimi ağrıdan insani duyğular mübarizə aparır: "Görəsən, zəng edim? Bəs nə cür sözə başlayım?.."Ani tərəddüd və uzun-uzadı fasilədən sonra xəttin o başından eşidilən "Alo" sədası. Udquna-udquna qalmışam. Kəlimələri maqqaşla seçirəm:

- Salam, Xanım müəllimə. Sizi televiziyadan narahat edirəm. Aterk hadisəsi ilə bağlı...

- Salam, qadan alım. Nə narahatlığı? Yaxşı ki, yada salmısız bu mövzunu. 30 ildir, balalarımızın adın tutan olmayıb... Adın nədir, a qızım?

Onun şirin danışığı məni ürəkləndirir:

- Adım Güneldir. Ssenaristəm. Aterklə bağlı film işləyəcəm. Oğlunuza Allah rəhmət eləsin... Onu da filmdə işıqlandırmaq istəyirəm.

- Günel balam, düzdür, diriyə də rəhmət var. Amma Yusif şəhid deyil. İtkindir. Mən onun cəsədini görməmişəm hələ...

Dilim dolaşır:

- Hə, düzdür... Anlayıram. Bəlkə Gəncəyə gəlim, bu haqda üz-üzə rahat danışaq? Nə deyirsiz?

- Gəl, bala. Qapım-bacam Yusifi deyib gələn hər kəsin üzünə açıqdır.

- Baş üstə. İnşallah bir həftəyə Gəncədəyəm. Ünvanı deyin, yazım...

Və yayın cırhacırında həmin filmin yaradıcı heyəti ilə Gəncədəyəm. Dar bir həyətdən keçib evə giririk. Gözləri nəmli, ağzı dualı, əli təsbehli, qapqara hicaba bürünmüş Xanım müəllimə - sorağında olduğum Yusif Qasımovun anası əllərini açıb əziz adamı kimi elə kandardaca məni bağrına basır:

- Xoş gəldin, qızım.

Nəmişlik qoxulu yarıqaranlıq otaqdır. Aterk faciəsindən 30 il keçsə də, ev hələ də yas içindədir. Elə Xanım müəllimə kimi. Otağın hər bucağından Yusifin baxışları boylanır. Yer-göy onun fotosudur. Masanın üstündə gənc zabitin itkin xəbərini çatdıran saralmış qəzet parçaları var. Xanım müəllimə oğlunun adı keçən ən kiçik məqaləni də üfürə-üfürə saxlayır.

Söhbətə haradan başlayacağımı bilmirəm. Nəfəsim daralır. Bir yandan da bu isti... Xanım müəllimə susqunluğumu görüb özü söz açır. Masadakı irili-xırdalı fotoları bircə-bircə göstərib oğlunun qısa həyat yolunu nağıl edir. Arada sevincli bir xatirəni yada salır, siması bir anlıq işıqlanır. O vaxt çöhrəsindəki göz yaşı ilə ani təbəssüm arasında qəribə bir təzad yaranır. Sonra işıq itir və siması yenidən əvvəlki tutqun vəziyyətinə qayıdır:

- Yusif 1968-ci ildə Gəncədə dünyaya gəlib. 18 nömrəli orta məktəbdə oxuyub. Məktəbi qurtarandan sonra Gürcüstanda hərbi məktəbə qəbul olundu. Rusca oxuyurdu. Həmişə deyirdim, görən bu oxuya biləcək rusca? Əziyyət çəkdi, amma oxudu. Üçüncü kursda olanda bu tələbələrin əllərinə dubinka verib özbəklərlə türklərin davasına aparırlar. Orada bir cəddi ağır türk seyidin evini özbəklər mühasirəyə alıb yandırmaq istəyirlər. Oğlum danışırdı ki, biz tez evə girdik, həmin seyidi çıxaraq. O da üzümüzə baxdı, dedi ki, məni sən çıxar. Sən azərbaycanlısan, sənə etibar edirəm. Deyir, mat qaldım ki, biz rusca danışırıq, Gürcüstandan gəlmişik, hardan bildi ki, mən azərbaycanlıyam. Sonra onu aramıza aldıq, evdən çıxardıq. Təpənin başına apardıq ki, vertalyot ilə yola salaq. Ayrılanda o mənə balaca bir Quran kitabı verdi, dedi ki, bu kitabı üstündə saxla, səni qoruyacaq. Qarabağ müharibəsinə ilk dəfə gedəndə həmin kitabı özü ilə aparmışdı. Bu da olmuşdu 91-ci ildə. Onda təhsilini bitirib leytenant kimi gəlmişdi Gəncəyə. Qazax tərəfdə güclü atışma vardı. Onları həmin səmtə aparmışdılar. Orda möcüzəli bir hadisə olur. Ordan gələnlər hamısı bundan danışırdılar. Deməli, Yusifə əsgərləri ilə birgə gecələmək üçün boş bir məktəb verirlər. Gecə yatanda yuxuda atasını görür. Atası da 88-ci ildə rəhmətə getmişdi. Atası yuxuda ona deyir ki, dur, əsgərləri də götür, get burdan. Ayılır, görür ki, gecə saat 4-dür. Bunlar da səhər saat 6-nın yarısı dururmuş hər gün. Yenidən yatır. Bir də eyni yuxunu görüncə əsgərləri qaldırır ki, tez durun, getməliyik. Hamısı deyinir ki, bizi niyə belə tez durğuzursuz? Elə bir az aralanırlar ki, bərk gurultu eşidirlər. Amma nə baş verdiyini bilmirlər. Gəlib posta çatanda hamı bunları qucaqlayır ki, çox şükür, bunlar sağdırlar. Soruşurlar ki, nə olub? Deyirlər ki, bəs siz olan məktəbi bir az qabaq darmadağın ediblər. Gəncəyə qayıdıb gələndə bunu həmin əsgərlərdən eşitdik ki, bizi Yusifin yuxusu xilas etdi. Yoxsa, heç birimiz sağ qalmazdıq. Amma bizə heç nə demirdi. Hətta döyüşlərin birində ayağından yaralanmışdı. O yaranı belə mən təsadüfən görmüşdüm. Mənə yalandan deyirdi ki, biz vuruşmuruq ki. Biz arxa cəbhədəyik. Eləcə məşq edirik. Əsgərlərə təlim keçirəm. Bu yaranı da təsadüfən almışam. Sonralar eşitmişdim ki, hərbi hissədə ona "Zakon Yusif" deyirlər. Soruşmuşdum, niyə belə? Demişdilər ki, o, qayda-qanunla işləyir deyə...

- Bəs Aterkə getməyi barədə evdə nəsə demişdi?

- Qızım, 92-ci ilin martında Kəlbəcərə getdi. Ordan qayıtmağı bir ay çəkdi. Mayın 2-də ona baş leytenant rütbəsini verdilər. Qayıdanda dedi ki, yenə gedəcəm Kəlbəcər tərəfə 10 günlük. Onda nişanlı idi. Toy eləmək üçün yer tutmuşduq. Dedim, bu dəfə də gec qayıtma. Bəs toy üçün tarix danışmışıq. Dedi, narahat olma e, vaxtlı gələcəm. Gələndə özümlə xeyir işim üçün üç-dörd quzu da alıb gətirəcəm. O tərəfin heyvanının əti qəşəng olur. Hə, elə getdi. Bir ay keçdi, gördüm ki gəlmir. O sevmirdi mənim hərbi hissəyə getməyimi. İyulun 19-u idi. Ürəyim dözmədi. Baldızıma dedim ki, get hərbi hissəyə, Yusifdən bir xəbər öyrən. Baldızım gələndə dedi ki, orda xəbər verdilər: "Yusif də, onunla gedən uşaqlar da hamısı itiblər!" Dedim, necə yəni itiblər? Sonra bunlarla orda olan baş leytenantı tapdım. Dedi ki, Aterk kəndində mühasirəyə düşmüşdük. Mən zorla qayıdıb gəldim. Heç kimdən xəbərim yoxdur. Sonra Yusifi çox axtardıq. Çox yerə müraciət etdik. Gördüm deyən olmadı. Oğlum 92-ci ildə itkin düşsə də, şəhidlik statusunu qəbul edə bilmirdim. Axırı 2006-cı ildə gedib şəhidlik vəsiqəsi aldım. 2016-cı ildə də məni Bakıda tədbirə çağırıb oğluma ölümündən sonra "İgidliyə görə" medal verdilər. Allah qabağıma yaxşı adamlar da çıxarır. Amma nə medal, nə heç kim oğlumun əvəzini verə bilməz. Min əziyyətlə uşaq böyüt, saxla, axırı da belə. Deyiləsi dərd deyil, a qızım. Ordan sağ qayıdan uşaqlar vardı. Danışırdılar ki, dama çıxmışdıq. Ordan gördük ki, ermənilər mühasirədə girov düşənləri kəndirlə böyük bir ağaca sarıdılar. Sonra od vurub yandırdılar. Amma əlimiz yalın idi. Bir kömək edə bilmədik. Məsafə uzaq olduğu üçün kimləri tutduqlarını da bilə bilmədik. Sonra hərbi hissədən gətirib bir qutu qoydular qabağımıza ki, övladınızın nə ölüsü var, nə də dirisi. Eləcə külləri qalıb. Bu qutudakı da sonradan həmin yerdən qazılan küldür. Vəssalam. Sonra o qutunu aparıb Bakıdakı Şəhidlər xiyabanında basdırdılar. Üstünə də bir abidə qoydular ki, bura Aterk şəhidlərinin məzarıdır. Necə barışasan bununla?

Ağır bir sükut. İkimiz də susuruq. Xanım müəllimə səsi titrədiyi üçün daha danışa bilmir, boğazında düyünlənmiş qəhəri nə qədər udsa da, alınmır. Səsi əvvəl boğulur, sonra qırılır. Dəsmalı dodaqlarına sıxır, gözyaşları siması boyunca cığırlar açır. Həmişə düşünürdüm ki, ən çətin müsahibə şəhid valideyni ilə olur. Sən demə, daha çətini varmış... Doluxsunmuşam. O deyir e, bir himə bəndəm. İçimdəki səs isə dayanmadan pıçıldayır: "Özünü ələ al". Onu ağrılı keçmişinə qaytardığıma görə vicdan əzabı çəkirəm. Sonra düşünürəm: "Bu da bir təsəllidir. Görmürsən, qadın illərdən bəri içində yığılıb şişmiş sözləri havaya buraxmağa necə ehtiyac duyur? Bu fotoları, sənədləri bir-birinə toxuyub sadaladıqca elə bil oğlunu tapır, onu yenidən hiss edir..."

- Bir də, bir şeyə çox pis oluram, qızım. O deyirlər e, təzə şəhid, köhnə şəhid. Bax onu ürəyim heç cür götürmür. Şəhid - şəhiddir. Şəhidliyin tarixi olmur. Bizim uşaqlar 90-ların çətin vaxtlarında çantalarındakı bir qumbarayla düşmən üstünə gediblər. Bunu unutmaq olmaz axı... Ay qızım, niyə çayından bir qurtum almadın? O tort da ortada toxunulmadan qaldı ki...

Bir qarşımdakı naxışlı torta baxıram, bir də Xanım müəllimənin bir-birini ovuşduran barmaqlarına:

- Narahat olmayın. İstidir. Çay içmək olmur...

- Qızım, mən şəhid analarına bir növ qibtə edirəm. Onlar övladlarının cəsədini görüblər. Qayda-qanunla torpağa tapşırıblar, 40 gün yas tutub ehsan veriblər. Amma bizə - nə mənə, nə də Aterk mühasirəsində itkin düşmüş 36 nəfərin heç birinin ailəsinə bu, qismət olmadı. Ağlayıb qucaqlamağa bir qəbir daşımız da yox. Nə olsun ki, deyirlər, öldürüblər, yandırıblar. Ortada cəsəd olmayanda barışmaq çox çətindir, çox... Özümə təsəlli vermək üçün Yusifin yekə bir şəklini böyütdürdüm. Küçəyə vurdurdum onu - su idarəsinin qabağına. İndi o küçədən keçə bilmirəm, inanırsan? Yolumu ayrı yerdən atıram. Ordan keçəndə elə deyirəm, anan ölsün, Ay Yusif...

Bu yerdə Xanım müəllimə susur. Artıq onun yerinə çarəsizlikdən qopan hıçqırıqları "danışır". Nəsə demək istəyirəm təskinlik üçün. Amma alınmır. Demək istədiyim sözlər beynimdə muncuq kimi dağılıb səpələndikcə səpələnir və mən onları tuta bilmirəm. Durub qucaqlayıram onu bərk-bərk. Bəlkə də, Yusif kimi, bəlkə də, Yusifin yerinə. Və biz bir xeyli belə dayanırıq - səssiz və sarmaşıq kimi... Gözlərimi qaldırıram ki, Xanım müəllimənin başının üstündəki divardan gənc zabitin çöhrəsi mehriban-mehriban gülümsəyir.

Sentyabr, 2023

525-ci qəzet 2023.- 9 sentyabr.- S.18;19.