Yas mərasimlərində
ehsan süfrəsi
OLSUNMU, OLMASINMI?
Şərur rayonunun Mahmudkənd
kəndinin əhalisinin
birgə qərarı
ilə yas mərasimlərində ehsan
verilməsi qadağan
edilib. Yəqin ki, bu xəbərdən bir çoxlarınız halisiniz. Kənd sakinlərinin bu qərarı böyük marağa səbəb olmaqla yanaşı, həm də cəmiyyətin böyük
hissəsinin təqdirini
qazandı. Məsələ
ətrafında gedən
müzakirələrdə hərə
öz yanaşmasını
bir cür əsaslandırdı. Kimi xalqın
kasıb təbəqəsini
düşünərək bu addımı dəstəklədi, kimi də yas mərasimlərinə
yalnız yemək üçün gedən adamların ümumiləşdirilmiş
obrazına istinad etdi. Əlqərəz, məlum oldu ki, çoxunun bu mövzuda deyəcək sözü var. Belə də ki, düz sözə nə deyəsən? Adamlar etirazlarında haqlıdırlar,
fəqət hara qədər,
yaxud da nə qədərində?
Bu məsələ ilə bağlı oxuduğum yazıların, eşitdiyim
fikirlərin çoxunda,
təxminən, belə
bir cümlə keçirdi: "İmkan vermirlər, ölü sahibi dərdini çəksin". Məncə,
əsas düyün nöqtəsi məhz bu cümlədədir. Gələn-gedən, lap elə
acgözlüklə ehsan
gəzən adamlar da imkan vermir, ölü
yiyəsi dərdi ilə baş-başa qalsın. Bəlkə elə ən yaxşısı budur?
Yaxın
adamın itkisi tərifi olmayan bir ağrıdır. Bu, sondur, ölümdən o tərəfi yoxdur axı. Ölümlə barışmaq qızla ayrılmaq deyil ki, üç-beş gün qəmli mahnıya qulaq asıb ağlayasan, keçib gedə. Canından, qanından olan balanı itirmək, səni boya-başa çatdıran ananı, atanı itirmək, bir yastığı bölüşdüyün ömür-gün
yoldaşını itirmək...
Təsəvvür elə,
hər küncündə
bir xatirəsi, hər otağında bir əşyası olan ev həmin
sakinini birdəfəlik
yola salır. O atəşin yanğısı
da, tüstüsü də
ən çox o evin sakinlərini incidir.
Boşuna
demirlər ki, od düşdüyü
yeri yandırar. Həmin yanıqlardan qalan yaralar başqa
yaralara bənzəmir,
başqa yaralar kimi tez sağalmır.
Bu dərdlə tək
qalmaq sizə asan gəlməsin.
Psixologiyada yasla əlaqədar
ruhi vəziyyətin beş dalğası göstərilir: Əvvəlcə
şəxs yaxın insanının ölümünü
qəbul etmək istəmir. Bu mərhələ
inkar-təcrid adlanır.
İkinci mərhələdə
üsyan edir. Sonra hesablaşma dövrü başlayır. Mərhumla
yaşananları xatırlayıb,
ona dediyi hər acı sözün haqq-hesabını
aparır. Təbii ki,
bu mübarizə asan ötüşmür,
yaşananlar depressiya ilə özünü göstərir. Nəhayət,
sonda gerçəyi qəbul etməkdən başqa çarə qalmır.
Bir də təsəvvür edin ki, bir insan
bu mərhələləri
təkbaşına keçir.
Özü də bizim kimi emosional
bir xalqın nümayəndəsi.
Ehsanla bağlı oxuduğum yazıların birində belə bir fikir
vardı: "Yas mərasimlərindəki
dəyişikliklər təkcə
ehsanla qalmamalı, yas mərasimləri daha az insanı
əhatə etməlidir.
Məsələn, avropalılar
kimi ölünü basdır, çıx gəl evinə. Üç-beş başsağlığı,
vəssalam. Sakitcə
öz dərdini çək".
Maraqlıdır ki, mən buna bənzər
fikirləri başqalarından
da eşitmişəm. Hamısına
da xeyli təəccüblənmişəm.
Ümumiyyətlə, xalqın
bəyənmədiyi ixtiyari
bir adətindən istənilən vaxt imtina edə biləcəyini düşünən
adamların yanaşması
həmişə mənə
qəribə gəlib.
Adət-ənənə bir
günün içində
yaranmır ki, bir günə də sıradan çıxsın.
Hər bir adət xalqın psixologiyasından coğrafiyasına
qədər bir çox amillərlə bağlı olur. Sən axı soyuqqanlı alman deyilsən,
niyə özünü
olmadığın kimi
aparasan?
Ən əsası, bir çox detalları sorğulayanda görürsən
ki, hər şey göründüyü qədər
bəsit deyil. Bir çox ritualın tutarlı bir açıqlaması, yaxud
da incə bir şərhi mütləq
var. Məsələn, adətə
görə, yas məclisində olan adamlar istədikləri vaxt məkanı tərk etməz, gözləyərlərmiş ki, içəri kimsə daxil olsun, ondan
sonra getsinlər. Məqsəd də bu imiş ki, yası düşən adam iki dəfə
qalxıb, əziyyət
çəkməsin, yeni gələni
qarşılayan zaman köhnələr
də sağollaşıb
getsinlər. Bu qədər
incə məqamları
nəzərə alan bir xalqın günlərlə ölü
sahibini əziyyətdə
qoymaq, ondan ehsan tələb etmək iddiası heç ağlabatan deyil.
Məsələ ilə bağlı
müraciət etdiyim mənbələrdə gümanımdan
da artığını gördüm.
Onlardan bir neçəsini sizinlə
bölüşmək istəyirəm.
Etnoqrof-alim
Solmaz Məhərrəmova
yazır: "Bölgələrdə
yas mərasimi ilə bağlı bir sıra adətlər
mövcud olub. Hər hansı bir ailədə ölü düşəndə
kənd camaatı ev yiyəsinə heç bir çətinlik vermədən
bu dərdə şərik olur, köməklərini əsirgəmirdilər.
Kəndin kişiləri
qəbiristanlığa gedib
qəbir qazırdılar.
Yas mərasimi təsərrüfat
işlərinin qızğın
vaxtına təsadüf
etdikdə həmin evin əkin sahəsini şumlayır,
yaxud otunu biçib taya vurur, məhsulunu yığır, heyvanlarını
rahatlayırdılar. Yaslı
evin adamları 40 gün ərzində heyvan nobatına getmirdilər. Bütün
bu işləri yas yiyəsinin iştirakı olmadan həyata keçirirdilər.
Yas evinin yaxın qonşuları və qohumları 3-4 gün ərzində duru xörəklər bişirərək
mərhumun ailə üzvlərinə yedizdirirdilər.
Kəndin qız-gəlinləri
bulaqdan yas evinə səhənglərlə
su daşıyır,
sac asıb çörək
bişirir, evi, həyət-bacanı səliqəyə
salırdılar. Bayram günlərində
isə hər ailə ayrıca olaraq yaslı evə gəlib sovqat gətirir, evdəkilərə təsəlli
verirdilər.
Kəlbəcərlilər bayramda kənd ağsaqqalları ilə yaslı evə gedər, əvvəlcə həmin
evdə qazan asdırar, sonra isə başqa evlərdə bayram yeməyi hazırlanardı.
Novruz bayramında isə kəndin bütün evləri gözləyərdilər ki, birinci
olaraq yaslı evin həyətində ocaq qalansın. Bundan sonra bütün
həyətlərdə Novruz
tonqalı yandırardılar.
Laçının yaşlı sakinlərinin
dediyinə görə,
mərhumun öldüyü
gün ehsan verilər, qırxında,
eləcə də ilində halva və kəsilmiş heyvanın əti evlərə, hətta qonşu kəndlərə də paylanardı. Hər yuxanın içərisinə
250-300 qram miqdarında
halva bükülüb xurcuna
yığılar, ata
yükləyib qonşu
kəndlərdə ev-ev
ehsan kimi verilərdi.
Füzulidə yas evinə qonşu və qohumların kömbə,
halva, 50-60 ədəd soyutma
yumurta, təndir çörəyi bişirib
aparmaq adəti olub. Aparılan ərzağı da ehsan süfrəsinə düzürdülər".
Bu qeydlərdən göründüyü
kimi, yas məclislərində süfrənin
açılması ev
sahibinin yox, qohum, qonşuların təşəbbüsü olub.
İslam dinində də məsələ ilə bağlı yanaşma birmənalıdır. İslama
görə, yas mərasimlərində israfçılığa
yol verilməsi bəyənilmir və yas marasimində süfrə açılması
şərt kimi qoyulmur. Ümumiyyətlə,
ehsan anlayışı
İslamda yalnız yeməklə məhdudlaşmır.
Mərhuma xatir edilən hər yaxşı əməl bu anlayışa aid edilir.
Bəs digər
müsəlman ölkələrində
vəziyyət necədir?
Dini Qurumlarla
İş üzrə
Dövlət Komitəsinin
əməkdaşı Elnarə
Kərimova yazır:
"Əksər müsəlman
ölkələrində yas
mərasimlərində təmtəraqdan
qaçınılır. Yalnız
üç gün müddətində başsağlığı
üçün gələn
qonaqlara su, xurma verilir, yaxud da ölən
şəxsin qonşuları
tərəfindən yemək
bişirilir və qonaqlara paylanılır. Başsağlığı üçün
gələn ziyarətçilər
arasında ölənin
ailəsinə kömək
üçün maddi
vəsait toplanır.
Türkiyədə şəxs dünyasını
dəyişdikdən sonra
ona cənazə namazı qılınır,
dəfn olunur və vəfat edənin ailəsinə əksər başsağlıqları
elə dəfn mərasimi zamanı verilir. Dəfndən sonrakı üç gün ərzində başsağlığı məqsədi
ilə vəfat edən şəxsin evinə baş çəkilir. Bu zaman gələn şəxslərə xüsusi
yemək süfrəsinin
açılması kimi
adət mövcud deyildir.
İran İslam Respublikasında yas mərasimləri məsciddə,
həm də qabaqcadan elan olunan müəyyən gün və saatda keçirilir. Üç-dörd saat ərzində məsciddə
yemək-içməksiz mərasim
olur.
Livanda, Suriyada,
İraqda keçirilən
yas mərasimlərində
mərhumun dəfnindən
sonra ətrafda yaşayan insanlar və qohumlar mərhumun ailəsinə düyü, yağ və s. göndərirlər
və bu yeməkləri mərhumun
evində hazırlamaq
üçün müəyyən
şəxslər təyin
edirlər. Hətta əksər yerlərdə
hüzür sahibinə
heç bir yemək qayğısına
qala bilmədiyi üçün hazır yeməklər də göndərən olur. Suriyada yas mərasimləri
zamanı gələn
şəxslərə sadəcə
qəhvə təklif
olunur. Livanda və İraqda məclisə gələn
qonaqlara çay, su və halva
paylanılır".
Halva demişkən,
bəzi mənbələrdə
yas yerlərində halva verilməsinin açıqlaması belə
göstərilir: "Halva
qovrularkən qoxusu ruhları, özü isə diriləri doyurur".
Əlqərəz, nümunələrdən də
göründüyü kimi,
bu günün ehsan anlayışı ilə əsl ehsanın mahiyyəti tamam fərqlidir. Əslində, bu əməlin əsasında
yardımlaşma dayanır.
Ümumiyyətlə, çətin
günlərdə insanlararası
münasibətlər başqa
bir çalar alır.
"Göz yaşı
borcu" deyə bir anlayış var. Əgər kimsə, kiminsə yasına getdiyi halda qarşı tərəf o kimsənin yasında iştirak etmirsə, bu borc yaranır. İlk baxışdan səmimiyyətin istismarı
kimi görünsə
də, əslində,
bu, insanın çətin günündə
təsəlliyə nə
qədər möhtac
olduğunun göstəricisidir.
Yoxsa göz yaşı da pul deyil ki,
damcısının da
dəyəri ola.
Ehsan məsələsinə
gəlincə, mən
də ehsan süfrələrinin ləğvini
təqdir edənlərdənəm.
O zaman düşünə
bilərsiniz ki, madam, təqdir edirsən, daha bu boyda yazını
niyə yazmısan?
Mənim bu yazı ilə demək istədiyim bir şey var. Biz xalq olaraq özümüzü tənqid edərkən yaxşı cəhətlərimizi də pisin gözünə qatmamalıyıq. İnkar və yenilikçilik cəmiyyəti inkişafa aparan təməl prinsiplərdəndir. İstəsək də, istəməsək də, yeniliklə qədimliyin, atalarla oğulların mübarizəsini daim görəcəyik. Yaşımı və yaşadığım dövrü nəzərə alaraq yeniliyin yanında dayanmışam. Fəqət radikal şəkildə keçmişdən, adət-ənənələrdən imtinanın məntiqli olduğunu sanmıram. Konkret bu mövzuya gəldikdə isə məni narahat edən birinci səbəb insanların fikir bildirərkən yas mərasimlərinin mənasızlığını irəli sürməsi və digər xalqların təcrübəsindən çıxış etməsidir. Ən əsası isə o kəndin etdiyi yenilik deyil. Bunun bir adı var - özümüzə qayıdış. Tarixən, Azərbaycanda mövcud olan ənənələrdən də göründüyü kimi, ehsan məsələsinə yanaşmamız yardımlaşma üzərində qurulub. Əgər yolda bir şey formasını dəyişibsə, mahiyyətin nə günahı? Qısası, belə yenilikləri təqdir etmək üçün keçmişimizi tənqid etməyə ehtiyac yoxdur. Üstəlik, mahiyyətdən bixəbərkən.
Aytac
SAHƏD
525-ci qəzet.- 2023.- 23 sentyabr.- S.19.