"Əziz dost" haqqında söz

Telman Orucov

(Əvvəli ötən çərşənbə sayımızda)

 

 Kitab ruhları təmizləyir, saflaşdırır, lakin əlbəttə, bu, ruhun özünün vəziyyətindən də çox asılıdır. Təmiz olanlar üçün hər şey təmizdir. Pozulmuş mədəyə yaxşı yemək də pis qida kimi təsir edir. Qüsurlu ağıl ən yaxşı kitabdan da bəd əməllər üçün istifadə edə bilər. Yararlı olmayan ərzaqdan yaxşı yemək hazırlamaq mümkün olmadığı halda, ən pis kitabdan belə, ağıllı və düşüncəli oxucu çox şey öyrənə və özü üçün aydınlaşdıra bilər. Ona görə də ağıl üçün qida seçərkən bizə sərbəstlik verilmişdir. İnsan mədəsi hər şeyi həzm etdiyi halda, adamlar yeməkdə ölçü gözləyirlər. Biz kitabları seçərkən öz qabiliyyətlərimizi inkişaf etdirmək, kamilləşdirmək qayğısına qalırıq. Moisey yəhudiləri Sinay səhrasından keçirərkən ac qalan əhaliyə Allah səma mannası göndərdi və onları aclıqdan yaranan ölümdən xilas etdi. Allahın ayırdığı qida ölçüsü bütünlüklə onlara kifayət edirdi. Ruhi qida məsələsində isə ölçü hissi adamın özü tərəfindən müəyyən olunur. Çar Solomon çox oxumağın bədənə yorğunluq gətirdiyini qeyd edirdi. Lakin heç bir müdrik adam kitab oxumağın qeyri-qanuni olduğunu iddia etmirdi. Yorğunluğu ləğv etmək isə o qədər də çətin məsələ deyildir.

Kitab oxumaq şifahi nitqi dinləməkdən daha səmərəlidir. Yaxşı söhbət ruhlandırıcı təsir etsə də, kağızda yazılmış mətn oxunduqda onu mənimsəmək, təhlil etmək daha asan olur. Çünki kitab oxumaq nitqin, demək olar ki, hipnotik təsirini heçə endirir. Çarlz Persi Snou yazırdı ki, Lev Trotski bəzən öz nitqinin cazibəsi altına düşürdü. Bu istedada malik olan natiqlər başqa adamlara asanlıqla təsir edə bilirlər. Kitab oxumaq isə bunlardan azaddır. Bəzən yazı yazmaq da çoxlarına fikirləşməkdə daha çox kömək edir və onlar öz düşüncələrini kağızda dala yaxşı ifadə edirlər. Yazı fikirlər bulağının suyunun fasiləsiz axmasına şərait yaradır. Yazıda fikirlər daha təmiz, şəffaf olur. Ona görə də yazılı ədəbiyyat şifahi nitqdən daha çox və daha monumental söz abidələri yaratmışdır.

Kitaba sevgi bəzən qadına olan məhəbbətdən nəinki geri qalır, hətta ona da üstün gəlir. Kitab mütaliəsi insana fərəh, sakitlik və istirahət verən ən intim və asan mənbəyə çevrilir. Böhranlar dövründə isə mütaliə xüsusən faydalı olur, adama çətinliyi aradan qaldırmaqda kömək edir. Kitaba məhəbbət yarandıqdan sonra, ən xoş dəqiqələrdə də o, səni öz ağuşundan buraxmır. Mütaliə öz yerini heç bir məşğuliyyətə vermir. ABŞ prezidentləri içərisində Tomas Ceffersondan sonra ən çox mütaliə etməsi ilə fərqlənən Teodor Ruzvelt bir dəfə demişdi ki, o, heç yerə, hətta Afrikanın cəngəlliklərinə də özü ilə oxumaq üçün kitab götürməmiş getməzdi. O, hətta ova gedəndə də özü ilə bir-iki kitab götürürdü.

Müəyyən kitabları oxumaq barədə qoyulan qadağalar, bir qayda olaraq, əks nəticə verir, həmin kitaba maraq artır. 90-cı illərdə Salman Ruşdinin "Satan's verses" - "İblis ayələri" kitabının və sovet dövründəki dissident ədəbiyyatın oxucular arasında yayılması buna misaldır.

Bəzi adamlar kitablara öz cahilliyi səviyyəsindən, özünün mədəniyyətinin piqmey boyu çərçivəsindən qiymət verməyə cəhd edir. Belə üzdəniraq bir "ziyalı" ilə tanışam və onun çox vaxt təhqiramiz rəylərini eşitmək məcburiyyətində də qalmalı olmuşdum. Ömründə heç bir kitab oxumamış bu adam daim öz "biliyi"ni nümayiş etdirməyə çalışır və lüzum olmadığı anlarda da öz cəhalətini nümayiş etdirməkdən həzz alır. Bir dəfə o, son vaxtlarda məddahlığı ilə ad çıxarmış bir qoşma şairinə müraciətlə dedi ki, dünyada cəmi üç böyük şair olmuşdur, onların da hamısı bizim xalqa məxsusdur və bu dahilərdən biri də olun rəyinə görə, elə həmin mədhiyyə ustasıdır. Onun üçün dünyada heç bir müqəddəslik olmadığı kimi, bilik aləmində o, heç bir yüksəkliyi tanımır və özünün xırda empirik bilik gölməçəsi ilə öyünür. Siyasət aləmində özünəməxsus Şərq məkrliliyindən istifadə etməklə uzun müddət üzdə qalan bu adam həmişə az saydakı təlxək təbiətli adamlarla, mənəvi kvazimodolarla dostluq etmişdir, onların arasında qələm sahibləri də var idi. Bizim ədəbiyyatımızda isə bədbəxtlikdən, təlxəklər daim ölkə Parnasının ən uca zirvələrində məskunlaşmağa can atmışlar. Yaxşı məlumdur ki, peyin böcəkləri həyat şirəsini, bal arısı kimi, çiçəklərin nektarından deyil, yaşadığı mühitin üfunətli məhsulundan alır.

Mütaliə də pis adamı tam tərbiyə edə bilmir, mütaliə olmadıqda isə o, öz axmaqlıq səltənətindən heç cür əl çəkmək istəmir. Ağıllı qızıl ovu həvəskarı qumda parıldayan dənələri axtaran kimi, təcrübəli oxucu ən boş, zəif kitabdan belə, azacıq da olsa qiymətli metalı yuyub, qumdan ayıra bilir. Heyvanlar aləmində də buna bənzər xüsusiyyətlərə rast gəlirik. Hörümçək bütün qidasını ifraza və tora sərf etdiyi, heç bir şey istehsal etmədiyi halda, arılar uzaq çölləri gəzərək öz qabiliyyəti, əməyi və bacarığı hesabına öz evinə bal və mum gətirir. Təəssüf ki, adamların arasında arıya bənzəyənlər nisbətən az, hörümçəyə bənzəyənlər isə çoxluq təşkil edirlər. Belələri Fransua Viyonun sözləri ilə desək, dişi qu quşunu da qara qarğa adlandırır və ya Zevs özünü qu quşuna çevirib, Ledaya təcavüz etdiyinin əksinə, cəmiyyəti öz bənzərinə çevirib, onu zorlamaq istəyir.

İngilis filosofu Frensis Bekon kitabları zaman dalğalarında gəzən və öz qiymətli yükünü nəsillərdən-nəsillərə eitiyatla daşıyan fikir gəmisi adlandırmışdır. Əgər gəmi qayırmaq sənətin möcüzəsi sayılırdısa, yazının əhəmiyyətini biz niyə yüksək qiymətləndirməməliyik, çünki etiraf etməliyik ki, onlar da gəmilər kimi əlçatmaz dənizlərdən kecərək, gələcək əsrlərə müdrikliyin bəhrələrini və hansısa bir əsrin kəşflərini verməklə, sonrakı nəsillərə nümunə göstərir.

İngilis şairi, nasir və dramaturqu Robert Sauti (XVIII əsrin sonu-XIX əsrin əvvəli) yazıçı əməyinə böyük qiymət verərək qeyd edir ki, heç vaxt yazıçılardan başqa, heç bir adam ömrünü öz arzuları və şəxsi meylləri ilə böyük razılıqda keçirməmişdir. XV əsrdə yaşamış niderlandlı ilahiyyat alimi Foma Kempiyski isə yazırdı ki, hər yerdə rahatlıq arasa da, onu yalnız kitablarda tapdı.

Çoxları əyri yollarla qazandıqlarını qiymətli əşyalara, daşınmaz əmlaka, daş-qaşlara çevirirlər. Lakin ən ağıllı adam özünün o qədər də çox olmayan vəsaitinin bir hissəsini kitab almağa, özünə şəxsi kitabxana yaratmağa sərf edir. Bu adamların xəzinəsi dərin sandıqlara yığılıb bağlanmır, açıq rəflərdə yerləşir. Bir qayda olaraq, kitabın içindəkilər onun üzlüyünü də bəzəyir. Lakin kitabın xarici görünüşü heç də həmişə onun həqiqi dəyərindən xəbər vermir. İmkan düşən kimi yaxşı kitabla qarşılaşdıqda, öz dolanışığına sərf edilən vəsaitdən kəsib, hökmən kitab almağa xərcləmək lazımdır. Mən öz şəxsi kitabxanamı ən böyük var-dövlətim hesab edirəm. Bu kitabxana maraqlandığım hər bir məsələ üçün istənilən vaxt məni lazım olan elmi materiallarla təmin edir və başqalarına möhtac olmaqdan xilas edir. Kitabxanamda elmin müxtəlif sahələrinin mütəxəssisləri ilə, dünyanın ən müdrik filosofları, mütəfəkkirləri, yazıçıları, bütün dövrlərin, əksər mədəni xalqların ən qabaqcıl nümayəndələri ilə görüşmək, ünsiyyətdə olmaq, fikir mübadiləsi aparmaq imkanı tapıram. Kitabxanam məni şumer qəhrəmanı Qilameşlə də, Homer, Zərdüşt, Konfutsi, Moisey kimi nəhəglərlə də görüşməyə şərait yaradır. Burada mən Firdovsi və Sədi, Nizami və Şekspir, Viyon və Stern, Höte və Hüqo, Dostoyevski və Tolstoy ilə tez-tez görüşmək imkanı tapıram. Burada qanunların yaradıcıları Hammurabi, Solon, Manu, Moiseylə fikir mübadiləsi aparmaq olur. Burada heç bir təmənna gözləmədən hamı öz böyük dünyalarının qapılarını taybatay sənin üzünə açır, səni şah ləyaqəti ilə qəbul edir və özünü aparmağı bacarırsansa, müdrikləri eşitməyə həvəs və hövsələ tapırsansa, onlarla ünsiyyətdə özünü nadan göstərmirsənsə, elə ləyaqətlə də yola salır və işarə edirlər ki, təkrar gəlişinə də şad olacaqlar. Bu söhbətdən onlar heç vaxt yorulmur, bircə şeyə ümid bəsləyirlər ki, sən onları olduğu kimi başa düşəcəksən, dərk edəcəksən, onların fikirləri ilə razılaşmasan belə, bu fikirlər üzərində düşünməyə başlayacaq və ağlının qabiliyyəti və hazırlığı səviyyəsinə uyğun olaraq onları həzm edəcəksən. Ən yaxşı dostla uzun çəkən söhbət adamı yorur, sevdiyin qadın da səni usandıra bilər, ən ləzzətli xörəklərdən də sən doyduqdan sonra imtina edirsən, yaxşı kitabdan, maraqlı kitabdan, müdrik kitabdan heç vaxt doymursan, ona özündə daim tələbat tapırsan və mütaliəni sevən adam üçün bu, hava və su kimi həyati tələbata çevrilir. Ona görə də kitab oxumaq üçün vaxt tapmaq özü ağılsızlıqdır, heç kəs hava udmaq və su içmək üçün vaxt axtarmır. Mütaliə də həyatın, varlığın, şüurlu varlığın bir hissəsinə çevriləcəkdir.

İndiki dövrdə həyat çətin olduğundan dostların sayı erkən yaz qarı kimi tez əriyib sıradan çıxır. Dostların çoxu məslək dostu yox, mənafe dostu olduğundan xırda qazanc imkanı olmayanda, bu adamlar səndən, cüzamlı xəstələrdən uzaqlaşdıqları kimi kənarlaşırlar. İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə ABŞ prezidenti olmuş Harri Trumen bir dəfə demişdi: "Əgər istəyirsinizsə, bu şəhrdə dostunuz olsun, evdə iz saxlayın". Onun dediyi indi bizim reallığımızı təsvir edir. İt saxlamaq da əziyyətli işdir və onun da dostluğunun ömrü azdır. Düzdür, itlər insanlardan daha sədaqətlidir. Lakin elə bir dost var ki, sənin azacıq ünsiyyətinə o, hər şeyini qurban verir, sənin hər şıltaqlığına dözür. Bu dost isə yalnız kitabdır.

Kitabla ünsiyyətdə olmaq, adamların xəyanətkar nankorluğundan təhqir olduğuna görə, onlardan qaçıb təklikdə yaşamağa başlamış, miladdan əvvəl V əsrdə yaşamış afinalı Timonun seçimindən daha yaxşıdır. Amma indiki dövrdə belə tənhalıq da olduqca əlçatmaz olduğundan, yeganə ümid kitablar dünyasındakı sakit və dolğun həyata qalır.

Çünki insan könlünə kitabdan yaxın olan heç bir şey yoxdur, onlar bizim ürəyimizə daxil olur, şairin şeirləri bizim qanımızın cərəyanı ilə birləşir. Kitablardan biz başqa adamların başına gələn əhvalatları öyrənirik və bizə belə gəlir ki, bu, bizim taleyimizə məxsusdur.

İngilis tənqidçisi və esseisti Uilyam Hezlittin yazdığı kimi, böyük işlər, görüldükdən sonra yaddan çıxır. Qəsbkarlar, dövlət xadimləri və krallar ona görə yaşayırlar ki, onlar tarixin səhifələrində möhürlənmişlər. Həm də Hyum düzgün olaraq qeyd edir ki, adamlar Homer və Vergili haqqında daha çox düşünürlər, nəinki Aleksandr və Sezar haqqında. Doğrudan da, şairlər daha uzunömürlü irqdir, nəinki qəhrəmanlar, onlar başqalarından fərqli olaraq ölməzlik havası ilə dərindən nəfəs alırlar. Homer və Vergilinin yaratdığı hər şey dövrümüzün mövcudluqları kimi bizimlə qalır. Ancaq demək olar ki, Aleksandrın və Sezarın əməllərinin izləri indiki dünyada o qədər də nəzərə çarpmır. Keçmişin yazıçıları canlı adamlar olaraq qalırlar, öz yaratdıqları əsərlərdə varlıqlarını nümayiş etdirirlər. Digərləri - dünyanın qəsbkarları isə öz məqbərələrində toza çevrilmişlər. Sözlər, ideyalar, hisslər zamanın keçməsi ilə reallıqda təcəssüm olunur, əşyalar, bədənlər, hərəkətlər ya izsiz yoxa çıxır, ya da səsə, bəhrəsiz havaya çevrilir. Çünki yalnız təkcə insanın işləri onun özü ilə birlikdə yoxa çıxmır, onun ləyaqətləri və qabiliyyəti isə çox vaxt onun ölümü ilə ölür. Təkcə zəka ölməzdir və çürümədən gələcək nəsillərə çatır. Söz vahid şeydir ki, əbədi yaşayır. İohanın İncilində Allahla bərabərləşdirilən söz, doğrudan da, heç nə ilə müqayisə olunmayan ilahi qüdrətə və qüvvəyə malikdir. Ona görə də müdrik sözlə ünsiyyət böyük sevinc yaradır. Bu sevinc hamıya nəsib ola bilər, bircə qoy adamlarda mütaliə həvəsi olsun.

 

    (Ardı var)

525-ci qəzet .- 2023.- 20 sentyabr.- S.14.