Ulu Xan Atadan Qorqud
Dədəyə...
"Kitabi-Dədəm Qorqud əla lisani-taifei-Oğuzan"
(Oğuz tayfalarının
dilində Dədəm
Qorqudun kitabı) dastanı Azərbaycan xalqının ən qədim yazılı abidələrindən biri
sayılır. Bir çox
alimlər tərəfindən
dastanın yaşı
islam dininin yayılmağa başladığı
zamanlara tarixləndirilsə
də, dastan ancaq 15-ci
əsrdə yazıya
alınmışdı. Əsərin
adından da görüldüyü
kimi, dastan Oğuz tayfalarının dilində
qeydə alınıb.
Bəs digər türk boy və tayfalarında Dədəm
Qorqud dastanının
daha qədim yazılı variantları
varmı? Türk xalqlarındaki bu dastan ənənəsinin yazılı
tarixi hara qədər
uzanır?
Bu sualların cavabına Misir Məmlük Sultanlığı dövründə
yaşamış türk
tarixçi Aybək əd-Dəvadarinin əsərlərində
rast gəlmək mümkündür. Dədə
Qorqud dastanındaki bəzi boyların qədim variantlarının
günümüzə qədər
gəlib çıxmamış
türkün ən qədim dastanı və kitabı "Ulu Xan
Ata bitiği" ilə
səsləşdiyi məlumdur.
Bu səbəbdən məşhur
türk alim, professor Necati
Dəmir açıq
ürəklə Ulu Xan Atadan
bəhs ettiyi kitabına "türklərin
ən qədim dastanı" başlığını
seçərək elmi
ictimaiyyətə təqdim
edib. Ulu Xan Ata kimliyi və bu kitabın
Dədə Qorqud dastanı ilə əlaqəsi Aybək əd-Dəvadarinin kitablarından
məlumdur.
"Ulu
Xan Ata kitabı"nın türkcə
yazılmış əsli
580-ci ildən əvvəl
türk dilindən fars dilinə, 826-cı ildə isə fars dilindən ərəb dilinə tərcümə olunmuşdu.
Təəssüflər olsun
ki, nə əsli, nə də tərcümələri günümüzə
qədər gəlib çatıb. Biz bu kitabın varlığı
haqqında məlumatları
kitabı gördüyünü,
oxuduğunu yazan və əsərlərində
bəzi çıxarışlara
yer verən Misir Məmlük dövləti zamanında yaşamış Aybək-əd
Dəvadarinin əsərlərindən
öyrənirik. Doğum
tarixi məlum olmayan tarixçi
1336-cı ildə vəfat
edib. Babasının adının Aybək olmasından da göründüyü
kimi, milliyəti türkdür. Qıpçaq
əsilli ola biləcəyi
düşünülür. Ərəbcə qələmə
aldığı əsərlərində
özü haqqında
verdiyi məlumatlardan görünür ki, Dəvadari
ədəbiyyatla məşğul
olan, şərqli və qərbli bir çox alimin söhbətlərini
dinləmiş, əsasən
ədəbiyyat, tarix və rəvayətlərlə
məşğul olan bir alim idi. Dəvadari
eyni zamanda türk tarixini dərindən bilməsi, uzaq coğrafiyada yaşasa da, türklərin
mədəniyyəti və
tarixi haqqında dərin bilgilərə
sahib olması baxımından
da önəmlidir. Bu səbəblərdən
ötrü onun türklərin qədim dastanı Ulu Xan Ata dastanı
haqqında verdiyi və başqa heç bir yerdə qarşımıza
çıxmayan məlumatlar
olduqca taleyüklüdür.
Dəvadariyə görə, bu dastanı ilk qələmə
alan məlum deyil, amma Sasani
şahı Xosrov Ənuşirvanın vəziri
Bozorgmehrin bu kitabı əldə edərək fars dilinə tərcümə
etdirdiyi məlumdur. Elmə böyük meyl göstərən vəzirin 580-ci ildə öldüyü bilindiyi üçün "Ulu Xan Ata kitabı"nın
bu tarixdən əvvəl tərcümə
edildiyi güman olunur. Bu kitabın türkcə və farsca nüsxələri haqqında heç bir məlumatımız yoxdur, bizə sadəcə bir neçə tərcümə
sonrası onu oxumuş olan Aybək əd-Dəvadarinin
"Dürerüt-Tican və
Gurerüt-Tevarihiz-Zaman"
əsərində bu kitabdan bəhs etdiyi, məzmununu qısaca qələmə
aldığı məlumdur.
Dəvadari başqa bir neçə əsərində də bu kitabdan və
rəvayətlərdən bəhs
edib. O bu əsəri necə gördüyünü və
oxuduğunu da əsərlərində
yazıb. Atası Məmlük valisi olduğundan onun yanına dostu Eminuddin Katibül-Beysəri
adında bir adam gedib-gəlirmiş. O Dəvadari ilə söhbətlərinin birində
onda olan və başqa bir bənzəri olmayan bir kitabdan
bəhs edir və bu kitabı
oxuması üçün
Dəvadariyə verir.
Onun Dəvadariyə verdiyi nüsxə fars dilindən ərəb dilinə tərcümə olunmuş
nüsxə imiş.
Bu kitabı Xəlifə
Harun Rəşidin baş
həkimi Cibrail bin Buhtişu tərəfindən
tərcümə olunduğu
bilinməkdədir. Dəvadari
kitabdan "Bu kitab monqollar,
qıpçaqlar və
qədim türklər
arasında çox dəyərli və müqəddəsdir" deyə
bəhs edir: "Gördüyüm anda çox dəyərli bir kitab olduğunu anladım. Çox böyük idi. Məşhur xəttat Bəvvab Əli bin Hilalın tələbələrindən
biri tərəfindən
üzü köçürülmüşdü.
Bənzəri görülməmiş
naxışlarla bəzənmişdi.
Səhifələri Bağdad
ipəyindən, cildinin
astarı sarı atlas
qumaşdan idi. Üz qabığı tamamən qızıldan hazırlanmışdı. Kitabın qızıldan
düzəldilmiş qutusu
üzərində bir
də qıfılı
vardı. O qıfıl
göz şəklində
idi. Kilidindən belə nə qədər qiymətli və dəyərli olduğu görünürdü".
Ulu Xan Ata
bitiği türklərin
ilk əcdadının və
türklərin ilk anasının
yaradılışından bəhs edən yaradılış dastanı
olmaqdan başqa, həm də ilk türk xaqanın seçilməsindən, ilk türk
şəhərinin salınmasından,
ilk mərasimlər, savaşlar
və bir çox ilklər haqqında məlumat verən kitabdır. Maraqlıdır ki, Ulu Xan Atanın
yaradılışı səmavi
dinlərdən bildiyimiz
yaradılış miflərinə
olduqca yaxındır.
Çünki Ulu Xan Atanın
palçıqdan xəlq
olunduğu bildirilən
Kitaba görə, onun yaradılışı
bu şəkildə cərəyan etmişdi:
Qədim
zamanlarda bir gün yağan leysan yağışlar Qara dağ deyilən
bir yerdəki mağaraya bol miqdarda palçıq gətirir. Həmin palçıq mağaranın
içindəki insana
bənzəyən qəliblərə
dolur. Su və torpaq yaz olana, havalar
isinənə qədər
oradaca lillənərək
qalır. Havalar isindiyi zaman mağaraya dolan küləyin təsiri ilə dörd ünsür birləşir. 9 ay sonra həmin torpaqdan insan doğulur və o Ulu Ay Ata olur. 40 il sonra yenə eyni şəkildə torpaqdan türkün ilk anası Ulu Ay Ana eyni şəkildə yaradılır.
Onlar evlənir və onların törəmələri dünyanı
tutur. Ulu Xan Ata dastanı
da bu hadisələrdən
bəhs etməkdədir.
Bu yaradılış mifi
Hz.Adəm və Hz. Həvvanın yaradılışı ilə
demək olar ki, eyni olduğundan olduqca maraqlıdır.
Dəvadariyə görə, "Oğuznamə"
necə Oğuzların
kitabı idisə,
"Ulu Xan Ata kitabı" da qıpçaqlar üçün
o qədər önəmli
idi. Dəvadari əsərində "Oğuznamə"dən
də söz açaraq bu iki dastanı müqayisə edir:
"Türklərdə başqa
bir dəyərli kitab
daha vardır. Bu kitaba türklər
çox dəyər verirlər. Adı "Oğuznamə"dir. Bu kitabda Oğuzun həyatı, xaqan olması anlatılmaqdadır.
"Oğuznamə"də bu günə qədər olan hekayələr zikr edilməkdədir. Türklərin
arasında alim və savadlı olanları bu rəvayətləri əzbərdən
danışardılar".
Aybək əd-Dəvadarinin
kitabında yer verdiyi bəzi hadisələr "Dədə
Qorqud" dastanı ilə də səsləşir. Oradakı
"Uşaq və aslan" hekayəsinin, demək olar ki, "Basatın Təpəgözü öldürdüyü
boy"la eyniliyi əsərin bir başqa maraqlı xüsusiyyətidir. Aybək
əd-Dəvadari Dədə
Qorqud dastanı ilə olduqca səsləşən bu hekayəni 13-cü əsr
müəlliflərindən Süleyman bin Əbdülhaqq bin Pəhlivan əl-Azərbaycanidən
də eşitdiyini əsərlərinin birində
qeyd edir.
Aybək əd-Dəvadari "Ulu Xan Ata kitabı"ndan bəhs etdiyi əsərlərində türklər, Oğuz Xaqan, Dədə Qorqud, Ulu Qara dağ, Ulu Ay Ata, Ulu Ay Ana, türklərin ilk şəhərləri Kaşırmak və Abdırmaq, Ulu Ay Atanın törəmələri, ilk xaqanın seçilməsi və bir çox mifik, tarixi mövzular barədə məlumatlar verməkdədir.
Amin NAMAZLI
Süleyman Dəmirəl Universitetinin tarix və arxeologiya fakültələrinin
tələbəsi
525-ci qəzet.- 2023.- 28 sentyabr.- S.13.