Qoşa Qarın roman dünyası

Elə sənət əsərləri var ki, zaman-zaman dəfələrlə bir daha xatırlayırsan: ədəbi-bədii əsərdirsə, yenidən oxuyursan, filmdirsə, bir də izləyirsən, rəsm əsəridirsə, təkrar-təkrar baxmaqdan yorulmursan. Kanadalı rejissor Ceyms Kemeronun "Titanik"inə yenidən baxdığın kimi, Anarın "Mən, sən, o və telefon" hekayəsini dəfələrlə oxuduğun kimi, İvan Şişkinin "Ağcaqayın meşəsi" (Beryozovaya roşşa), "Çovdar" ("Roj") rəsm peyzajlarına hər dəfə yenidən baxanda təzə duyğulara qapıldığın kimi...

Doğrusu, sənət əsərinə güclü marağı olan hər kəsin yaşaya biləcəyi məlum ovqatın bu sətirlərdə ifadəsinə məni Əflatun Amaşovun "Qoşa Qarın adamları və şeytanları" romanı yönəltdi. Əlbəttə, bu yerdə söhbət heç də müqayisədən getmir. Söhbət daha çox sənət əsərinə marağı olan kəslərin kitablar arasında kitab kimi saxladığı bədii faktdan gedir.

Mən özum də az-çox mütaliəli adamam və düzünü deyim ki, ömrümün ahıl yaşına çatandan bu günə ancaq yenidən qayıdıb oxumaq gücünə malik əsərləri daha çox qoruyuram. Əflatun Amaşovun "Ulduz" jurnalının keçən ilki yanvar nömrəsində dərc olunan "Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz" romanını mən həm jurnal variantını, həm də dərhal nəşr olunan kitab formatını çox bəyəndiyim əsərlər sırasında saxlayıram. Hələ bir il bundan əvvəl oxuculara təqdim olunan bu romana ustad akademik Nizami Cəfərov maraqlı bir rəy həsr etmişdi. "Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz"ü o zaman Əflatun Amaşov ardı mütləq gələcək bir romanın birinci hissəsi kimi təqdim etmişdi. Bir il bundan əvvəlin nəşrində vəd olunmuş ikinci hissə "Ulduz"un 2022-ci il 10-cu nömrəsində işıq üzü gördü və bu ikinci hissə "Qoşa Qarın adamları və şeytanları" adı ilə təqdim olundu. Biz ədəbi-bədii nümunələrdə daha çox onun şahidi olmuşuq ki, geniş həcm tələb edən əsər bütün hissələrində eyni adla ortaya qoyulur. Əflatun Amaşov öz romanında bu ənənəvi formata əməl eləmədi. Əməl eləmədi ona görə ki, bu yazıçı romanın öz süjet və kompozisiyasında, başlanğıc və fabulasında ...da ənənəni sındırmaqla, tamamilə yeni bir kompozisiya yaratdı. Təsadüfi deyil ki, romanın birinci hissəsinin geniş müzakirəsində iştirak edən ədəbi ictimaiyyətdən tutmuş adi oxucuyadək hər kəs əsərin bu cəhətini bədii sənətin yeni keyfiyyəti kimi qiymətləndirdi. Hər hansı bir əsərə qiymətində çox dəqiq fakturaya arxalanan akademik Nizami Cəfərov romanın ikinci hissəsinə yazdığı geniş həcmli rəyində belə bir fikri heç də nahaqdan dilə gətirmir: "Əflatun hər nə qədər ümumbəşəri mövzulu bir əsər yazsa da... onun bədii göstəricilərindən biri təhkiyənin etnoqrafik koloritidirsə, onun da ən mühüm əlaməti ləhcə xüsusiyyətlərini coğrafi məhdudluqdan çıxarıb ideya-estetik akta, bədii sənət hadisəsinə çevirməsidir".

Nizami Cəfərovdan gətirdiyim bu sitatı bir az sonraya da saxlaya bilərdim, amma ona görə əvvələ saldım ki, bu dəqiq dəyərləndirmə romanın həm birinci, həm də iknci hissəsini birbaşa əhatə edir.

Məzmun və keyfiyyətcə iri nəsr əsərinin proloqla başlayıb epiloqla bitməsi ədəbi format kimi çoxdan qəbul edilmişdir. Ancaq bu məqamda da, xüsusilə əsərin proloq hissəsində də biz müəllifin ənənəyə - hətta format ənənəsinə də orijinal yanaşmasının şahidi oluruq. "Qoşa Qarın adamları və şeytanları" romanının proloq hissəsi ilk baxışda sanki böyük bir təhkiyənin başlanğıcıdır: "Uca Tanrı bəndələrinə dərd verəndə ən ağırı Qızeytər arvadın payına düşmüşdü. Oğlu Musanın ölümünü görəcəkdi. Buna hansı ana ürəyi dözərdi? Ana ölümlə barışmayacaqdı. Övladını xilas etmək üçün hər şeyə əl atacaqdı və Tanrının qəzəbinə gəlsə də, ona qarşı üsyan edəcəkdi". Proloqun bu ilk sətirləri romanın birinci kitabına bələd olan oxucuya çox şey vəd edir. Qoşa Qarın adamları - bütöv bir millətin ümumiləşdirilmiş xarakterini ortaya qoyan bu adamların oğlunun ölümünü görəcək bir anaya bu ölüm anında necə təsəlli verəcəklər? - sualı əsərin leytmotivi olacaq.

Romanın fabulası uzun əsrlərin o üzündən görünən bu mahalın taleyi üzərində qurulub. Lakin uzun əsrlərin o üzündən görünən o mahalın o adamları və onların taleyi roman boyu o qədər müasirləşdirilir ki, biz bu müasirlikdə erməni düşmənçiliyinin aydın əlamətlərini də, bolşevik irticasının aydın fəsadlarını da, Tanrının türkə bəxş etdiyi Böyük insanlığı da, Türkçülüyün və Türk dünyasının dünəndən başlanan birgəliyinin bu gün gerçəkləşməsinin də və daha bir çox "dünən-bu gün" hadisələrinin şahidi oluruq. Həm də bütün bunlar, müəllifin ustalıqla yaratdığı Qojanın - tarixin şahidi olan savadlı bir xalq adamının Qoşa qarla bağlı təsadüfən tapılan əlyazmasından vəd olunur. Və romanda tarixi müasirliklə birləşdirən jurnalist Güllünün reportaj-tədqiqatları da oxucuya çox maraqlı bir kompozisiya vəd edir.

Əlyazmalar heç vaxt yanmır. Bu deyim dəqiq bir anlamdadır. Qojanın təsadüfən tapılan əlyazmasının taleyi də bu deyimin dəqiqliyini təsdiq edir. Roman müəllifi elə əsərin başlanğıcındaca satqınların, donosbazların da əlyazmalarının heç vaxt itib-batmadığını, gizli yazılan bu "əsərlərin" bir gün mütləq üzə çıxacağını və onu yazanların axırını Allahın da bağışlamayacağını Dırdı obrazı ilə reallaşdırır: Donosbaz Dırdı İsmeel el-obanın güvəndiyi Qojanı - saysız-hesabsız donosları ilə namuslu adamları NKVD-nin hətta erməni məmuruna satmaqdan belə çəkinməyib. Bu yerdə mən yenə romanın müasirlik prinsipinə qayıdaraq, Dırdıların - Vətən, xalq mənafeyini unudub öz mənfəətini güdən, hətta erməniyə, farsa xidmət edən dırdıların ictimai ifşasının çox aktual olduğunu vurğulamaq istərdim. Artıq o dünyaya köç eləmiş Qanıq - obanın iti də bu qənaətə gəlir ki, "yer üzündə suç törədənləri" heç o dünyaya da buraxmırlar. Romanın birinci kitabının yaddaqalan Qanıq obrazı əsərin ikinci kitabında hiss edir ki, o dünya bu dünyadan daha mükəmməldir; "Buraların havası yer üzünün havasına bənzəmirdi. Kin, küdurət, nifrət, paxıllıq qoxusu sevmirdi, sevgi, vəfa, mehribanlıq, xoş ülfət ətri hər yeri bürümüşdü". Bu da müəllifin estetik idealıdır; yaşadığımız real dünya məhz Qanığın o dünyada gördüyü kimi olmalıdır...

Müəllifin estetik ideallarını daşıyan obrazları sırasında Qızeytər ilk sırada dayanır. Qızeytər anadan qüsurlu doğuldu. "...daimi yeri üstünə nənəsinin vaxtilə toxuduğu kilimin sərildiyi taxt oldu. Taxt pəncərənin qabağındaydı. Bura Qızeytərin dünyaya açılan yeganə pəncərəsiydi. Ordan yalnız Göy Qaya görünürdü"...

Göy Qaya dünyanın ən təmiz məkanıydı və dünyada qonmağa təmiz məkan axtaran Göy Quş mütləq bura qonmalıydı. Qızeytərin ən böyük arzusu Göy Quşu Göy Qayada görmək və ona diləklərini yetirmək idi.

Göy Qaya sanki elə otuz il bundan əvvəl azərbaycanlıların ermənilər tərəfindən doğma yurdlarından zülmlə çıxarıldığı Göyçə mahalıdır, Zəngəzurdur, Qarabağ diyarıdır. Bir zamanlar Tanrının qəzəbilə Göy Qayadan uzaqlaşan sakinlərin yenidən doğma yurdlarına qayıdan taleyi bizim bugünkü qaçqın və köçkünlərimizin böyük qayıdışı ilə paralelləşir.

Göy Qayanın, Qoşa Qarın adamlarının bütün xarakterləri min illərin milliliyindən keçib gəlir. Qızeytərin babası nəvəsini də Söynalıya bu milliliyin ölçü-biçisi ilə verib. Atası Məmmədsöyün kişi qızına verdiyi cehizlər sırasında ona qədimdən yadigar qalan bir beşatılan da bağışlayır. Bu beşatılan Qızeytəri obanın ən qorxmaz qadını kimi səciyyələndirir. Amma sən saydığını say, gör fələk nə sayır. Bu beşatılan Qızeytərin sevimli oğlu Musanın əlində mahalın iki ailəsini qan düşməni etdi. Obada isə heç kim qan davasından xilas ola bilməz. Kəndxudanın ailəsi ilə Söynalı ailəsinin qan davasını, adətən Qoşa Qarda adamlar özləri aradan qaldıra bilərlər. Kəndxudanın ərköyün oğlu öz nişanlısı ilə Qoşa Qarın Alıöyü məhəlləsindən keçəndə məhəllənin uşaqları onu zarafatla qarşılayanda oğlan qamçısını hərləyib onları vurur və bu anda Musanın balaca bacısı da qamçıya tuş gəlir. Qamçının ucuna bərkidilən qurğuşun onun gözünü çıxarır. "Musa səsə çıxanda sifətini qan basmış, gözünün giləsi ovcunda üstünə qaçan balaca bacısını gördü. Musalıq bir şey qalmamışdı. O, dirəkdən asdığı beşatılanı güc-bəla ilə seçə bildi. Bir göz qırpımındaca endirib nişan aldı. Bununla iki ailə arasında qan davasının əsası qoyuldu..."

Qoşa Qarın adamları hökuməti bu işə qatmadan qərara gəldilər ki, Musanı Kəndxuda ailəsi açıq meydanda öldürsün və bu qan davası uzanmasın. Əsərin müəllifi davam edir: "Qoşa Qarda belə münaqişələri adamların özləri aradan qaldırırdılar: Bu sayaq təcrübə həmişə olub. Gecəynən iki qəbir qazılmalıydı. Birində öldürülən adamı, digərində isə onu öldürəni, yəni Musanın özünü öldürüb dəfn etmək qərarına gəlinir".

Romanın onsuz da kəskin və həyəcanlı süjeti bu andan daha da şiddətlənir. Ağsaqqalların məsləhəti bitir və sabah camaat Qurd ölən yerin Göy qaya səmtində Musanın güllələnməsinə tamaşa edəcəkdi. Romanın daha kəskin səhifələri Qızeytər arvadın oğlunun ölümünə münasibətilə bağlıdır. Qızeytər arvad hələ uşaqlıqdan Göy Qayadan və haçansa bu Qayaya qonacaq Göy Quşdan kömək diləyir. Bircə çıxış yolu tapır: Musa başqasının gülləsi ilə ölməməlidi; Anasının gülləsi ilə ölməlidi. Romanın bu yerlərini həyəcansız oxumaq mümkün deyil və müəllifin milli-mənəvi dünyayla bağlı idealı ora gətirib çıxarır ki, ana oğlunu öldürə bilməz: Sonda bütün yığıncağın qarşısında gülləni öz sinəsinə sıxır...

Bütün bunlar Dədə Qorqud dünyasından bu günə boylanan və bütöv bir xalqın keçmişinə söykənərək bu xalqın əsrlər boyu gəldiyi milli qənaətlərin aliliyini göstərmək işinə xidmət edir. "Qoşa Qarın adamları və şeytanları" bir tərəfdən xalqın uzaq keçmişdən bu günə çatan səsini ifadə edirsə, digər tərəfdən bu toplumun içində cücərmək istəyən satqınların, millətə xəyanət edənlərin - bir sözlə, şeytanların aqibətinin mütləq damğalanacağını göstərməkdir. Müəllifin bu idealları xalq dilinin yüksək göstəricilərini bədii üsluba gətirmək və yeni bir orijinal ifadə tərzinə çevirməkdir. Bu yerdə yenə akademik Nizami Cəfərovun çox dəqiq bir fikrinə istinad etmək istərdim: "Qoşa Qarın adamları və şeytanları"nın müəllifi öz qəhrəmanlarının tərcümeyi-halına müdaxilə etmir. Xüsusilə o mənada ki, sanki qəzavü qədərin diktəsi olan hadisələri necə varsa, o cür təsvir eləməyə çalışır. Həm də bunu o qədər zövqlə, o qədər ehtiraslı bir nağılçı-dastançı dili ilə edir ki, çox hallarda özünün yazıçı subyektini belə arxada qoyur"... Mənə elə gəlir ki, müəllifin üslubunun, hadisələrə baxışının orijinallığını bundan dəqiq ifadə etmək çətin olar.

Cahangir MƏMMƏDLİ

BDU Milli mətbuat tarixi kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2023.- 19 yanvar.- S.10.