İri planda: Qulu Məhərrəmli   

 

 

"Zərdabi" nəşrlər evi Vaqif Bəhmənlinin istedadlı telejurnalist, publisist, dilçi, professor, pedaqoq Qulu Məhərrəmlinin elmi-publisistik yaradıcılığına və vətəndaşlıq missiyasına həsr olunmuş "İri planda: Qulu Məhərrəmli" kitabını nəşrə hazırlayıb. Yaxın günlərdə işıq üzü görəcək kitabdan bəzi parçaları oxucularımızın diqqətinə çatdırırıq.

(Əvvəli ötən sayımızda)

Klassik milli mətbuatımıza mənsub olan ziyalılarımızın həyat, yaradıcılıq təcrübəsi və irsi yazı-pozu aləminə sonralar gələn istedadlı publisistlərin parlamasına təkan verməklə qalmır, bununla bahəm sənətkarda şəxsiyyəti, həqiqi vətəndaşlığı oyadaraq formalaşdırıb. Bu, hələ azdır, Qulu Məhərrəmlinin mənsub olduğu məktəbin beşiyi başında duran həmin klassik yaradıcı ziyalılar çağdaş milli simamızın, azərbaycanlı-türk düşüncə və məfkurəsinin də müəllifləridir.

Publisistik-analitik əsərlərində kifayət qədər tutumlu və ciddi məsələlərin kontur xətlərini, ayrıntılarını ictimailəşdirən Q.Məhərrəmli uğurlu təsvir, bu və ya digər hadisənin təfsilatının təqdimi, bədii dil ünsürlərindən istifadə, bir sözlə, həyat detallarının ustalıqla canlandırılması yoluyla elə məqamları qələmə alır ki, oxucu bəzən mütəəssir olur, bəzən sevinc duyğularına dalır, bəzən dərin qürur hissi keçirir. Publisistikanın təsir gücünün belə keyfiyyətini müşahidə etmək üçün müəllifin "Qərib ölkədə əsgərin ağrıları", "Qarabağda azan səsi", "Barış Manço ilə samuray söhbəti", "Ordun varsa, yurdun var" (xüsusilə Əliağa Şıxlinskinin məzarının jurnalistin gözü qarşısında təsadüfən, qəfil peyda olduğu epizod) yazılarını, "Köhnə kişilər haqqında hekayət" adlı çox uğurlu sənədli hekayənin nəzərdən keçirilmək yerinə düşür.

 Cabbar ("Qərib ölkədə əsgərin ağrıları") hər necə olur-olsun hər il fevralın 26-da (Xocalı soyqırımı günü) Qulu müəllimə telefon açır. Bu dəfə də həmin gün yenə ondan zəng gəlir. Hal-əhvaldan sonra Cabbar soruşur:

"- Hardasan?"

"-  Düz Aqilin məzarının yanındayam..."

Jurnalist yığcam tərzdə təfsilatı oxucuya çatdırır:

"1991-ci ilin sonlarında Xocalıya gələndə hansı odun içinə düşdüklərini gözəl bilirdilər. Əvvəl on iki nəfər idilər, sonra doqquz nəfər də əlavə olundu. Komandirləri Aqil Quliyev (Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı) Belarusda hərbi məktəb bitirmişdi. Qarabağ hadisələri başlayanda rus ordusunu tərk edib Azərbaycana gəlmişdi. Ağıllı, bilikli, cəsur zabit idi".

..."Cabbar həmin əsgərlərdən biri idi. Boylu-buxunlu, cüssəli, bir az qaradinməz, qorxunun nə olduğunu bilmirdi. "Kalaşnikov" avtomatı onun uzun barmaqları arasında balaca tapançaya oxşayırdı... Ən çətin tapşırıqları boynuna götürürdü...

...Fevralın 26-da, həmin qətliam gecəsində Cabbar əsgər qardaşlarıyla birlikdə dinc əhaliyə mümkün olan bütün yardımları edib. Əsgərlərin çoxu, o cümlədən, hələ bu hücumdan əvvəl yaralanmış tağım komandiri Aqil Quliyev həlak olub. Cabbar yaralansa da, ölümdən qurtula bilib, amma mənəvi əzablardan, ürək ağrılarından qurtula bilməyib.

 İndi o, səngər dostlarının, bir çoxunun ruhunun qoxusunu o vaxtlar Xocalıya ezam olunmuş, jurnalist kimi odun-alovun içinə atılan, həmin qəhrəmanlarla bir sırada dayanmağı bacaran Qulu Məhərrəmlidən almaqla təsəlli tapır.

 Jurnalist hekayətin sonunda döyüşçü Cabbarın, "Allah komandirə rəhmət eləsin, o yox, biz ölməliydik", - deyə kövrələn Cabbarın səsini yalnız onun səsi kimi deyil, həm də müqəddəs rəmz olaraq dəyərləndirib yazır: "Təbii ki, bu, bir döyüşçünün vicdan səsidir".

"Barış Manço ilə samuray söhbəti". Publisistin bu əsərində türk dünyasının böyük nəğməkarı, söz ustadı, dünyanın həmrəyliyinin ən etibarlı açarının təmiz, pak qəlbli uşaqlar olduğunu teletamaşalar şəklində usanmadan təbliğ edən Barış Manço ilə bir görüşdən danışılır. Müəllif bir-iki gün sonra "Səhər" proqramında qonağı olacaq müğənni ilə təmas qurur, irəlicədən olan bilgilərlə yanaşı, müsafirin hər bir hərəkətini, danışığını, söylədiklərini izləməklə Barış Mançonun publisistik portretini mükəmməl cızır.   Deyim ki, publisistik formatda portret yazılar daha çevik və aktual mövzulara, publisistik yazı formatına can atan müəllifin yaradıcılığında say etibarı ilə çox deyil. Onlardan bir neçəsi, "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Azərbaycan istiqlalı", "Millət sizə minnətdardır", "Cümhuriyyətin banisi", nəhayət "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə" adlı 360 səhifəlik ayrıca kitab, eləcə də bu qəbildən olan digər yazılar demokratik Azərbaycan dövlətinin, milli istiqlalın banisi olan dahi bir şəxsiyyətin tarixi, siyasi, bioqrafik, publisistik simasını bütövləşdirir.

 "Dəmir Ledi əfsanəsi" İngiltərənin Baş naziri, ən yeni dünya tarixinin parlaq isimlərindən olan Marqaret Tetçerdən danışır. "Tarixə qovuşan tarixi şəxsiyyət" adlı publisistik elegiyada canlandırılan obraz iki əsrin qovuşağının dəyərli şəxsiyyətlərindən olan publisist, alim, tədqiqatçı və adı böyük hərflərlə yazılan pedaqoq Şirməmməd Hüseynova həsr olunub. Sadə bir müəllim Muxtar Əfəndini xatırladan "Köhnə kişilər haqqında hekayət" isə əslində vicdan haqqında kövrək və ibrətamiz bədii-publisistik saqadır və s.

 Hə, "Barış Manço ilə samuray söhbəti" yazısını vərəqləyirdik. Burada Q.Məhərrəmlinin televiziya sənətinin, oradakı peşəkarların necə bir dəyərə malik olduğu ilk görünəndir. Barış Mançonun Yaponiya televiziyasında samuray obrazını təcəssüm etdirmək üçün ciddi hazırlıq gördüyünü xatırladan müəllif hiss olunmadan xalqın öz etnoqrafik, ənənəvi dəyərlərindən necə yararlandığı mövzusuna keçid edir. Yaponlar xarici görkəmi, tükənməz enerjisi və təbii istedadı ilə milyonların qəlbinə yol tapan Barış Mançoda qəhrəman babalarının, yenilməz sülalənin izlərini axtardıqları halda, buna çoxlu maliyyə sərf edib Barış Mançoya yapon dilini öyrətdikləri məqamda yenə də bizim televiziyaları, radioları, qəzetləri, tamaşa salonlarını, məzlum Kosa və Keçəlin dingiş hərəkətləri bürüyüb. Nə qədər zəif obrazlar olsa da, Qulu müəllim onlara qarşı sərt və barışmaz mövqe sərgiləyərək yazır ki, "bax bu gün küçə tamaşalarında və ekranlarda gördüyümüz keçəl və kosa folklorumuzdakı qəhrəmanlar deyil, qurama teatr personajlarıdır. Həm də kifayət qədər ziyanlıdırlar. O səbəbdən də həvəslə Novruz tamaşalarına gedən və ya gözünü ekrana zilləyən uşaqlarımız bu personajlardan heç bir feyz anlaya bilməzlər. Axı onların hər ikisi qorxaq və yaltaqdır, qarınqulu və yalançıdır, xüsusən vəzifəli adam görəndə ikiqat əyilirlər. Üstəgəl, yumurta döyüşündə heç vaxt udmur, həmişə uduzurlar. Bəs onda biz niyə onları qəhrəmana çevirməliyik və millətə belə zərərli qəhrəmanlar sırımaq kimin ideyasıdır. Məgər yaponlar bizdən az bilirlər ki, milli dəyərlərini qəhrəmanların obrazları ilə təbliğ edirlər?

Yazı haqlı səbəbdən məndə belə bir sual da doğurdu: redaksiyaya dəvət olunan qonaq, müsahib jurnalistin nəzərində kimdir, hansı dəyərin daşıyıcısıdır. Jurnalist onun qarşısına peşə mədəniyyətinə xas hansı davranışlarla çıxmalıdır. Yazının mövzusu, bildiyiniz kimi, başqadır. Di gəl, Qulu Məhərrəmli Barış Manço ilə görüşünün təəssüratını qələmə alarkən jurnalist-qonaq (müsahib) məsələsinə də toxunmuş olur. Çıxış üçün dəvət olunan qonaq xüsusi dəyərdir. Onu nəzakətlə qarşılamaq və həyəcanlı efir dəqiqəsinə qədərincə hazırlamaq jurnalistin borcu, mədəniyyətidir.

 Qulu Məhərrəmlinin yaratdığı teleimperiyada çıxışçının nə qədər əziz tutulduğunu öz təcrübəmdən də bilirəm. Bir dəfə 2005-ci ilə 50 yaşımın tamamında, daha dəqiqi may ayının 23-də "Səhər" proqramının rəhbəri "milli samuray" qismində məni də efirə çağırmışdı. 2-3 gün öncədən zəng vurub proqramda olacağımı bildirmişdi. Səhər saat 8-9 arası bizim blokumuz idi. O zaman hər adama bu qədər dəqiqə (40 dəqiqə) ayırmırdılar. Saat 7:30-da AzTV-də idim. Verilişi istedadlı telejurnalist Esmira Çərkəzqızı aparırdı. Salam-kalamdan sonra teleaparıcı bildirdi ki, Vaqif müəllim, "Səhər"in sizə sürpriz və canlı telebağlantısı var, gəlin qoşulaq. Boy, bizim mənzil, mənim kitab rəflərim, yazı masamın üstündə gül topası, jurnalist Rəhilə Gülgün (həyat yoldaşım) qırmızı paltarda əlli yaşımı təbrik edir, TV-yə yaradılan imkana görə təşəkkürünü bildirir, xoş sözlər söyləyib, mənə uzun ömür və möhkəm cansağlığı arzulayır, kadr bitir. Telekörpü canlı idimi, irəlicədən çəkmişdilərmi, xəbərim olmayıb. Sonra məni saxlamaq olar, yaradıcılıq işi, ədəbi mühit, milli ədəbiyyatımızın əvəzsiz örnəkləri, mənəviyyat, həyat haqqında suallar, cavablar. Studiyadan dəhlizə çıxanda möhtərəm çıxışçını yola salmaq üçün Qulu müəllimin özü ilə qarşılaşdım:

- Necədi, Vaqif müəllim? Səmimiyyət ayrı şeydi, qardaş...

- Əla idi, özümə də ləzzət elədi. Əgər əvvəldən desəydin, telekörpü üçün ayrı persona təklif edərdim. Onsuz da onu hər gün evdə görürəm.

 Güldük.

 Sağollaşıb, ayrılanda proqram rəhbəri yenə zarafatından qalmadı:

- İndi əl telefonunu aça bilərsən. Bir azdan mobilin zənglərdən dağılacaq. Bu saat bütün Azərbaycan səndən danışır.

 Bəli, "Səhər"in belə cazibədar dövranı, həqiqətən də, var idi.

"Köhnə kişilər haqqında hekayət" əsərini götürün (mən onun janrını müəyyən edə bilmədim - dürüst oçerk, humanist esse, lap elə əsl insan haqqında povest. Publisist yazır:

 "Zahirən qaradinməz adam kimi görünən Muxtar Əfəndi köhnə kişilərdən idi, çalışdığı universitetin nüfuzlu müəllimlərindən sayılırdı. Şərqşünaslıq fakültəsində ərəb dilindən dərs deyirdi, ara-sıra tərcümə ilə də məşğul olurdu. Biliyinə, şəxsiyyətinə, ləyaqətli bir ömür yaşadığına görə ona az qala peyğəmbər kimi baxır, hər yerdə hörmətini saxlayırdılar. M.Əfəndiyə dərin rəğbətin gizli bir səbəbi də var idi. Kişi Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə parlament üzvü olmuş, Məclisi Məbusanda Əhrar partiyasını təmsil etmişdi. 28 Aprel işğalından sonra baslanmış bolşevik repressiyasından onu nadir ixtisas sahibi olması xilas etmişdi, amma uzun illər nəzarət altında saxlanmışdı...

 İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı illər idi. Azərbaycan Dövlət Universiteti adi günlərini yaşadığı bir vaxtda M.Əfəndi rektorun qəbul otağında görünür. Onda universitetin rektoru, görkəmli fizioloq alim, cavanlığına baxmayaraq, elmi dairələrdə böyük nüfuz qazanmış Abdulla Qarayev idi. Onu 30 yaşında universitetə rektor təyin etmişdilər, 35 yaşında isə artıq akademik seçilmişdi. Muxtar müəllimin gəlişini xəbər verəndə rektor otağında universitet qəzetinin gənc əməkdaşı ilə çapa gedəcək səhifələri nəzərdən keçirir, arada suallar verirdi. M.Əfəndinin adını eşidən kimi ayağa qalxdı, müxbirdən üzr istəyib dərhal qapıya tərəf addımladı.

Muxtar Əfəndi kübar insanlara məxsus bir tərzdə kresloya əyləşdi, nəzakətlə hal-əhval tutdu. Otaqdakı işgüzar mühiti görüb tez də mətləbə keçdi. Bildirdi ki, Şərqşünaslıq fakültəsində oxuyan qızına təqaüd verilmir. Bunun səbəbilə maraqlandı, mümkün olarsa, tələbə təqaüdünün bərpa olunmasını xahiş etdi. Abdulla müəllim telefonu qaldırıb baş mühasiblə danışdı, tələbənin adını çəkdi, "niyə təqaüd almır", deyə soruşdu. Azacıq pauzadan sonra xəttin o başından əvvəlcə kağız xışıltısı, sonra da baş mühasibin aydın eşidilən səsi gəldi: "Yoldaş rektor, dediyiniz tələbənin bir fəndən "üçü" var, mövcud qaydaya görə, belə olanda təqaüd düşmür".

 Cavan rektorun üzünə hiss olunacaq bir gərginlik çökdü, qaşları çatıldı və ani fikirə getdi. Soruşdu ki, tələbənin "üçü" hansı fəndəndir və əlavə göndərişlə qiyməti düzəltmək mümkündürmü?

 Bir az keçdi və telefonda yenə mühasibin aydın və soyuq səsi canlandı:

- Abdulla müəllim, tələbə "üç" qiyməti Muxtar Əfəndidən alıb, amma problem yoxdur. Əsasnaməyə görə yenidən imtahan verib qiymətini düzəldə bilər.

 Bu dəfə rektorun gözləri güldü, içində bir rahatlıq hiss etdi, sanki üstündən ağır bir dağ götürülmüşdü. Problem ona həll edilmiş kimi görünürdü. Telefonun dəstəyini yerinə qoyub ağsaqqal müəllimə və həm də indiki halda təqaüdü kəsilmiş tələbənin atasına baxdı. M.Əfəndi fikrə getmişdi, rektorun "Hə, nə deyirsən" sualı ifadə edən baxışlarına cavab verməyə tələsmirdi, sanki tərəddüd içində nəyisə ölçüb biçirdi. Amma bu qeyri-müəyyənlik uzun sürmədi. Köhnə kişi yavaş-yavaş ayağa qalxdı və çox qətiyyətlə:

- Abdulla müəllim, sizə çox minnətdaram, amma mənim qızımın ərəb dilindən biliyi bugünkü halda "üç"dən yuxarı deyil. Ona görə də mən onun qiymətini düzəldə bilməyəcəyəm, - dedi.

    Onun səsində zərrəcə inciklik duyulmurdu. Əksinə, rektorla övladı kimi çox səmimiyyətlə xudafizləşib qapıya üz tutdu. M.Əfəndini ötürüb geri qayıdandan sonra rektor özünü sanki boşluqda hiss edirdi. Kreslosunda əyləşib gözlərini məchul bir nöqtəyə zilləsə də, ürəyində M.Əfəndinin belə davranışını götür-qoy etməsi şübhəsiz idi. Elə bu düşüncələr içərisində o, əlini telefona atıb yenidən baş mühasibi yığdı, tapşırığı çox qısa oldu:

- Bu semestrin sonuna kimi tələbəyə təqaüdü mənim maaşımdan kəsib yazarsınız.

 Bu əhvalatın baş verdiyi 40-cı illərin sonlarında bütün ölkədə, o cümlədən, Bakıda iqtisadi vəziyyət ağır idi. Müharibədən sonra dolanışıq xeyli çətinləşmişdi, aclıq təhlükəsi Domokl qılıncı kimi başlar üzərində yellənirdi, amma buna baxmayaraq, ləyaqətli adamlar nə qanunu pozur, nə də mənəvi sədləri keçirdi.

 P.S.Bu hekayəti mənə o böyük kişilərin söhbətinin canlı şahidi olmuş universitet qəzetinin əməkdaşı danışıb. Xatırladınızsa, M.Əfəndi rektorun yanına girəndə otaqda universitet qəzetinin gənc müxbiri də var idi.

...Həmin müxbir sonralar böyük alim və tədqiqatçı kimi tanınmış, mətbuat tariximizi və mənəvi irsimizi böyük sevgi ilə araşdıraraq bizlərə çatdırmış, özü də indi klassik mənada köhnə kişilərdən sayılan Şirməmməd Hüseynov idi".

 İndi sizə bir söz deyim, onun yaradıcılığını mövzu baxımından təsnifləşdirib, ictimai fikrə, həyat faktına, hadisəyə publisistik məzmun verərkən istifadə etdiyi sənətkarlıq vasitələrini dəyərləndirəndə bir daha təsdiqlədim ki, telejurnalist Qulu Məhərrəmlinin həyatdan gələn, özünün axtarıb tapdığı mövzular paralel olaraq həm də publisist Qulu Məhərrəmlinin mövzularıdır. Telejurnalist Qulu Məhərrəmlinin ekran-efir işlərinin sənətkarlıq səciyyəsi həm də publisist Qulu Məhərrəmlinin yazıb çap etdirdiyi məqalə, esse, mətbu düşüncələrinin məziyyəti deməkdir.

 Növbəti iri plana keçidə bir neçə abzas qalmış, mövzu, məzmun və peşəkarlıq keyfiyyətləri nəzərə alınmaqla apardığım ümumiləşdirmə ayrı-ayrılıqda deyil, cəm halda telejurnalist və publisist Qulu Məhərrəmlinin yaradıcılıq manerasına aid edilə bilər. Biz düşüncə özəlliyini istər ictimai olsun, istər elmi, predmetə orijinal yanaşma, fikrin başadüşülən şəkildə, səlis ifadə imkanlarını böyük alimin ümumən kütləvi kommunikasiya sahəsinin tədqiqinə həsr olunmuş elmi yaradıcılığında da izləyə bilərik.

Qulu Məhərrəmli zaman, vətən və insan haqqında yazır.

 Bu yazılarda intellektual dərinlik, xəlqilik, yüksək humanizm, ürək yanğısı var.

 Qulu Məhərrəmlinin publisistikası milli jurnalistika ənənələrinə qırılmaz tellərlə bağlıdır. Bu əsərlər eyni zamanda XIX-XX əsr rus jurnalistikasının (dünyanın bədii publisistik düşüncə axarına yön verən möhtəşəm bir xəzinə), "Ostankino" teledebatları, "Komsomolskaya pravda", "Literaturnaya qazeta", "İzvestiya" ənənələrindən də ruh və necə yazmaq dərsi almışdı.

 Muxtar Əfəndinin hekayətindən də göründüyü kimi, onun yazılarında vizuallıq, təfərrüatlı təsvir ədəbi məziyyətdir və fakta bağlı canlı detallar bədii nəsr səciyyəsi daşıyır. Həcmindən, mövzusundan asılı olmayaraq, bu nümunələrin məxəzində həmişə xəbər dayanır. Mənalı yumor elementləri, yerində müdaxilə, vəziyyətin reallığından işaran aforizm çalarları, sitatlardan məqamında istifadə məziyyətləri, obrazlı desək, publisistik mətnlərə mükəmməllik və cazibədarlıq donu biçir. İrəlidə müəllifin yığcamlığa məxsusi əhəmiyyət verdiyini demişəm, o, uzunçuluğu nə həyatda, nə də yazı prosesində yaxına buraxır. Elə buna görə də Məhərrəmlinin yaradıcılıq mətbəxində boşboğazlığa, suya, pafosa, ritorikaya yer yoxdur.

 Daha bir cəhət: publisist Q.Məhərrəmlinin əsərlərində intellektual amil həm birbaşa, hən də dolayısıyla iştirak edərək mətni dolğunlaşdırır; başqa sözlə, müəllifin mətbuatda, kitablarında yer alan yazıları çox hallarda eşitmədiyimiz nadir və ibrətamiz məlumatlarla zəngindir.

Onun yaxın-uzaq gələcəkdən bəhs edən məqalələrinin özü belə tarix əsaslıdır, bununla yanaşı, müəllifin tarix fakturalı publisistik çalışmalarının ruhunda çağdaşlığı görməmək mümkün deyil. O, əksərən qələmə aldığı mövzunun aktuallığı və uzunömürlü olması şərtini prinsipial əsas kimi nəzərə alır.

 

lll

 

Telejurnalistikada olduğu kimi, publisist Q.Məhərrəmli həmişə səmimidir: tənqid edəndə də, tərifləyəndə də, öyəndə də, qınayanda da, sevəndə də, nifrət edəndə də...

 Ən qınaqlı yazısı belə oxucunun ayağını yerdən, əlini göydən üzmür. Onun cümlələrində ümid işığını görmək hər zaman mümkündür. "Cəridə dolsun deyə mətləbi uzatmaq" Q.Məhərrəmlinin yaradıcılıq manerasına yaddır, kəsə söz sözlərin ən təsirlisidir.

 Şəksiz ki, digər ustad jurnalistlərin yazıları təhlil edilərkən də təməl meyarlardan (aktuallıq, elmilik, səmimiyyət, lakonizm, bir sözlə, peşəkarlıq) istifadə edilib, edilir və ediləcək. Onun yaradıcılığından agah olanlar isə dərhal təsdiqləyəcəklər ki, qeyd edilən təməl meyarlar jurnalistikanın tərkib hissəsi olmaqla yanaşı, fərdi üslubun da komponentləridir və belə bütövləşmənin izahını nəzəri mənbələrdə deyil, Qulu müəllinin publisistikasının kontekstində axtarmaq lazımdır. Jurnalistin fərdi üslubu - dedik, bu, təkrarsız dəyərdir. Hansısa bir sənətkarın, o cümlədən, Qulu Məhərrəmlinin yaradıcılığı həm də onun üslubu deməkdir. Fərdi üslub dərin elmi, təcrübi mənimsəmənin bəhrəsi olsa da bəzən o, Allah vergisi kimi görünür. Fərdi üslub başqa ifaçı səslərinə bənzəməyən ifaçı səsi kimidir. Fərdi üslub jurnalistin zəkası, xasiyyəti, qəlbinin döyüntüləri ilə birbaşa bağlıdır. Fərdi üslub müəllifi yıpranmış qəliblərdən, pis standart və şablonlardan hifz edir. Fərdi uslub sənətkarın özü deməkdir, o varsa, sənətkar var, yoxdursa, yox. Mənə qalsa, fərdi üslub yaradıcı insanın xoşbəxliyidir, o cümlədən, bizim Qulu Məhərrəmlinin...

 Bu məqamda belə bir əminlik ifadə etmək istərdim ki, Qulu müəllimin 2023-cü ildə qələmə aldığı, "Altunkitab" nəşriyyatında işıq üzü görən "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə" əsəri onun məhz fərdi üslubunun, tarixçi alimin, siyasi xronoqrafın, kəskin qələmli publisistin yaradıcı potensialının nümayişidir, həm də iri planda nümayişidir.

 Əsəri tarixi, siyasi, publisistik roman da adlandırmaq olar. İlk abzaslarından son cümlələrinə qədər sürətlə və birnəfəsə oxunan kitabda Azərbaycan, keçmiş SSRİ, hətta deyərdim, ümumdünya tarixində, köhnə münəqqidlərin dediyi kimi, cahanşümul bir dövrün, təqribən yüz ilə yaxın zaman aralığının panoramı vardır. Hamı kimi, mən də ölkəmizin ürəyi sayılan Bakı şəhərinin XIX əsrin ikinci yarısındakı 14 min nəfərlik yaşayış məntəqəsindən milyonluq iri yaşayış mərkəzinə çevrilməsi, XX əsrin lap başlanğıcından öncə demokratik mətbuatın və mütərəqqi düşüncəli ziyalıların estafet kimi yeni əsrə ötürdükləri azadlıq, müstəqillik ideyalarının 18 il ərzində bütün xalqı, millətin düşünənlərini səfərbərliyə alıb Şərqdə ilk demokratik respublikanın yaradılması ılə sonuclanması, ölkənin 1920-ci ilin aprel ayında sovet (rus) ordusu tərəfindən qəti şəkildə işğalı, milli dövlətin 18 aylıq mövcudluqdan sonra boğulması, bir çox qurucu babalarımızın qətlə yetirilməsi, yurddan didərgin salınmaları, 1937-ci ilin qorxunc repressiya təqibləri, ikinci dünya müharibəsi, Stalin kabusu barədə müəyyən ədəbiyyatları oxumuş, xronikal, analitik, bədii lentlər izləmişəm, şahidləri dinləmişəm.

 Etiraf edirəm, "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə" kitabını oxuyub başa vurandan sonra mənə elə gəldi ki, yaddaşımda həmin qatmaqarışıq, mürəkkəb, ziddiyyətli epoxa (dövr, tarixi hadisələr, siyasi və milli maraqlar, tarixi şəxsiyyətlər) ilə əlaqədar daha aydın, səliqə-səhmanlı təsəvvür formalaşdı. Bu, onunla bağlıdır ki, müəllif tarixi, siyasi, publisistik romanını dəqiq, yoxlanmış xronologiyaya, süjet xəttinin sarsılmazlığına, mətndaxili məntiqi ardıcıllığa söykənərək hasilə gətirib.

 Dəstəyindən eyni anda fars və rus imperializminin yapışdığı qılıncla Azərbaycan xalqının və onun tarixi vətəninin ikiyə bölünməsinə baxmayaraq, keçmişimiz şərəf qoxuyan, milləti misqal-misqal azadlıq, istiqlal məfkurəsinə yaxınlaşdıran səhifələrlə doludur. Bəli, burada dalbadal işğallar da var, talanlar da, repressiyalar da, iki Dünya müharibəsi də, susdurulan dillər, kəsilən başlar da, aclıq və səfalət də, on, yüz minlərlə insanın  alçaq, qeyri-qanuni ittihamlarla qəhr edilməsi də, xalqların bir qoyun sürüsü, mal naxırı kimi kəsim dəzgahlarına, baltaların ağzına sürüklənməsi... də var. Orada neft bumu da var, Qori müəllimlər seminariyası da, "Əkinçi" də, "Molla Nəsrəddin" də, "Həyat" da, "Açıq söz" də. Orada erməni cəlladları tərəfindən türk soyuna qarşı törədilən qətliamlar, deportasiyalar da var. Orada Şərqdə ilk dəfə demokratik respublikanın yaradılması da var... Orada nə yoxdur, nələr yoxdur?!

 Q.Məhərrəmlinin əsərinin arxa planı - tarixi, siyasi, ictimai, milli fonu belədir. İri planda isə müəllifin tarixi həqiqətə ədalətli, haqlı yanaşmanı təmin edən, heç kimlə müqayisə olunmayan, bütün həyatı Azərbaycan istiqlalı ilə bağlı olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin varlığı təcəlla etməkdə, üfüqlərdən asılan günəşin işığı kimi nur saçmaqdadır.

 1884-cü ildə Bakının balaca Novxanı kəndində dünyaya göz açan, hörmət-izzətli ailədə boy atan, 16-17 yaşlarından şüurlu şəkildə (məhz şüurlu şəkildə) məmləkətində gedən tarixi-siyasi hadisələrin burulğanına baş vuran, heç iki onillik ötməmiş - 1918-ci il may ayının 28-də, əqidə, məslək yoldaşları ilə birlikdə Azərbaycan dövlətini yaradan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin həyatı tarixi fakt olaraq, eyni zamanda Qulu Məhərrəmlinin təfsirində ibrətamizdir. Rəsulzadə fenomeni tükənməz ruh, enerji mənbəyidir, ölməyən, itib-batmayan, əksinə, zaman keçdikcə möhkəmlənib bərkiyən, yeni nəsillərə ötürülən əmanət yaddaşdır. Bu fikirlər "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə" əsərindən alınan təəssüratın ifadəsidir

 Azərbaycan mühiti, şəxsiyyətin doğuluşu, mübarizəsi, məğlubiyyəti, qələbəsi, vətən yolunda fəda olmağın qarşılığında fərdin qazandığı "mükafat" -  qürbət acısı, vətən həsrəti, özündən əlavə bütöv bir ailənin, nəslin itib-batmaq dərəcəsində fəlakətə düçar olması... Lakin M.Ə.Rəsulzadə bütün haqq-nahaq sınaqlardan, təzyiq və təsirlərdən yuxarıdadır - xüsusən dərddən. Necə ki, dağı yerindən qoparmaq olmaz, üstünə qoşun çəkən fəlakətlər də onu əqidəsindən qopara, məsləkindən döndərə bilmədi. Belə şəxsiyyətlər Azərbaycanda çoxmu olub? Hər cür şəxsi maraqdan, hansısa fərdi mövqe düşüncəsindən, maddiyyat istəklərindən peyğəmbərcəsinə azad olan neçə türk övladının adını tuta bilər tarix?

 Yekunda onu deyə bilərəm ki, "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə" əsəri publisistik ifadə baxımından istedadlı yazarın bu yöndəki axtarışlarının zirvəsidir...  hələ ki!

lll

 

 ...Onun doğulduğu Babaylı kəndindən üzü Bakıya tərəf 50-60 kilometr məsafədə, Böyük Mərcanlı kəndində dünyaya və ədəbiyyata göz açan sevimli şairim Vaqif Bayatlı Odərin (Cəbrayılzadə) şeirlərindən birində belə misra var: "Qardaşımın üzü köməyim olsun..."

 

 Bütün ümidlərin başında, şübhəsiz ki, Tanrı dayanır!

 Bütün çin olan diləklərin tək səbəbi Tanrıdır!

 Hərəkət insandan, bərəkət Tanrıdandır!

 Bununla belə, seçmə hissələrini oxuduğunuz bu yazının hər fəslini, hər cümləsini, hər sözünü qələmə alarkən... Qulu Məhərrəmlinin üzü köməyim oldu! Onun hamıya sevimli olan siması bir an belə gözlərimin önündən çəkilmədi - guya qəzet-jurnal oxuyuram, guya radionu dinləyirəm, guya ekran qarşısında əyləşib televizoru seyr edirəm. Guya mən, həqiqətən, nələrisə öyrənmək istəyən tələbəyəm, o isə bilikli və alicənab müəllim!

 Kaş zaman şərti bir anlayış olaydı, kaş ötüb keçən illər, gənclik yaşımız geri dönəydi, mən tələbə olaydım, sən müəllim!

 Zaman şərtiymiş, heç demə, illərin ötüb-keçməyi yalan söhbətmiş.

 Zatən, mən deyən, mən istəyən baş verdi, əziz dost!

 Sənin yaradıcılığını, şəxsiyyətini, məfkurə və məramını ələk-vələk eləyərkən (incələyərkən) bütöv bir ömür boyu rahat, arın-arxayın yaşamağa yetə bilən dərslər aldım...

 Radio dərsləri, televiziya dərsləri, qəzetçilik, dılçilik, naşirlik... peşəkarlıq dərsləri, əxlaqlı siyasət, tarixi yaddaş, milli düşüncə, mənəviyyat dərsləri...

 Və vicdan, həqiqətə sədaqət, peşəyə mütləq bağlılıq dərsi!

 Sən, Qulu (bu dəfə "müəllim"siz, epitetsiz, gəncliyimizdə olduğu kimi), istedad və hünərin övladısan, mən də sənin tələbən!..

 

Vaqif BƏHMƏNLİ

525-ci qəzet .- 2024.- 18 dekabr(№232).-S.12-13.