"Mistik Milad"

"Bir rəsmin dedikləri" rubrikasının budəfəki qonağı Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasının müəllimi, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Aysel Məmmədəliyevadır. Onunla Renessans dövrünün məşhur rəssamı Sandro Botticellinin "Mistik Milad" əsərindən danışmışıq.

Sandro Botticelli, Renessans dövrünün ən parlaq incəsənət ulduzlarından biridir. 1445-ci ildə Florensiyada dünyaya gələn bu dahiyanə rəssam, özünün yüngül və poetik üslubu ilə sənət aləmində silinməz bir iz qoyub. Botticelli, yalnızca öz dövrünün deyil, həm də bütün zamanların ən dəyərli rəssamlarındandır.

- Aysel xanım, bu əsəri tam şəkildə qavramaq üçün hekayəsini bilmək mütləqdir. Çünki əsər mürəkkəb bir tarixi dövrün məhsuludur. İstərdim, söhbətimizə tablodakı detalların şərhi ilə başlayaq.

- Tarix boyu insanlar illərin, onilliklərin və xüsusən də əsrlərin dəyişməsindən qorxublar. 1500-cü il yaxınlaşarkən bir çoxları dünyanın sonunun gəldiyinə inanırdı. Hətta Botticelli də İsa Məsihin ikinci gəlişinin yaxın olduğunu düşünürdü. Florensiya o dövrdə müharibələr, aclıqlar və vəbalarla üz-üzə idi ki, bu da Vəhy kitabında təsvir olunan hadisələrə uyğun gəlirdi. Belə qarışıq bir dünyada xarizmatik dini lider, Dominikan rahibi Fra Cirolamo Savonarola meydana çıxdı. Savonarola Florensiya cəmiyyətindəki ifratlıqlara qarşı cəsarətlə çıxış edirdi. O, dünyəviliyi, dindən uzaq sənət əsərlərini, əxlaqsız yazıları və kilsədəki korrupsiyanı pisləyirdi. Özünü Allahın səsini eşidən və gələcəyi görən bir peyğəmbər elan edən Savonarola, böyük bir tərəfdar ordusu topladı. O, dünyəviliyi rədd etməklə Allahın Florensiyanı "Yeni Yerusəlim"ə çevirəcəyini vəd edirdi. Lakin bu çağırışlar Florensiyanın siyasi və mədəni dayağı olan Medici ailəsi və Botticelli kimi sənətkarlar üçün böyük təhlükə yaradırdı. Çox gözəl, həssas və ya dini baxımdan kifayət qədər mömin olmayan sənət əsərləri dünyəvi hesab edilərək Savonarola tərəfindən məhv edilmə təhlükəsi ilə üzləşmişdi.

1500-cü ildə Medici ailəsinin Florensiyadan qaçması və Savonarolanın süqutundan sonra Botticelli on il əvvəlkindən fərqli bir vəziyyətlə üz-üzə qaldı. Cəmiyyətdəki çaxnaşma gözəllik, həqiqət, Allah və sənət anlayışlarını yenidən sual altına qoymuşdu.

Botticelli, Savonarolannın kafir elan edilərək edam olunmasından sonra dini məzmunlu əsərin təhlükəli ola biləcəyini başa düşürdü. Savonarolanın tərəfdarları təqib edilirdi, çünki onlar Medici ailəsi və mövcud Papaya qarşı siyasi təhlükə hesab olunurdular. Botticelli bu cür ittihamlarla əlaqələndirilmə riskinə gedə bilməzdi.

Botticelli məhz bu həlledici böhran anında - təxminən 1500-1501-ci illər arasında "Mistik Milad" əsərini yaratdı. Bu, Botticellinin imzaladığı yeganə əsərdir. Əsas sual budur: Botticelli niyə əsərini imzalayıb sonra gizlətdi? Ola bilsin ki, sənət üslubunun yeni istiqamətini qəbul edərək gələcək nəsillərin onun müəllifliyini bilməsini istəyirdi. Botticellinin əsəri, Savonarolanın İsa Məsihin ikinci gəlişi haqqında verdiyi xütbənin vizual təsviridir. Botticelli adətən taxta lövhələr üzərində çəkirdi, lakin bu əsəri kətan üzərində, yağlı boya ilə yaratmışdı. Bu, onu büküb gizlətməyi mümkün edirdi və əsəri çəkərkən belə gizlədilməsinin nəzərdə tutulduğunu göstərirdi.

- Əsərin rəng həlli haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Botticelli "Mistik Milad" əsərində rənglərdən simvolik və emosional təsir yaratmaq üçün ustalıqla istifadə edib. Rənglərin hər biri mənəvi mesaj və emosional təəssürat yaratmaq məqsədi daşıyır. Əsərdəki ümumi koloristika qızılı, ağ, yaşıl, mavi və torpaq tonlarının harmoniyası üzərində qurulub. Bu rənglər müqəddəsliyin, İlahi işığın və ruhani yenilənmənin simvoludur. Məryəmin paltarı və mələklərin qanadları ağ rəngdədir, bu, ruhani təmizliyi və İlahi işığı ifadə edir. Əsərin fonunda görünən qızılı işıq İlahi nurun təcəssümüdür.

Mələklərin ətrafındakı işıq həlqələri göyləri və göydən gələn mesajları təmsil edir. Zeytun budaqları və mələklərin bəzi geyimlərinin yaşıl rəngi sülh və ümidin simvoludur. Qırmızı rəng, mələklərin geyimlərində və torpaq tonlarında diqqəti cəlb edir. Bu rəng həm də bəşəriyyətin günahlardan qurtuluşunu simvollaşdırır. Məryəm ananın mavi mantiyası onun müqəddəsliyini, hikmətini və göylə əlaqəsini göstərir. Rənglərin mənəvi harmoniyası tamaşaçıda həm daxili sükunət, həm də ruhani yüksəliş hissi yaradır. Qızılı işıq və dərin mavi səmavi yüksəlişi və ümidin gücünü, qırmızı və yaşıl isə insanın daxili mübarizəsi və yenidən doğuluşunu ifadə edir.

- Bəs əsərin ideyası kompozisiyada necə görünür?

- S.Bottiçellinin bir çox əsərlərində olduğu kimi, burada praktiki olaraq heç bir perspektiv quruluş yoxdur və bütün hərəkət ön planda baş verir.

Əsərin yuxarı hissəsində Yunan dilində bir yazı var. O yazı belə oxunur: "Bu şəkli 1500-cü ilin sonunda, İtaliyanın çətinliklərində, mən Alessandro, zamanın yarısından sonra, Saint John'un on birinci fəslinə uyğun olaraq, apokalipsisin ikinci dərdi zamanı, şeytanın üç buçuk il ərzində azad olduğu vaxtda çəkdim; sonra o, on ikinci fəsildə bağlanacaq və biz onu bu şəkildəki kimi torpağa dəfn edilmiş görəcəyik".

Əsərin yuxarı hissəsində on iki mələk və qızıl qübbə yer alır. Buradakı on iki rəqəmi vaxtın keçişini simvollaşdırır - bu, gündəlik on iki saat və ya ilin on iki ayı ola bilər. Bu rəqəm həm də İsa Məsihin həyatında çox əhəmiyyətli bir rola malikdir və dövrünün müdrikliyini və bütünlüklərini təmsil edir. Botticellinin uşaqlıqdan qazandığı zərgərlik təhsili burada açıq şəkildə görünür. O, qızıl vərəq istifadə edərək cənnətə açılan bir dəlik təsvir edir. Qızılın üstünlüyü, zamanla korlanmaması və çürüməməsidir, bu da onu ilahi zaman və əbədi məkanları simvolizə etmək üçün mükəmməl bir seçimə çevirir. Qızılın səthdə qeyri-bərabər şəkildə tətbiq edilməsi, kətanın da qeyri-bərabər olması səbəbindən parıldayan və reflektiv bir təsir yaradır. Mələklər burada ağ, yaşıl və qırmızı paltarda təsvir olunub. Bu rənglər müvafiq olaraq iman (ağ), ümid (yaşıl) və məhəbbət (qırmızı) kimi simvolları təmsil edir. Lakin bu hissədə mələklərin yaşıl paltarları qızıl ilə cilalanıb, bu da ümid simvolunun artıq tamamlandığını və "sülh"ün gəlmiş olduğunu göstərir. Botticelli burada yaşılın saf olmayan bir kölgəsini istifadə edir; cənnətə yaxınlaşdıqca, ümidin yerinə sülh gəlir. Kompozisiyanın mərkəzində müqəddəs ailə - Körpə Məsih, Məryəm və Yusif təsvir edilir. Onlar bir mağaranın əhatə etdiyi sığınacaqda toplanıblar. Bu üçlüyün mərkəzində çılpaq təsvir edilmiş körpə İsa dayanır. Bu onun insanlığını, zəifliyini və Tanrının bəşəriyyət üçün özünü fəda etməsini simvolizə edir. Məryəm ona sevgi ilə əyilib. O, körpəsini qucaqlamır, ona ibadət edir, bu da İsanın həm onun oğlu, həm də rəbbi olduğunu göstərir.

Məryəmi qırmızı və mavi paltarda görürük. Qırmızı paltar onun insanlığını, mavi paltar isə ilahi tərəfini simvolizə edir. Yusif isə arxa planda, yuxuda təsvir olunub, bu da onun əslində öz övladına xidmət etməsi və tanrı qarşısında təvazökar olması anlamına gəlir. Məryəm, Yusif və İsa fiqurlarına əlavə olaraq, ənənəvi doğum səhnələrindəki heyvanlar da təsvir edilir: öküz və eşşək. Bu heyvanların müqəddəs kitabda öz sahiblərini tanıdığı qeyd olunur, bu da hətta heyvanların da Məsihin gəlişini qəbul etdiyini göstərir.

- Müqəddəs ailənin mərkəzi təsvirindən kənara doğru, hər iki tərəfdə ibadət səhnələri yer alır.

- Sol tərəfdə Magilər (müdrik insanlar), sağ tərəfdə isə çobanlar təsvir olunub. Hər iki qrupun yanında mələk var. Mələklər əlləri ilə körpə Məsihə doğru işarə edir və hər biri zeytun budağı tutur. Bu budaqlardan birində "Budur, dünyanın günahını aparan Tanrının Quzusu" sözləri yazılmış lent açılır. Magilər (müdrik insanlar) dünyanı idarə edən hökmdarları, çobanlar isə idarə olunan sadə insanları təmsil edirlər. Hər iki qrup eyni dərəcədə sülhə və barışa ehtiyac duyur, bunu isə yalnız körpə İsa Məsih həyata keçirə bilər. Tablonun ön hissəsinə diqqətlə baxdıqda, yeddi şeytani varlığın qayaların arasına geri süründüyünü görmək olar. Şər qaçıb və indi sülh hökm sürə bilər.

- Rəsmin ön hissəsinə, yəni "aşağı" hissəsində sirli elementlə qarşılaşırıq.

- Burada hər biri bir mələklə birləşdirilmiş üç insan təsvir edilib. Üç insan, günahkar bəşəriyyəti təmsil edir. Mələklərin onları qucaqlaması, bəşəriyyətin xilası və günahlarından azad olmanı göstərir. Üç insanın müxtəlif pozalarda olması (bəlkə də diz çökən, qalxmağa çalışan və xilası qəbul edən) insan həyatında dəyişimin mərhələlərini simvolizə edir. Mələklər insanları ruhani bir yola yönəldir, günahdan xilas olmağa və ilahi işığa doğru aparır.

Bu şərhlər, həm dini mətnlərdən, həm də Botticellinin dövründəki ictimai-siyasi dəyişikliklərdən ilhamlanan çoxqatlı mənaları əks etdirir.

- Tablo hazırda harada saxlanılır?

- "Mistik Milad" əsəri hazırda London Milli Qalareyasında qorunur.

- Bu tablo Botticellinin digər əsərləri ilə hansı ortaq və fərqli cəhətlərə malikdir?

- Botticellinin üslubu xətti ritmlərlə xarakterizə olunur. "Mistik Milad" əsərində olduğu kimi, digər əsərlərində də məsələn, "Primavera", "Madonna və Uşaq" zərif konturlar və hamar xətlərin istifadəsi diqqət çəkir. O cümlədən, əsərlərində dini və mifoloji simvolizmin geniş tətbiqi görünür. Rəssam həmişə idealizə edilmiş insan fiqurları və mükəmməl kompozisiyalar yaratmağa çalışıb. "Veneranın Doğulması" və "Primavera" əsərlərində olduğu kimi, "Mistik Milad" əsərində də fiqurlar ahəngdar tərzdə yerləşdirilib."Mistik Milad" rəssamın daha gec dövr əsəri olduğu üçün əvvəlki rəsmlərindən fərqli üslubda işlənib. Klassik İntibah estetikası əvəzinə, daha emosional, ruhani və ekspressiv təsvirlərə malikdir. Əvvəlki əsərlərində perspektiv qaydalarına ciddi əməl edən Botticelli bu əsərində perspektivdən uzaqlaşıb, daha düz və sıx kompozisiya yaradıb. Mifik səhnələrində simmetriya üstünlük təşkil etdiyi halda, burada kompozisiya dinamik və dramatikdir. Botticellinin bu əsəri onun əvvəlki İntibah dövrünə aid idealizə olunmuş rəsmlərindən fərqli olaraq, daha dini və emosional mahiyyət daşıyır. Bununla yanaşı, rəssamın xəttə əsaslanan üslubu, simvolik rəng istifadəsi və insan bədəninin ahəngdar təsviri kimi ortaq cəhətlər onun sənətində dəyişməyən əsas xüsusiyyətlərdir.

- Sizcə, "Mistik Milad" əsəri bizə nə deyir?

- Bu tablo bizə həm dini, həm də mənəvi səviyyədə dərin mesajlar verir. Əsər, İsa Məsihin doğulmasını təsvir edərkən yalnız bir tarixi hadisəni deyil, həm də insanın mənəvi qurtuluşunu, ümidi və sülhü simvolizə edir. Əsərin əsas mesajı isə hər bir çətinliyə və dəyişikliyə baxmayaraq, İsa Məsihin ikinci gəlişinin sülh və qurtuluş yönünü vurğulayır. Mələklərin və insanların bir-birini qucaqlaması sevginin və bağışlanmanın təcəssümüdür. Zeytun budaqları əmin-amanlıq və sülh rəmzidir. Əsər, yalnız cənnətdə deyil, yer üzündə də mənəvi birliyin və barışın mümkün olduğunu deyir. Botticellinin daxili mübarizəsi və imanla bağlı sualları əsərin ruhani dərinliyini artırır. O, öz ruhunun əzabını sənətə çevirərək, insanın içindəki mənəvi mübarizəni göstərir.

"Mistik Milad" bütün çətinliklərə baxmayaraq, yaxşılıq, sevgi və sülhün qələbə çalacağını deyir. Bəşəriyyətin qurtuluşu yalnız ilahi mərhəmətə deyil, həm də insan ruhunun ümid və sevgiyə bağlılığına əsaslanır. Bu əsər hər birimizə mənəvi sülh tapmaq və dünyaya ümidlə baxmaq mesajını verir.

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet .- 2024.- 18 dekabr(№232).-S.9.