Hüseyn Cavid yaradıcılığında toponimlər: tarixi kontekst və coğrafi reallıq

Toponimlər, yəni coğrafi adlar bir xalqın tarixi, mədəniyyəti və mənəvi dünyası haqqında çoxşaxəli məlumatlar ehtiva edir. Hər bir toponim yalnız bir coğrafi obyektin adı deyil, həm də həmin yerin tarixi, insanların yaşayış tərzi, dilləri və mədəni əlaqələrinin göstəricisidir. Toponimlərin öyrənilməsi, dil, tarix və etnoqrafiyanın sərhədlərini birləşdirən mühüm elmi sahələrdən biridir. Azərbaycan coğrafiyasında isə toponimlər milli və tarixi kimliyin qorunmasının əsas vasitələrindən biridir.

Toponimlər xalqın mədəni irsinin əksidir və bir toplumun yaddaşı kimi çıxış edir. Coğrafi adlar əsrlər boyu xalqların yaşadığı ərazilər, tarixi hadisələr və mədəni inkişaf mərhələləri haqqında qiymətli məlumatlar saxlayır. Xalqımızın ən qədim tarixi, etnoqrafiyası, etnogenezi, tarixi coğrafiyası, dilimizin yazıyaqədərki və yazılı dövrlərinin bir çox problemləri toponimlərin öyrənilməsi ilə öz həllini tapa bilir.

Hüseyn Cavidin yaradıcılığında toponimlər əhəmiyyətli rol oynayır, məkan və emosional atmosferin yaradılması vasitəsi kimi çıxış edir və tez-tez həm müəllifin şəxsi təcrübələrini, həm də geniş tarixi konteksti əks etdirir.

H.Cavid XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatının ən parlaq nümayəndələrindən biri kimi, əsərlərində milli kimlik və azadlıq uğrunda mübarizə mövzusuna tez-tez müraciət edirdi. Bu həm Azərbaycan, həm də daha geniş İslam dünyasının toponimlərinin istifadəsində öz əksini tapır. Toponimlər Cavidə dövrün ruhunu çatdırmağa kömək edir və şərq sivilizasiyasının qərb ideyaları və müstəmləkəçiliyin təsiri altında keçirdiyi mürəkkəb dəyişiklikləri əks etdirir.

Cavid yaradıcılığında vacib toponimlər, ən çox işlənən yer adları Azərbaycan, Gürcüstan, Dağıstan, Türküstan, Ərəbistan, Məkkə, Mədinə, Kəbə, Bağdad, Misir, Şam, Hira, Tiflis, Səmərqənd, İran, Hindistan, Moskof (Moskva), Bingul dərəsi, Sivas, Berlin, Şuşa, Təbriz, İstanbul, Naxçıvan, Araz, Kür, Barjom, Urmi və sairdir.

Cavidin doğulduğu Naxçıvan şəhəri, onun əsərlərində həm milli kimliyi, həm də mədəni irsi simvolizə edir. Ən çox "Məktublar"da işlənən bu toponim H.Cavid yaradıcılığında Azərbaycan mədəniyyətinin, türk dünyasının və onun köklərinin simvolu kimi çıxış edir. Bu məkan onun həyatının başlanğıcı və vətən sevgisinin dərin kök saldığı yer kimi obrazlaşdırılır.

Cavidin əsərlərində Məkkə və Mədinə İslamın iki müqəddəs şəhəri kimi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Onlar, Cavidin İslam dini və onun mənəvi dəyərlərinə olan bağlılığını ifadə etmək üçün simvol kimi istifadə olunur. Məkkə və Mədinə, onun əsərlərində həm də İslamın ruhani və mənəvi dəyərlərinin bəşəriyyət üçün təməl mənbəyi kimi qeyd olunur. Hüseyn Cavid bu toponimləri əsərlərində mənəvi dərinlik qatmaq və oxucunu milli, dini və mənəvi düşüncələr üzərində düşünməyə çağırmaq üçün istifadə edir.

Kəbə İslam dünyasında ən müqəddəs məkan sayılır və Cavidin yaradıcılığında ilahi birliyin və iman gücünün təcəssümü kimi çıxış edir. Müəllif Kəbə obrazı vasitəsilə insanı Allaha yaxınlaşdıran dərin ruhani dəyərləri və səmimi iman duyğusunu vurğulayır. Kəbə, onun üçün həm də ilahi ədalətin və mənəvi ucalığın simvolu olur. Bu toponimlər həm Cavidin milli kimliyinə, həm də onun bəşəriyyət və İslam dünyası ilə bağlı düşüncələrinə işarə edir. Bu toponimlərin istifadəsi ilə Cavid, həm milli-mədəni kimliyi vurğulayır, həm də dərin fəlsəfi və mistik məna qatları yaradır.

Bağdad, qədim ərəb sivilizasiyasının mərkəzi olaraq, dramaturqun yaradıcılığında tez-tez mənəvi və fəlsəfi həqiqətlərin axtarışı ilə əlaqələndirilir. Cavid üçün Bağdad təkcə coğrafi bir məkan deyil, eyni zamanda hikmət və bilik rəmzidir. Bu şəhər, İslam mədəniyyətinin qızıl dövrünü, yəni fəlsəfə, elm və incəsənətin inkişaf etdiyi bir zamanı xatırladır. Bağdad onun əsərlərində mədəniyyətin və biliklərin mərkəzi kimi çıxış edir və bəşəriyyətin mənəvi və intellektual yüksəlişini təmsil edir. O, Bağdadı, İslam dünyasının mədəniyyətinin zirvəyə çatdığı bir məkan kimi təsvir edərək, bu şəhərin həm tarixi əhəmiyyətini, həm də mənəvi dərinliyini vurğulayır.

İstanbulda təhsil almış bir şəxs kimi Cavid bu şəhərə dərindən bağlı idi. Onun üçün İstanbul geniş İslam dünyası ilə əlaqəni simvolizə edirdi və eyni zamanda Qərbi Avropaya açılan qapı idi. Cavidin yaradıcılığında İstanbul Şərqin Qərblə, ənənələrin müasirliklə qovuşduğu mədəni və intellektual mübadilə yeri kimi çıxış edir.

Cavidin əsərlərində xatırlanan toponimlərdən biri hamımız üçün doğma şəhər olan Şuşadır - Qarabağın mədəni və mənəvi irsinin simvolu. Şuşa Cavidin əsərlərində sadəcə coğrafi obyekt deyil, həm də milli qürur və mədəni böyüklük simvoludur. Şuşa obrazı vasitəsilə Cavid tez-tez tarixi hadisələr nəticəsində dağıdılmış harmoniya və mədəni irs dünyasına duyduğu nostaljini ifadə edir.

Şairin yaradıcılığında Təbriz təkcə Azərbaycan mədəniyyətinin vacib mərkəzi deyil, həm də inqilabi və irəliyə gedən dəyişiklikləri ifadə edir. Cavid Təbrizi azadlıq və ədalət uğrunda mübarizənin yeri kimi düşünür, çünki məhz bu şəhərdə tiranlıq və despotizmi devirmək üçün bir çox inqilabi hərəkatlar formalaşırdı.

Bu toponimlər onun əsərlərinin ideya-estetik mənasını zənginləşdirərək, oxucuya Cavidin milli və dini dəyərlərə olan baxışını daha yaxşı anlamağa imkan yaradır.

Cavidin əsərlərində toponimlər yalnız məkan təsviri kimi deyil, həm də zamanın mədəniyyətlərarası əlaqələrini vurğulayan vasitə kimi çıxış edir. Bu toponimlər, xüsusən də İslam dünyasına aid olan coğrafi adlar, Cavidin milli, dini və mədəni kimliyi ilə bağlı mürəkkəb düşüncələrini əks etdirir. Məsələn, Bağdad, Şərq mədəniyyətinin intibah dövrünün simvolu kimi göründüyü halda, İstanbul müasirliyin və ənənələrin qovuşduğu məkandır. Bu şəhərlər Cavidin əsərlərində mənəvi və intellektual axtarışların mərkəzi kimi çıxış edir, bu da yazıçının müasir dünyada mənəvi bələdçilik axtarışını formalaşdırır.

Cavid həmçinin toponimləri millətlərin tarixi və mədəni yaddaşını təsvir etmək üçün istifadə edir. Belə ki, Təbriz və Şuşa kimi şəhərlər onun əsərlərində milli iradənin simvoluna çevrilir, azadlıq uğrunda mübarizəni və tarixi hadisələrin təsirini əks etdirir. Şuşa Cavid üçün mədəniyyətin məhv edilə bilən, lakin unudulmaz olduğunu göstərən bir məkandır.

Hüseyn Cavid əsərlərində istifadə etdiyi toponimlərlə insanın zaman və məkanla bağlı fəlsəfi düşüncələrini də əks etdirir. Coğrafi adlar yalnız məkanın konkret fiziki xüsusiyyətlərini deyil, həm də insanın taleyini və mənəvi vəziyyətini ifadə edən simvollardır. Məsələn, Təbriz və İstanbul, Cavidin əsərlərində yalnız coğrafi obyektlər olaraq deyil, həm də insanın azadlıq və məhkumluqla bağlı daxili mübarizəsini əks etdirən məkansal obrazlar kimi diqqət çəkir.

Bu şəhərlər, zamanın və məkanın məhdudiyyətlərini aşaraq, insanın mənəvi aləmini və daxili səyahətini təsvir edir. Toponimlər, beləliklə, həm də Cavidin milli və dini kimliyini formalaşdıran təcrübələrin tərkib hissəsinə çevrilir və onun əsərlərində tarixin və mədəniyyətin təsiri altında olan fərdin özünü axtarışını simvolizə edir.

Nəticə etibarilə qeyd edə bilərik ki, Hüseyn Cavidin yaradıcılığında toponimlər həm tarixi və mədəni, həm də mənəvi məna daşıyır. Onlar, coğrafi məkanlarla yanaşı, milli kimlik, azadlıq, mənəvi axtarış və bəşəriyyətin tale yüklü mövzularını əks etdirən güclü simvollar kimi çıxış edir. Cavidin yaradıcılığı, toponimlərin hər birinin dərin bir məna daşıdığını göstərir və bu əsərlərdə tarixin, mədəniyyətin və insanın mənəvi mübarizəsinin izlərini tapmaq mümkündür. Bu toponimlər, Cavidin milli və mənəvi irsini əbədiləşdirən əsas elementlərdən biridir.

Kəmalə İSMAYILLI,

Hüseyn Cavidin Ev-Muzeyinin əməkdaşı

525-ci qəzet .- 2024.- 19 dekabr(№233).-S.13.