Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin nəzərindəki Füzuli irsi

Müsəlman Şərqində ilk Cümhuriyyətin əsas qurucularından olan, ədəbi-ictimai fikir tariximizə layiqli töhfələr verən, bu yaxınlarda 140 illiyini qeyd etdiyimiz böyük ictimai-siyasi xadim Məhəmməd Əmin Rəsulzadə həm də görkəmli ədəbiyyatşünas idi. Əsası M.F.Axundov tərəfindən qoyulmuş Azərbaycan peşəkar ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafında onun da böyük rolu olub. M.Əmin mühacir ədəbiyyatşünaslığın ən görkəmli nümayəndəsi sayılır. Fəlsəfə doktoru F.Ələkbərov hesab edir ki, "...ümumilikdə XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatına... M.Ə.Rəsulzadə qədər diqqət yetirən, bunları qələmə alan, qiymətləndirən ikinci bir mühacir mütəfəkkir yoxdur".

Onun ədəbi-nəzəri yaradıcılığının mühüm bir qolunu da klassik irslə bağlı araşdırmaları təşkil edir. Gənc yaşlarından ədəbiyyat və incəsənətlə ciddi məşğul olan görkəmli dövlət xadimi öz əsərlərində XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının, ədəbi mühitinin ümumi mənzərəsini ətraflı və obyektiv canlandırmaqla, ədəbi prosesə, nəşr olunmuş bədii ədəbiyyat və ədəbiyyatşünaslıq nümunələrinə, ayrı-ayrı şair və yazıçıların yaradıcılığına elmi qiymət verməklə yanaşı, klassiklərin ədəbi mövqeyinin müəyyənləşdirilməsində də gərgin əmək sərf etmişdi.

Belə klassiklərdən biri də 530 illiyini qeyd etməkdə olduğumuz, "Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti tarixinin iftixarı, anadilli poeziyanın mükəmməl nümunələrini yaratmış... Azərbaycan bədii dilini daha da zənginləşdirərək yeni zirvəyə yüksəltmiş" Məhəmməd Füzulidir.

Onu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, mühacir dövlət xadimlərimiz və ədəbiyyatşünaslarımız içərisində Füzuli sənəti haqqında daha ardıcıl söz açan və dəyərli fikirlər söyləyən də M.Ə.Rəsulzadə olub. Ümumiyyətlə, M.Ə.Rəsulzadənin Füzuli ilə bağlı görüşləri onun klassik irsə münasibətinin yüksək səviyyəsini əks etdirir.

O, "bütün türklüyün dahi şairi" hesab etdiyi M.Füzuli haqqında 1923-cü ildə İstanbulda nəşr edilmiş "Azərbaycan Cümhuriyyəti" əsərində yazır: "Füzuli Azərbaycanda hər yerdən ziyadə mərufdur. Azərbaycanlıların ən çox oxuduğu və ən çox sevdiyi şair Füzulidir..."

Anadilli ədəbiyyatın yaranması və formalaşması məsələlərinə böyük diqqət və həssaslıqla yanaşan M.Ə.Rəsulzadə 1949-cu ildə çap etdirdiyi "Azərbaycan kültür gələnəkləri" əsərində göstərir ki, üç dildə yazıb-yaradan dahi şairin türkcə şeir yazması anadilli Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərib.

M.Ə.Rəsulzadə 1936-cı ildə Parisdə nəşr etdirdiyi "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" əsərində yazır: "Əgər diqqət edilsə, ona qədər və ondan sonra bir çox böyük klassiklər: Fələki və Xaqani Şirvanilər, eləcə də Nizami Gəncəvi həqiqi Azərbaycan şairi olsalar da, fars dilində yazırdılar, onda aydın olar ki, sözün milli mənasında Füzuli hansı ədəbi inqilabi etmişdir".

Füzulinin dilimizin inkişafında etdiyi "ədəbi inqilabın" mahiyyətindən bəhs edən Rəsulzadə, "Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur," - deyən və "türk ləfzilə" yazmağın çətin olduğunu bildirən böyük şairin ana dilində yazmasını, mümkün olmayanı - "dikəndən bərgi-gül izhar" etdiyini milli təəssübkeşlik kimi qiymətləndirib. Onun fikrincə, "Şərqin ən böyük liriki Füzuli yalnız Azərbaycan deyil, türkcə oxuyan bütün dünyanı həyəcanlandırır..."

"Azərbaycan Cümhuriyyəti" əsərində M.Ə.Rəsulzadə Füzulinin yaradıcılıq dilinin inkişafı ilə Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf mərhələləri arasında maraqlı bir uyğunluğu aşkar edib. O göstərir ki, Füzuli ilk öncə farsca yazmış, sonra Azərbaycan şivəsi ilə türkcəyə başlamış, getdikcə osmanlılaşmış, Şərq şivəsindən uzaqlaşaraq Qərb şivəsinə yaxınlaşmışdı.

Füzulinin türkcə "Divan" yaratması, "Leyli və Məcnun"u və məhərrəmlik təziyədarlığının ana dilində icrası üçün zəmin yaratmaqdan ötrü "Hədiqətüssüəda"nı yazması, Ə.Caminin "Hədisi-ərbəin" əsərini türkcəyə çevirməsi türk ədəbi dilinin və ədəbiyyatının tarixində misilsiz hadisə, onun ana dilinin inkişafı sahəsində atdığı məqsədyönlü addımlardan idi. Bu, ədibin türk dili qarşısında övlad və şair kimi ən böyük xidmətidir. O, bütün çətinliklərə qatlanaraq ərəb və fars şeir dilləri ilə yarışa girə bilən Azərbaycan ədəbi dilinin nəzmi-nazik klassik şeir zirvəsini yaratmış, "türk ruhlu fars dilli" ədəbiyyatın "hökmranlığına" son qoymuşdu. Beləliklə, müsəlman şərqində ədəbiyyatda vahid "türk dili məkanı" formalaşdırmış və bu məkanın "şəriksiz sahibi" olmuşdu.

Həqiqətən, dilə münasibətdə Füzuli şüurlu şəkildə türk milliyyətçisi kimi hərəkət etmişdi. Bu mənada M.Ə.Rəsulzadənin azəri şerinin dahi ustadı Füzulinin ədəbi fəaliyyətində onun milliyyətçiliyini xüsusilə qabartması təbii idi. O, Ə.Qaraxanın "Füzuli: mühiti, həyatı və şəxsiyyəti" kitabına həsr etdiyi resenziyada şairin milliyyətinin mübahisə obyektinə çevrilməsini lüzumsuz sayaraq qeyd edir ki, "...Klassik bir türk şairinin milliyyətini münaqişə konusu yapmaq hər halda müsbət bir məşğuliyyət sayılamaz... Füzulinin, bizcə, bəlirdiləcək və isbat olunacaq tərəfi onun türklüyü deyil, türkçülüyüdür: müəllif, şairin milliyyətindən ziyadə milliyyətçiliyi üzərində dursa idi, daha yerində hərəkət etmiş olurdu". Bu məqsədlə M.Ə.Rəsulzadə resenziyada Füzulinin ədəbi fəaliyyətində onun milliyyətçiliyini xüsusilə əks etdirən məqamları xatırladır və belə bir fikir söyləyir ki, "irqən türk olmasa idi belə, türkə xitab üçün can atan şair, bu sifətilə, böyük bir türk şairi olmaqdan yenə məhrum qalmazdı".

M.Ə.Rəsulzadənin Füzulinin Azərbaycan, Şərq, o cümlədən, bütün dünya ədəbiyyatına təsiri barədə fikirləri də çox maraqlıdır. "Azərbaycan kültür gələnəkləri"ndə tanınmış filosof və dövlət xadimi, M.Füzulini Şərqin "ən böyük liriki" hesab edir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, o, Füzulini nəinki Azərbaycanı, bütün türk dünyasını həyəcanlandırmaq qabiliyyətinə malik şair sayır. Türkiyədə "Türk Ocaqları Heyəti" tərəfindən çap olunan "Türk dili" adlı əsərdə dərc olunmuş "Qafqaz türkləri" məqaləsində yazır: "...Füzuli kibi ustadlar, yalnız Azərbaycan mühitinə münhəsir olmayıb, ləhcələrindəki xüsusiyyətə rəğmən, təsir etibarı ilə bulunduqları məkanı aşa bildikləri kibi, kəndilərini təaqüb edən zamanları da aşmış və onlardan böyük Füzuli bu günə qədər təsirini ibqa edərək, Kaşqardan Ədirnəyə qədər, bütün türklərin dəxi şairi olduğu kibi, Avropa münəqqidləri tərəfindən dəxi Şərqin ən həssas və müstəsna şairləri zümrəsindən ədd olunmuşdur". M.Ə.Rəsulzadənin tədqiqatlarına yüksək qiymət verdiyi F.Köçərli də haqlı olaraq Füzulini "bütün türk şairlərinin babası" adlandırırdı. Təsadüfi deyil ki, XX əsrin sonlarında Ümummilli Liderimiz H.Əliyev də bu fikri təsdiq edərək deyirdi: "Füzulinin humanizm və ümumbəşəri dəyərlərlə mayalanmış yaradıcılığı bütün bəşəriyyət üçün böyük mənəvi qidadır. Füzuli Azərbaycanın böyük milli sənətkarı olmaqla yanaşı, bütün müsəlman aləminin qəlb şairidir".

Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı öz inkişafının zirvəsinə, şübhəsiz ki, Füzuli sənətində çatır. Lakin M.Füzuli XIX əsrin axırlarına kimi Azərbaycan ədəbiyyatında hakimi-mütləq olmuşdu. "Azərbaycan Cümhuriyyəti" əsərində Rəsulzadə qeyd edirdi ki, "milli poeziyamız son zamanlara qədər Füzulini tənzirdən (ona bənzəməkdən - İ.V.) ibarət" olmuş və Azərbaycan türk ədəbiyyatının müstəqil bir cərəyan şəkli almasında onun türkcə yazması mühüm rol oynamışdır.

M.Əmin deyirdi: "Yalnız Azərbaycanın deyil, bütün türklüyün dahi şairlərindən, Əbü Şüəra künyəsini daşıyan Füzulinin dərin bir nüfuzu, böyük bir mürşüdlüyü vardır". "Məhəmməd Füzuli istedadlı nümayəndələri ilə tanınan bütöv bir ədəbi məktəb formalaşdırmışdır. Öz müasirlərindən başlayaraq, sonrakı dövrlərdə Füzuli ənənələrinin davamçısı olmuş bütün görkəmli sənətkarlar bu nəhəng söz ustasının adını hər zaman ehtiramla yad etmişlər". Böyük yazıçımız C.Məmmədquluzadə 1925-ci ildə haqlı olaraq yazırdı ki, "Hansı şeirə baxsanız, görəcəksiniz ki, onda Füzulidən bir duz vardır". Onu da qeyd edək ki, nəinki Azərbaycan və Osmanlı şairləri, bütün türk poeziyası Füzulinin təsiri altında olub. Təsadüfi deyil ki, ingilis yazıçısı və şərqşünası E.J.Vilkinson Gibb "Osmanlı poeziyası tarixi" adlı əsərində onun "türk şeirinin bayrağını əlçatmaz yüksəkliklərə qaldırdığını" göstərmişdi.

M.Ə.Rəsulzadə proletkultçuların, kommunist-bolşeviklərin Füzuliyə, o cümlədən, klassik ədəbiyyatın digər görkəmli nümayəndələrinə neqativ yanaşmasına da öz münasibətini bildirib. O, sovet dövründə məktəblərdə böyük şairin həyat və fəaliyyətinin öyrədilməsinə laqeyd olan, "Rusiyadakı inqilabi ədəbiyyat ilə hesablaşmaq lüzumunu" irəli sürən "bolşevik firqəçiləri və sovet münəqqidlərini" kəskin tənqid edirdi. "Yeni Qafqasiya" jurnalında çap olunmuş "Türk harsı və millətçiliyi əleyhində bir nümayiş" adlı məqaləsində belələrinə cavab verərək yazırdı: "Onlar istərlər, fəqət istədikləri olmaz. İnqilab və proletar şairlərini bəkləyib dururlar. Halbuki həyat kəndi müqtəziyatını görür". Tarixin sonrakı gedişi də böyük mütəfəkkirin haqlı olduğunu sübut etdi.

M.Əmin Füzulidən bəhs edərkən şairin nəinki Şərqdə, bütün dünyada tanındığını fəxrlə bildirir, "Azərbaycan kültür gələnəkləri" əsərində Şərqi yaxşı bilən avropalıların onun lirizminə heyranlığını xüsusi qeyd edirdi. Ona görə də öz araşdırmalarında dünya miqyasında tanınmış alimlərin fikirlərini də xatırladır və onlara istinad edirdi.

Məsələn, o, Füzulinin qərbdə öyrənilməsinin təməlini qoyan Gibbin "...duyumunun səmimiliyi ilə ifadələrindəki şairanə şəkil baxımından bütün Şərqdə Füzuliyə bərabər ikinci bir şair yoxdur..." fikrini qürur hissi ilə xatırladırdı.

"Füzulinin yaradıcılığının bütün bəşəriyyət üçün böyük mənəvi qida olması" (H.Əliyev), onun "Şərq poeziyasının günəşi" (Gibb) sayılması, XIX əsrin axırlarına kimi Şərq və Azərbaycan ədəbiyyatında hakimi-mütləq olması, bu gün dünya kitabxanalarının bir çoxunda əsərlərinin əlyazma və çap nüsxələrinə rast gəlinməsi, əsərlərinin dünyanın müxtəlif dillərinə (ingilis, rus, alman, ispan, polyak və s.) tərcümə edilməsi, qərb universitetlərindən hansında Türkologiya, Şərqşünaslıq və Şərq dilləri fakültələri varsa, istisnasız orada haqqında ayrıca dərslərin keçirilməsi, barəsində tədqiqatların aparılması, dissertasiya işlərinin yazılması, əsərlərinin Şekspir, Dostoyevski, Con Don, Qotfrild, Keller kimi dünya ədəbiyyatının tanınmış simalarının əsərləri ilə müqayisə edilməsi, müxtəlif ölkələrdə və müxtəlif dillərdə haqqında kitabların yazılması və çap edilməsi, əsərlərinin Azərbaycan Respublikasında dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilməsi də M.Ə.Rəsulzadənin M.Füzuli haqqında məntiqi mülahizələrinə haqq qazandırır.

1959-cu ildə şah əsəri "Leyli və Məcnun"un ingiliscəyə tərcüməsi ilə UNESCO tərəfindən yayımlanması və alman, ispan və rus dillərinə də çevrilməsi, ABŞ-ın populyar "All Poetry" və "PoetrySoup" ədəbiyyat portalları tərəfindən Dövlət Tərcümə Mərkəzinin "Azərbaycan ədəbiyyatı beynəlxalq virtual aləmdə" layihəsi çərçivəsində M.Füzulinin ingilis dilinə tərcümə edilmiş əsərlərinin yayımı, müxtəlif dillərdə yazılmış ensiklopediyalarda ona sərf olunan səhifələrin digər klassik şairlərimizə həsr olunduğundan çox olması, internet resurslarında haqqında beş yüz mindən çox başlıqda link açılması (təkcə Wikipedi saytında şair haqqında 50-dən çox dildə bilgi verilir), haqqındakı məqalənin "Vikipediya"nın ingilis dili bölməsində ana səhifəyə çıxması (həmin səhifəyə hər gün milyonlarla oxucu daxil olur), 1994-cü ildə UNESCO tərəfindən "500-cü ildönümündə Füzuli" adlı beynəlxalq tədbirin keçirməsi, "Dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin 530 illiyinin qeyd edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı da, dolayısı ilə, M.Ə.Rəsulzadənin şair haqqındakı qənaətlərinin təntənəsi, M.Füzulinin yalnız Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, bütün dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi olmasının sübutudur.

Bu gün M.Ə.Rəsulzadənin M.Füzuliyə həsr olunmuş elmi və publisistik irsinin daha geniş təbliğinə və yeni elmi dəlillər və baxışlar əsasında daha dərindən təhlil olunub öyrənilməsinə ciddi ehtiyac hiss edilir.

İmran VERDİYEV,

Əməkdar müəllim

525-ci qəzet.- 2024.- 15 fevral, № 29.- S.10.