Çaparaq notlar
Napoleonun gündəliyində nə
yazılmışdı?
"İslam həqiqi dindir"
İmperator Napoleon Bonapart "Generalın gündəliyi"
başlığı altında yazdığı qeydlərdə
öz müşahidə və fikirlərini qələmə
alırdı. Onun qeydlərinin birində yəhudilik,
xristianlıq və islam haqqında söhbət
açılır. O yazırdı: "Musa Peyğəmbər
yəhudiləri doğru yola yönəltməli olan bir
Allahın elçisi idi. Ancaq onun təliminin yalnız
faydalı tərəflərini qorudular. Fəqət bu fikirləri
dünyaya yaymaq əvəzinə Musanın söylədiyi bir
fikrə: "Allahın seçdiyi xalq" fikrini daha
çox qabartdılar.
O zaman Allah haqqında böyük həqiqəti
söyləyən İsa əta olundu. Allahın tək
olduğunu və Onu bütün qəlbimizlə sevməyimizi
təbliğ etdi".
Napoleon yazırdı ki, "İsa öldükdən
sonra, Romadakı siyasi elita xalqın idarəetmə vasitələrindən
birini dində gördü. Beləliklə, İsanı
Tanrı rütbəsinə qaldırdılar və o,
Tanrının Özünün bir hissəsi oldu. Allah
üçün üçlüyünü təsdiqləyən
yoldaşlar tapdılar". Napoleonun fikrincə, bu, artıq
bütpərəstlikdir.
Nəhayət, tarixin müəyyən bir
dövründə Məhəmməd adlı bir adam təşrif
buyurdu. Bu adam da Musa, İsa və digər bütün peyğəmbərlərə
eyni şeyi söylədi: yalnız bir tanrı var. Bu, islam
idi.
İmperator Napoleon Bonapart deyirdi ki, "İslam həqiqi
dindir". O yazırdı ki, insanlar daha çox oxusalar, daha
ağıllı olacaqlar. Sonra məntiqə tabe olacaq və
arqument axtaracaqlar. Bu cür insanlar fərqli tanrılara ibadət
etməyəcək və ayinləri kor-koranə şəkildə
yerinə yetirməyəcəklər. Onlar Allahın təkliyini
qəbul edəcəklər. "Buna görə də mən
ümid edirəm ki, tezliklə islamın bütün
dünyaya yayılacağı vaxt gələcəkdir,
çünki... Onsuz da üstünlük təşkil
edir".
Hitler islam dini haqqında
Adolf Hitlerin islam dini haqda düşüncələri
ilə tanışlıq pis olmazdı, elə deyilmi? Elə
isə, o fikirlərlə tanış olaq. Hitler deyirdi:
"Siz görürsünüz ki, düzgün olmayan din,
bizim əsas bədbəxtliyimiz deməkdir. Nə
üçün bizdə
yaponlarda olduğu kimi Vətən naminə canından
keçməyi ən ali səadət hesab edən bir din
yoxdur? Elə maqometan dini (islam dini - F.M.) də xristianlıqla
müqayisədə bizim üçün daha münasib ola bilərdi.
Xristianlıq öz itaətkarlığı və
süstlüyü ilə bizim nəyimizə gərəkdir?"
(Bu iqtibasın gətirildiyi mənbə: Albert Spir.
Inside the Third Reich: Memoirs, səh. 115).
Hitler başqa bir çıxışında isə
belə demişdir: "İslam dini böyük qələbələr
dinidir. Almanlar bu dinə pənah aparmış olsaydılar,
bütün dünyanı fəth edərdilər".
Amma bir şeyi unutmayın ki, bu fikirlərin müəllifi
başqası yox, Hitlerdir.
Təbii ki, Üçüncü Reyxin əsasını
qoyan diktatorla razılaşıb-razılaşmamaq hər kəsin
öz işidir.
...və bu konuda təbii ki, mənim də öz
mülahizəm ola bilər.
Mən bu tipli fikirlər haqda hökm verməyi sevmirəm,
yalnız yeri gələndə şəxsi münasibətimi
bildirməyi xoşlayıram.
Təbii ki, mən Hitlerin sərsəm fikirləri və
antibəşəri ideyaları ilə şərik deyiləm.
Lap elə dinlə, o cümlədən, islam dini ilə
bağlı söylədiyi xaotik fikirləri ilə də...
Bizdə niyə dəniz avtobusları yoxdur?
Halbuki Xəzər dənizi qulağımızın
dibindədir...
Bəli, mənim əsas vəzifəm, missiyyam elmi və
bədii yaradıcılıqla məşğul olmaqdır.
Amma arada zərurət yarananda az bələd olduğum və
ya heç bələd olmadığım sahələrə
də baş vururam. İndi də elə bu "bələd
olmadığım" bir sahədən söhbət
açmaq istəyirəm. Beləliklə, nəqliyyat haqda...
Doğrusu, yolun məsələn, hər kilometrinə
nə qədər xərc çəkmək lazım
olduğu, ona xərclənən pulun, habelə qumun, betonun,
asfaltın miqdarı barədə də məlumatsızam.
Amma buradakı yeyintilər barədə mətbuatda tez-tez
oxuyuram. Bu da ayrı bir söhbətin mövzusu...
İndilikdə qısaca onu deyə bilərəm ki,
bizim nəqliyyat sistemində bir xaos mövcuddur. Hər gün
saatlarla davam edən tıxaclar... Ac qoyunlar kimi mələşən
maşınlar... Avtobus və metrolarda basabas...
Görəsən, niyə bizdə dəniz nəqliyyatından
istifadə olunmasın?
Qonşu və qardaş Türkiyədə bir
görün nəqliyyat necə tənzimlənir. Məsələn,
götürək İstanbulu. Avtobus, havobus, metrobus, tramvay xətləri
qətiyyən bir-birinə mane olmur. Dəniz nəqliyyatı
da ki, öz yerində. Müxtəlif həcmli gəmilər
(vapurlar) sərnişinləri şəhərin bir nöqtəsindən
ən müxtəlif yerlərə fasiləsiz
daşıyıb aparır. Bəlkə nəqliyyat
başçıları qonşu ölkələrə ezam
olunsunlar? Olsun ki, bu təklif kiminsə şəninə toxuna
bilər. Yeri gəlmişkən, Rusiya çarı rəhmətlik
Pyotr öz məmurlarına etibar etməyərək Niderlandda
gəmiçiliyin və gəmi nəqliyyatının sirlərini
öyrənməyə gedibmiş...
Düzü, mən bilmirəm, məsələn,
Bakıdan ölkədaxili regionlara gəmilər işləyirmi?
Məsələn, Lənkərana, Astaraya, Xaçmaza... Zənnimzə,
Bakının bu başından o başına su nəqliyyatından
istifadə etmək yolların yükünü xeyli azalda bilər.
Məsələn, Azneftdən Əhmədliyə,
Zığa, Sahil qəsəbəsinə, Ələtə gəmilərlə
getmək problemə çevrilməz.
Görəsən, bu dediklərimdə siyasətə
toxunan bir şey yoxdur ki?
Keçirəm təklifimin mabədinə.
Deyə bilərlər ki, bizdə bu qədər gəmini
haradan, necə, hansı pulla əldə etmək olar?
Doğru sualdır.
Olsun ki, Nəqliyyat Nazirliyinin bu qədər vəsaiti
yoxdur. Amma elə bu sətirləri yazıb təklifimi
yekunlaşdırarkən gözümə sataşan maraqlı
bir məlumatı oxuyarkən düşündüm ki, "vəsaitin"
tapmaq elə də çətin iş olmasın gərək.
Həmin məlumatı tam oxumasam da, bu cümlələr
diqqətimi çəkdi: "Nəqliyyat nazirinin
keçmiş müavini Arif Əsgərovun oğlu Elnar
Əsgərovun 49 milyon borcu olub. Daha sonra Əsgərovlar ailəsi
29 milyon manatı zərərçəkmişlərə
ödəyiblər" (Sanki söhbət ərzaq
dükanına 49 manat borcu olan qonşu Şəmməd kişinin
həmin borcun 29 manatını verib yüngülləşməsindən
söhbət gedir).
Görəsən, bu dediklərimdə siyasətə
toxunan bir şey olmadı ki?
Görəsən, 49 milyon manata neçə dəniz
avtobusu, sərnişin gəmisi almaq olar?
"Qadın poeziyası" varmı?
Əlbəttə, söhbət, əsasən,
bizim ədəbiyyatdan,
bizim poeziyadan gedir.
Bəribaşdan qeyd etmək istəyirəm ki, bu
müxtəsər yazıda başlığa
çıxarılan suala hökm şəklində ("hə"
və ya "yox" deyə) cavab vermək niyyətində
deyiləm. Və elə sonrakı mülahizələrim də,
əsasən (yenə də "əsasən"), sual şəklində
olacaq.
"Qadın poeziyası" nədir?
Qadınların öz daxili aləmini qələmə
alması, yoxsa qadınların poeziyası, yəni onların
yazdığı, qələmə aldığı şeirlər?
Əgər qadınlar haqda qadın deyil, kişi
şair də yazırsa, bu poetik nümunələr də
adıçəkilən mövzuya müncər oluna bilərmi?
Məlumdur ki, dilimizdə cins anlayışını
ehtiva edən şəxs əvəzlikləri və şəkilçilər
yoxdur. Elə isə bizdə şeir yazan kişiyə
"şair", şeir yazan qadına isə "şairə"
demək nə dərəcədə qanunauyğundur?
İnkar etmək olmaz ki, qadınlarla, onların daxili
aləmi ilə bağlı ən gözəl şeirləri
kişi şairlər yazıb. Həmin şeirləri də
"qadın poeziyası" nümunəsi hesab etmək
olarmı?
Bəlkə "qadın poeziyası"nın əsl
nümunələrini nə qadın, nə də kişi
tekstlərində deyil, hansısa hibrit və ya qeyri-müəyyən
"orta cinsin" yaradıcılığında aramaq lazımdır?
Rus tənqidçilərinin bir çoxu deyir ki,
onların ədəbiyyatında "qadın nəsri" (yəni
"qadın prozası") var, amma "qadın
poeziyası" mövcud deyildir. Əlbəttə, bunu məhz
hamısı yox, "bir çoxu" deyir. Bəs bizdə bu
sahədə vəziyyət necədir?
Bəli, siyasətdə, elmdə, təsərrüfatda,
peşələrdə "qadın-kişi"
bölgüsü az qala yox dərəcəsindədir. Bəs
poetik "bölgüdə" necə, belə bir
"ayrı-seçkilik" varmı? Bəlkə belə
"bölgü" aparmaq yersizdir, yanlışdır?
Poeziyada cinslərdən dolayı psixologiya, fiziologiya,
psixofiziologiyanın hansısa bir rolu varmı? Bəlkə
poeziyada, ümumiyyətlə, ədəbiyyatda heç
yerli-dibli "cins" anlayışı olmamalıdır?
Poeziyada lirik qəhrəman "biz"
çoxluğuna, yoxsa "mən" fərdiliyinə
üstünlük verməlidir? Başqa sözlə, lirik mənin
"ümumiliyi", yoxsa "xüsusiliyi" aparıcı
olmalıdır?
Gender probleminin "poetik həllində" kim daha
"irəlidədir" - kişi, yoxsa qadın şairlər?
Bəlkə bu sahədə də "bərabərlik",
"balanslaşma" mövcuddur?
Bir də görürsən ki, hansısa bir
"şairə" (yəni qadın şair) öz sevimlisinə
"canım, gülüm, şirinim-şəkərim, həyatım,
mələyim" - deyə, difiramba dolu müraciətlər
ünvanlayır və onda istər-istəməz
düşünməli olursan ki, yəqin bu xanım ya
hansısa kişini imitasiya edir, ya da ki, kişi
"duyğuları" ilə yaşayır. Elə deyilmi? Və
ya bəlkə bu cür "əzizləmələri",
"oxşamaları" da məqbul hesab etmək
lazımdır?
Qadın qəlbinin gizlinlərinə baş vuran
dahiyanə poetik nümunələr var və həmin nümunələrin
müəllifi kimi, ilk növbədə məhz qadın
şairlər yada düşür. Bu mövzu üzərində
gəzişərkən biz istər-istəməz, məsələn,
rus poeziyasında Svetayeva, Axmatova və Axmadulina, amerikan
poeziyasında Emili Dikson və Marianna Mur, Ukrayna poeziyasında
Lina Kostenko, yapon poeziyasında İbaraqi Noriko, macar
poeziyasında Sabina Uqi, fransız poeziyasında Luiza Berten və
Broda Martina, gürcü poeziyasında Nino Darbaiseli... kimi isimləri
xatırlarmalı oluruq.
Vaxtilə məşhur Anna Axmatovanın məşhur
bir şeirində belə misralar vardı:
"Ə nauçila jenhin qovoritğ...
No, Boje, kak ix zamolçatğ zastavitğ!"
("Danışmaq öyrətdim mən
qadınlara...
Tanrı, bəs susmağı kim öyrədəcək!")
İndi bizdə də danışmağı öyrənən
(və ya öyrənməyən) xeyli qadın şair var.
Amma yazmağı (və ya yeri gələndə
susmağı) öyrənənlər necə, çoxdurmu?
Əlbəttə, poeziyada və ümumiyyətlə,
ədəbiyyatda mövzular "qadın-kişi"
paradiqmaları üzrə bölünməyib. Məsələn,
vətənpərvərlik, hərb, təbiət, dostluq,
düşmənçilik... mövzusunda hər iki cinsin
nümayəndələri yaza bilər və yazırlar da.
Amma bu mövzulara yanaşmada fərqli nüanslar
olmalıdır, yoxsa yox?
Niyə gizlədək, bizim poetik şifahi xalq ədəbiyyatında,
folklor nümunələrində kişi və qadın "fərqi"
daha aydın görünür. Belə ki, eşitdiyimiz poetik
parçanın kim tərəfindən səsləndirildiyi, yəni
onun naməlum müəllifinin kişi və ya qadın
olduğu anındaca, elə az qala ilk misradan bilinir. Amma
yazılı ədəbiyyata belə bir bədii-psixoloji-estetik-etik
"sərhəd situasiyası" nadir hallarda nəzərə
çarpır.
Yenə sözümün əvvəlinə
qayıdıram. Poeziyanın "cinslərə"
ayrılması nə dərəcədə doğru hesab edilə
bilər? Bəlkə belə bir konkret "bölgüdənsə",
"ümumən" poeziya haqqında danışmaq daha məqsədəuyğundur?
Zənn edirəm ki, səslənən sualların
cavablandırılmasında təkcə poetik təsərrüfatda
külüng vuran şairlərin, tənqidçilərin və
ədəbiyyatçıların deyil, ədəbiyyatı
sevən, duyan, qiymətləndirən oxucuların da fikirləri
maraq doğura bilər.
Firuz MUSTAFA
525-ci qəzet.- 2024.- 1 fevral, ¹19.- S.14.