"Tumurcuq dərdi
çəkməyən ağac - odundur"
AKADEMİK AKİF ƏLİZADƏ:
"XOŞBƏXTƏM Kİ, ÇOX GÖZƏL
İNSANLARLA BİR YERDƏ YAŞAYIB
İŞLƏMİŞƏM, İNDİ DƏ
"YORULDUM" DEMİRƏM"
Akademik Akif Əlizadə ilə onun 90 illiyi ərəfəsində
yubiley müsahibəsi.
Elm və Təhsil Nazirliyi Geologiya və Geofizika
İnstitutunun baş direktoru, akademik Akif Əlizadənin fevral
ayının 25-də 90 yaşı tamam olur. Qaydadır ki,
yubileyi qeyd olunan görkəmli şəxslər barədə
məqalələr, müsahibələr, verilişlər...
hazırlanır. Yubilyarlar isə özləri haqqında bu ərəfədə
kifayət qədər danışıldığından
yaşadıqları illərdən təvazö
baxımından söz açmağı yersiz hesab edirlər.
Akademik Akif Əlizadə də istisna olmadı. Amma bu
materialın müəllifi onu müsahibənin təxmini
istiqamətilə tanış etdikdən sonra o, bir qədər
tərəddüddən sonra "gənclərə xatir"
deyərək razılıq verdi. Həmin müsahibəni təqdim
edirik.
- Akif müəllim, yubileyinizə cəmi bir neçə
gün qalır. Əlamətlərə
inanmırsınızsa, qoy Sizin doğum
gününüzü qabaqcadan təbrik edim, möhkəm səhhət
arzulayım, hazırkı enerjili fəaliyyətinizin
davamlı olmasını arzulayım.
- Çox sağ olun.
- Sovetlər dönəmində Elmlər Akademiyası
sistemində çalışan bir gənc alim kimi
yaşadığınız mühiti indi necə
xatırlayırsınız?
- Biz, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının gənc
alimləri sovet dövründə elmdə
yaradıcılığa və yeni axtarışlara can
atırdıq. Ancaq getdiyimiz yol heç də hamar deyildi. Bu
yol Azərbaycan geoloji və geofiziki elminin inkişaf istiqamətlərinin
hərgünkü axtarışları yolu idi. Ötəri
uğursuzluqlara baxmayaraq, irəliyə atdığımız
hər addım inadlı və ciddi iş, dözüm,
uğura möhkəm inam tələb edirdi. Biz gələcəyə
çox inanırdıq.
- Yəni çətinliklər olmurdu?
- Olurdu. Bəzən dolaşıq çətinliklər
bir neçə onilliklər boyu durmadan qarşımıza
çıxırdı. Buna baxmayaraq, Azərbaycan geoloqları
üçün bu zaman kəsiyi kifayət qədər
dönüş dövrü oldu və iqtisadi çətinliklərə,
ideoloji əyintilərə baxmayaraq, maneələr dəf
edilirdi və yaranan maraq bizə
güc verirdi. Dünya elminin fundamental və tətbiqi sahələrində
mühüm kəşflər də məhz o mühitdə
edilmişdir. Bizim nəsil də Yer haqqında elmlərin
sürətli inkişafının şahidi oldu.
- Bu gün o dövrü saf-çürük edirsiz?
- Bəli, saf-çürük etmirəm desəm, səmimi
alınmaz. Düşünürəm ki, bir alim və elm təşkilatçısı
kimi formalaşdığım şərait və hadisələr
daxilində yəqin ki, Geologiya və Geofizika İnstitutunda
çalışdığım dövr olduqca maraqlı olmuşdur.
Yaxşı məlumdur ki, hələ sovet
dövründə Azərbaycanda geologiya elmində SSRİ
miqyasında seçilən kifayət qədər
güclü və nüfuzlu elmi məktəblər
yaradılaraq fəaliyyət göstərmişdir. Bu gün mən
bu məktəblərin banilərini və nümayəndələrini,
müəllimlərim və ustadlarım olmuş, bizi təmənnasız
olaraq elmi yaradıcılıq sənətinə yönəltmiş
alimləri minnətdarlıq və hörmət hissilə
xatırlayıram. Hər bir halda bu, mənim taleyimdir. Müəllimlərim
arasında akademiklər
M.Əliyevi, Q.Əlizadəni, Ş.Əzizbəyovu,
M.Qaşqayı, Ş.Mehdiyevi, Ə.Əlizadəni,
Ə.Yaqubovu, H.Şıxəlibəylini, professor Ə.Xəlilovu
xüsusi qeyd etmək istərdim. Onlar və bir çox
başqa alimlər gərgin əməkləri ilə bu
gün yüksək səviyyəyə çatmış Azərbaycan
geologiya elminin əsasını qoyublar. Respublikamızın
indiki müstəqillik dövründə, xüsusilə
"Əsrin müqaviləsi" (1994) bağlandıqdan sonra
ölkənin çiçəklənməsinin və
xalqın rifahının mineral-xammal bazasını
yaratmış geologiya elminin inkişaf imkanları xeyli
genişlənmişdir.
- Bir elmi müəssisəyə 48 il fasiləsiz rəhbərlik edən
ikinci alim tanımıram. Bu fakt özlüyündə tarixi
örnəkdir.
- Həyatımın 65 ilindən çox işlədiyim
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Geologiya İnstitutunun
(hazırda Elm və Təhsil Nazirliyinin Geologiya və Geofizika
İnstitutu) işgüzar, əlbir və səmimi kollektivinin
ünvanına da bir neçə ürək sözümü
çatdırmaq istərdim. Məhz burada mən
laborantlıqdan İnstitut direktoruna qədər əmək
yolu keçmişəm. Həmişə də diqqət,
hörmət və qayğı ilə əhatə
olunmuşam, uğurlarım məhz bu kollektivdə
yaradılmış münbit elmi mühit sayəsində
mümkün olmuşdur. Elmi uğurları təkcə
ölkəmizdə deyil, onun sərhədlərindən
uzaqlarda da tanıtmış məşhur geoloqlarla
çiyin-çiyinə çalışmağımla daim fəxr
etmişəm.
Düşünürəm ki, bir alim və elm təşkilatçısı
kimi formalaşdığım dövr - XX yüzilliyin ikinci
yarısı - haqlı olaraq elmin "qızıl
dövrü" adlanır. Çünki elmin ən müxtəlif
sahələrində əksər elmi nailiyyətlər (həmçinin
geologiya sahəsində) bu illərdə
qazanılmışdır. Ancaq bu dövr öz-özünə
meydana çıxmamışdır, onu insanlar
yaratmışlar. Gənclərin bütöv bir
ağıllı, istedadlı nəsli qazanc xatirinə deyil, əqidəsinə
görə elmə gəlmişdi. Deyirlər ki, o vaxt
durğunluq dövrü idi. Amma o da var ki, durğunluq elmdə
deyil, ideologiyada yer almışdı. O vaxtlar gələcəyə
yönəlmiş çox fəal, savadlı bir biliklər cəmiyyəti
meydana çıxdığından elm gəncləri maqnit
kimi özünə çəkirdi. Yarım əsrdən
çox bir keçmişə xəyalən dönüb
baxarkən görürəm ki, "Elmlər
Akademiyası" məfhumu milli sərvət kimi bu gün də
sanballı və əhəmiyyətli səslənir. Məhz
Akademiyada nəsildən-nəslə keçən xüsusi
akademik ruh, böyük elmə, onun dəyərlərinə sədaqət
duyğusu hökm sürmüşdür. Elmlər
Akademiyası ölkədə elmin, təhsilin və sosial
inkişafın göstəricisi olmuşdur.
XX əsrin ikinci yarısı Elmlər Akademiyası
üçün dinamik inkişaf, elmi cəmiyyətlərin
yaradılması və elmi məktəblərin
formalaşması dövrü idi. Bu dövrdə görkəmli
professor-akademiklərin bütöv bir nəsli (o sıradan mənim
müəllimlərim) formalaşmışdı ki, onlar
akademik fəaliyyətlə məhdudlaşmır, Azərbaycan
elmində kadr əvəzlənməsini təmin etmək
üçün fəal pedaqoji iş aparırdılar. Bunlar
təkcə eyni bir işlə məşğul olan insan
qrupları deyildi, Azərbaycan elminin yüksək əxlaqi və
mənəvi nüfuzunu təmin edən insanlar idi. SSRİ
adlı nəhəng ərazidə məhsuldar elmi əməkdaşlıq
atmosferini və Azərbaycan Elmlər Akademiyası ilə
sıx elmi və sırf insani əlaqələr
yaratmış görkəmli sovet alimlərinin rolunu da danmaq və
ya unutmaq olmaz. Bu cür əməkdaşlığın bəhrəsini
biz gənc mütəxəssislər də, SSRİ-nin
aparıcı elmi mərkəzlərində aspiranturada
oxumaqla, birgə elmi araşdırmalar aparmaqla, elmi konfranslarda
və i.a. iştirak etməklə görürdük.
SSRİ-nin dağılması ilə bağlı məlum
hadisələrdən sonra onlarla bir çox əlaqələr
itirildi...
- Akif müəllim, bir alim, elm təşkilatçısı
kimi şəxsi fəaliyyətiniz barədə
danışmaqdan niyə yayınırsınız?
- Yaxşı, deyim. Əlaqələr itirildi və mən
Geologiya İnstitutunun rəhbəri kimi həmin əlaqələri
tədricən bərpa etməli oldum. Elə məqamlar da var
ki, xüsusi qürur duyğusu ilə qeyd etməliyəm. Hər
şeydən əvvəl, Geologiya və Geofizika İnstitutunda
çoxillik elmi və elmi-təşkilati fəaliyyətim
dövründə mən həmkarlarımın dəstəyini
qazana bilmişəm, nəticədə bir çox elmi
axtarışlarımız uğurla sona
çatmışdır. Elmi karyerada qazandığım
uğurun dərəcəsindən asılı olmayaraq
Geologiya və Geofizka İnstitutunu təmsil edən əksər
geoloq və geofiziklərlə birgə səfərlərdə
olmuşam, gənclərlə elm sahəsində təcrübəmi
daim bölüşmüşəm.
Müxtəlif vaxtlarda AMEA-da məsul vəzifələrdə
- İnstitut direktoru, Yer Elmləri Bölməsinin
akademik-katibi, AMEA-nın vitse-prezidenti, nəhayət,
AMEA-nın prezidenti kimi işləmək mənim səlahiyyətlərimi
genişləndirmiş, bir alim kimi mənə lazım olan
informasiyanı almaq və müəyyən dərəcədə
Azərbaycan elmi sferasında mühüm qərarların
hazırlanması prosesinə təsir göstərmək
imkanı vermişdir.
Bu məsul işlərin nəticəsinə istinadən
tam inamla deyə bilərik ki, Azərbaycan geologiya elmi
zamanın sınağından uğurla
çıxmışdır. Respublika həyatının
1990-cı illərin əvvəllərində
başlanmış çətin, mürəkkəb və gərgin
dövründə biz həmkarlarımızla bir sıra alim nəsillərinin
fədakar əməyini təşkil edərək
qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olduq.
- Akif müəllim, haqqında fəxrlə
danışdığınız AMEA bu gün iki hissəyə
bölünüb, yəni artıq vahid təşkilat deyil.
- Mənim qəti qənaətimə görə, Azərbaycan
Elmlər Akademiyası bu gün iki hissəyə bölünsə
də, Respublikanın qüdrət simvolu, irəliyə
doğru intensiv hərəkətində ümidi və
dayağı olaraq qalır. Azərbaycan elminin istər sovet
dövründə, istərsə də müstəqillik
qazanıldıqdan sonra əldə etdiyi böyük
uğurların əyani sübutu kimi Respublikanın iqtisadi və
mədəni nailiyyətlərinin dinamizmini göstərmək
olar. Tarixən elə alınmışdır ki, fundamental
araşdırmalar Azərbaycan elmi potensialının əsasını
və biliklərin başlıca istehsalçısını
təşkil etmişdir. Məhz bu biliklərin bazasında
prinsipcə yeni texnologiyalar yaradılmışdır.
- Ölkəmizdə fundamental araşdırmalara
ayrılan vəsait, Sizcə, yetərlidir?
- Təəssüf ki, bu gün Azərbaycanda
fundamental araşdırmalara ÜDM-in 0,17 faizi sərf olunur.
Aydındır ki, belə maliyyəşmə ilə prioritet
istiqamətlərin bütün cəbhəsi boyu fundamental
araşdırmalar aparmaq çətindir. Ən yaxşı
halda elmi tədqiqatların yalnız 10 faizini əhatə etmək
olar. Ancaq bu da ən başlıcası deyil. İş
bundadır ki, bizim Respublikamız artıq elmi-texniki proqres
fazasını keçərək texnoloji fazaya daxil
olmuşdur ki, onun da həyata keçirilməsi
üçün fundamental tədqiqatların, cihaz
parkının kəskin şəkildə yenilənməsi və
iri yatırımların qoyulması çox vacibdir.
Hazırda isə biz elmi cəhətdən inkişaf etmiş
ölkələrdən təqribən 15-20 il geri
qalırıq. Buna görə də təkcə təkamül
yolu ilə vəziyyəti düzəltmək çətin
olacaq.
- Onda təbii ki, belə bir sual yaranır: mövcud vəziyyətlə
bağlı nə etmək lazımdır?
- İstər yatırımlar siyasətində, istərsə
də elmin təşkili təcrübəsində kəskin
sıçrayış həyata keçirilməlidir.
Geokimya, geotektonika, geodinamika, stratiqrafiya və
paleontologiya, litologiya, metallogeniya, Yer fizikası sahələrində
fundamental tədqiqatları fənlərarası xarakteri təmin
etməklə davam etdirmək vacibdir. Bu zaman Geologiya və
Geofizika İnstitunun Respublikanın mineral-xammal bazasının
artırılmasında bu istiqamətlərdə
oynadığı lider vəziyyətini qorumaq vacibdir.
Cihazların alınması üçün maliyyə
artımı tempini təxminən 5-10 dəfə
çoxaltmaq zəruridir. Eyni nisbətdə fundamental tədqiqatlar
üçün cihazların xaricdən alışını
artırmaq lazımdır.
Biz yeni elmi istiqamətlər yaratmalı, Azərbaycan
alimlərinin iri Avropa və beynəlxalq proqramlarda -
geoloji-geofiziki, geoekoloji, informasiya və s. proqramlarda
iştirakını daha sanballı şəkildə elan etməliyik.
Sonra da elm ilə təhsilin əlaqəsini daha da gücləndirmək
vəzifəsi durur. Elm və təhsilin inteqrasiyası haqqında
deklarasiyaları ölkənin uyğun elmi müəssisələrində
Respublika ali məktəblərinin baza kafedralarının
yaradılması haqqında qanunvericilik normalarına transfer
etmək gərəkdir.
Elmdə ekstensiv kadr siyasətindən imtina etmək
vaxtı çatmışdır. Qənaətbəxş təqaüdün
olmaması şəraitində kadrların qocalması baş
verdiyinə rəğmən, elmi işçilərə ləyaqətli
təqaüd təyin etmək məsələsi öz həllini
tapmalıdır.
- Səhv etmirəmsə, Sizin "Perspektiv tədqiqatların
elmi-təhsil mərkəzləri" adlanan ideyanız da var.
- Bəli, "Perspektiv tədqiqatların elmi-təhsil
mərkəzləri" yaradılması haqqında ciddi
düşünməyin vaxtı çatmışdır. Bu mərkəzlərdə
Azərbaycan elminin yoxa çıxmaqda olan az miqdarda insan
resursunu bir yerə yığmaq olar.
- Bəs uzun müddət Yer elmləri sahəsində
çalışmış alim kimi bu faydalı tövsiyələrinizin
Yer Elmləri sahəsində tətbiqini necə
görürsünüz?
- Mənim mövqeyim belədir: Yerin təkamülünün
fundamental proseslərinin öyrənilməsi və faydalı
qazıntı axtarışlarının çağdaş
metodlarının işlənib hazırlanması vacib istiqamət
olaraq qalır. Bu, büdcə maliyyələşməsi ilə
təmin edilmiş dövlət proqramlarıdır.
İnformasiya texnologiyaları bazasında geologiya və
geofizika sahəsində çağdaş verilənlərin
sistemləşdirilməsinə ciddi diqqət ayırmaq
lazımdır. Bundan sonra da Yer qabığının dərin
quruluşunu öyrənmək sahəsində tədqiqatları
dərinləşdirmək, struktur-əmələgəlmə
proseslərində flüid axınlarının fəal
iştirakını müəyyən etmək zəruridir.
Başqa sözlə, Yerin flüid-dinamik sistemini daha dərindən
öyrənmək gərəkdir.
- Azərbaycanda geoloji-geofiziki elmlərin sonrakı
inkişaf yolları haqqında qısa görüşlərinizlə
tanış olmaq çox maraqlı olardı.
- Yer Fizikası sahəsində tədqiqatların
inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət
ayırılmalıdır. Geofiziki sahələrin,
geodinamikanın və informasiya texnologiyalarının öyrənilməsində
mütəxəssislərin qüvvələrini birləşdirməyin
yeri var. Yerin istilik axınının və istilik sahəsinin
dinamikasının öyrənilməsi də prioritetlərdən
biri olaraq qalır. Filiz və qeyri-filiz faydalı
qazıntı yataqlarının petrologiyası və
geokimyası sahəsində tədqiqatlar da perspektivdə
çox vacibdir. Ətraf mühitin geologiyası intensiv şəkildə
öyrənilməlidr. O, Yer haqqında bir sıra elmlərin
- mühəndis texnologiyalarının, hidrogeologiyanın,
geokimyanın, geomorfologiyanın və başqa elmlərin qovşağında
meydana gəlmişdir. Bu yöndə fundamental tədqiqatlar
apriori fənlərarası xarakter daşımalıdır.
Beləliklə, Azərbaycanda geoloji-geofiziki elmlərin
sonrakı inkişaf yolları haqqında çox qısa
görüşlərimi təqdim etdim. Təbii ki, dediklərim
mənim sırf subyektiv yanaşmamdır. Bu gün Azərbaycanda
Yer Elmləri sahəsində bir çox görkəmli alimlər
yetişib və onlar şübhəsiz ki, elmimizin tərəqqisində
və rəqabətqabiliyyətliyin təmin edilməsində
öz paylarını əsirgəməyəcəklər.
- Belə anladım ki, yeni minillikdən gözləntiləriniz
çoxdur.
- Əlbəttə, yeni minillik, şübhəsiz ki,
elm üçün inqilabi dövr olacaq. Buna heç bir
şübhə ola bilməz. Onun əsası artıq XX
yüzildə qoyulmuşdur. XXI yüzil, yəqin ki,
bütün dünyanı dəyişdirəcək yeni kəşflər
və elmi uğurlar əsri olacaqdır. Tərəqqi və
texnika məkanı və zamanı daha çox fəth etdikcə,
insanlar isə planetdə bir-birlərinə daha çox
yaxınlaşdıqca hər
bir ayrıca ölkənin sərhədləri daxilində alim
toplumları bütün dünyadakı alim toplumlarına birləşmək
meylindən qaça bilməyəcək. Bu gün elmin
inkişafının və gələcəyinin
taleyüklü məsələləri milli deyil, beynəlxalq
miqyasda həll olunur.
- Onda fundamental biliklərin siyahısında dəyişiklik
gözlənilir, eləmi?
- Fundamental biliklərin liderləri arasında,
böyük ehtimalla, riyaziyyat, fizika, kimya, informatika və
biologiya olacaq. Geoloji və geofiziki elmdə liderliyi bu elmi
istiqamətlərlə əzəmətli simbioz təmin edə
bilər.
- Akif müəllim,
xoşbəxtsiniz?
- Bəli, xoşbəxtəm
ki, Azərbaycan adlı cənnət ölkədə
doğulmuşam və fəxr edirəm ki, Azərbaycan
xalqının bir nümayəndəsiyəm. Nəhayət, mən xoşbəxtəm ki,
çox gözəl insanlarla bir yerdə yaşayıb işləmişəm,
indi də "yoruldum" demirəm. Elm yolu
yolçularından bəziləri Azərbaycan elminin
şanlı ənənələrini yaratmış,
başqaları isə bu ənənələri
gələcək nəsillərə ötürmək
üçün onu göz bəbəyi kimi qorumuşlar.
Şəxsən mən gənclərin elm sahəsində
bilik və təcrübələrini vaxt itirmədən
artırsınlar deyə səylərimdən usanmıram. Fəaliyyətimdə
elmi, təşkilati yollardan, tədris və təcrübə
vasitəsilərindən, bir neçə dil öyrənməyə
təkidlə, rəğbətləndirmə və s.
üsullardan istifadə etməyim artıq hamıya bəllidir.
Son məqsədim də odur ki, necə deyərlər, estafeti
ölkəmizin və xalqımızın gələcəyi
olan gənclərə etibar edə bilək. Məşhur
türk şairi, filosofu, tədqiqatçısı Nəcib
Fazil Qısakürək demişkən, "Tumurcuq dərdi
çəkməyən ağac - odundur"
- Çox maraqlı müsahibə üçün
minnətdaram. Yubileyiniz münasibətilə Sizi bir daha ürəkdən
təbrik edirəm.
Şirməmməd NƏZƏRLİ
525-ci qəzet.- 2024.- 17 fevral, ¹31.- S.16;17.