Türkiyədə fikir adamlarından Əhməd
Ağaoğlu
Professor Əhməd Mustafa əl-Xətib türk yazar
Əhməd Ağaoğlunun "Azad insanlar ölkəsində"
adlı kitabının tərcüməsini nəşr
etdirir. Bu münasibətlə biz bu yazarın həyatı və
mədəni dəyərləri haqqında etibarlı türk
mənbələri əsasında oxuculara bir neçə kəlmə
təqdim etmək qərarına gəldik.
Əhməd Ağaoğlu Türkiyədə mətbuat
və təhsil sahəsində öndə gələn
ziyalılardan sayılır. Bu sahədə önəmli bir
simadır. Müsəlmanların müqəddəs fikirlərini
və Şərqi Avropa mətbuatında tanıtmağa
başladığı andan bəri Əhməd
Ağaoğlunun ulduzu Qərbdə parlamağa başladı.
Fransız və rus dillərini yüksək səviyyədə
bilən Ağaoğlu Şərqi, şərqliləri və
İslamı müdafiə etmək məqsədilə Qərb
mətbuatında bir-birindən dəyərli araşdırma məqalələri
dərc etdirərək avropalılarda dərin izlər
buraxdı. Bir ziyalı olaraq şəriət və Şərq
məsələlərində də mütəxəssis idi.
Hüquqşünas olaraq da Hüquq fakültəsində uzun
müddət müəllimlik etdi, konstitusiya hüququ
haqqında hər kəsin bəyəndiyi və təqdir
etdiyi bir kitab yazdı.
Əhməd Ağaoğlunun fəaliyyəti təkcə
bu sahə ilə məhdudlaşmadı. O, digər sahələrdə
də uğur qazandı. İslama xidmət edərək,
müsəlman cəmiyyətləri arasında məshəb
ayrı-seçkiliyindən, sünni və şiəlikdən
irəli gələn qarşıdurmalara son qoyulması
üçün mübarizə apardı. Müsəlmanlar
arasında kin, nifrət və düşmənçiliyə
qarşı "döyüşdü". Müsəlmanları
parçalanmaqdan uzaq durmağa, birləşməyə dəvət
etdi. Ona bu mübarizəsində ərəb və fars dillərini
bilməsi də yardımçı oldu. O, müsəlman cəmiyyətləri
arasında mövcud olan bütün ictimai mövzuları bilmək
bacarığına sahib idi.
Unutmayaq ki, Ağaoğlu həm də bir
yazıçı olaraq yazdığı möhtəşəm
hekayələri, insanları valeh edən üslubu ilə fərqlənirdi.
O, mövzuları çox həssaslıqla seçirdi. Onun
hekayələrini oxumağa başlayan insan oxuyub bitirmədən
gözlərini yazıdan çəkə bilmirdi.
Ağaoğlu 1869-cu ildə Azərbaycanın
Qarabağ bölgəsində yerləşən Şuşada
doğulmuşdu. Atası Mirzə Həsən böyük
alim idi. Ağaoğlu ilk təhsilini doğulub
böyüdüyü şəhərdə aldı. Təhsilini
davam etdirmək üçün Tiflisə, ali təhsil almaq
üçünsə Peterburqa getdi. Mühəndislik
İnstitutuna imtahan verərək qəbul edildi. Ancaq göz xəstəliyinə
tutulduğu üçün öz vətəninə
qayıtmaq məcburiyyətində qaldı.
1894-cü ildə Azərbaycana dönən Əhməd
Ağaoğlu müəllim işləməyə
başlayır. Azərbaycanda dostları İsmayıl
Qasprinski, Hüseyn Zadə və Əli Mərdanla
(İsmayıl Qaspralı, Əli bəy Hüseynzadə və
Əlimərdan bəy Topçubaşov nəzərdə
tutulur - O.İ) birlikdə millətçilik hərəkatını
canlandırmağa və yaşatmağa başladı.
Türk dilində iki jurnal çıxararaq, Azərbaycanda təhlükəli
ictimai məsələlərin yayılmasının
qarşısını aldı. Əslində,
Ağaoğlunun məqsədi Azərbaycanda və Rusiyanın
müxtəlif bölgələrində yaşayan müsəlmanlar
arasında birlik, bərabərlik yaratmaq idi. Rusiya hökuməti
Ağaoğluya qarşı çıxdı. Osmanlı
inqilabından sonra 1908-ci ildə Türkiyəyə getdi.
Türk hökuməti onu Maarif Nazirliyində müfəttiş
vəzifəsinə təyin etdi. Ancaq İttihad və Tərəqqi
partiyasının üzvü olduğu üçün bu vəzifədən
imtina etdi.
Əhməd Ağaoğlu İstanbulda olduğu
müddətdə böyük ideoloq Ziya Gökalp başda
olmaqla bir çox ziyalı və yazıçılarla
tanış oldu. Nəticədə milli və ictimai məsələlərdə
olan problemləri həll etmək üçün
"Türk Yurdu" jurnalını nəşr etməyə
başladı.
1910-cu ildə İstanbul Sənət evində müəllim
olaraq işə başladı. Rus və türk dillərindən
dərs dedi. Eyni zamanda "Tərcümani-Həqiqət"
jurnalının redaktoru kimi fəaliyyət göstərdi.
Birinci Dünya müharibəsi zamanında, 1915-ci ildə
Afyon şəhərindən millət vəkili seçildi.
Dolayısı ilə İttihad və Tərəqqi
partiyasının mərkəzi idarə heyətinin
üzvü seçildi.
1917-ci ildə Qafqaz cəbhəsində
döyüşən Türk ordusuna siyasi müşavir təyin
edildi. Müharibədən sonra İstanbula qayıdan
Ağaoğlunu ingilislər Malta adasına sürgün etdilər.
Sürgündə qaldığı 3 il ərzində
"Üç mədəniyyət" kitabını
yazdı. Azad olunandan sonra Mətbuat (Mətbuat və
İstihbarat Müdiriyyəti-Ümumi - O.İ.) müdiri təyin
edildi.
Atatürkün məlum inqilabından sonra Cümhuriyyət
Haqq Partiyasına üzv olan Ağaoğlu Rusiya sərhədlərinə
yaxın Qars şəhərindən millət vəkilliyinə
namizəd olur və iki dəfə millət vəkili
seçilir. Əhməd Ağaoğlu həmin dönəm də
Ankara Universitetində Hüquq fakültəsində vəzifə
sahibi idi və ayrıca olaraq "Hakimiyyət və Milliyət"
qəzetinin də baş redaktoru kimi
çalışırdı.
Əhməd Ağaoğlu Atatürkün müxalifətə
yaratdığı imkan nəticəsində Müstəqil
Müxaliflər Partiyasının yaradıcıları
sırasında yer alır. Türkiyə Böyük Millət
Məclisindəki çəkişmələr və
anlaşılmazlıqlar nəticəsində ortaya
çıxan parçalanma səbəbilə Atatürk
başa düşür ki, Türkiyədə siyasi
düşüncə formalaşmadığı müddətdə
ölkədə demokratik sistem tətbiq etmək çətindir.
Nəticədə Atatürk Müstəqil Müxaliflər
Partiyasının ləğv edilməsinə dair qərar qəbul
edir. Bu hadisələrdən sonra Əhməd Ağaoğlu
siyasətdən uzaqlaşaraq universitetdə müəllimlik
peşəsinə davam etmək istəyir. Daha sonra İstanbul
Sənət Evində vəzifəyə təyin edilir.
1933-cü ilə qədər orada dərs deyir və həmin
ildə təqaüdə çıxır. Ağaoğlu eyni
ildə "Akın" qəzetini çıxararaq mətbuat
və yazıçılıq həyatının son illərini
yaşayır. Əhməd Ağaoğlu 19 may 1939-cu ildə vəfat
edir.
Qeyd: Məqalədə qeyd olunan əsərlərin
adında və nəşr olunma illərində səhvlərin
olduğunu istisna etmirik.
Əta TƏRZİBAŞI
525-ci qəzet.- 2024.- 15 fevral, ¹29.- S.14.