Qızıldan qiymətli,
ömürdən uzun içki...
Bu günlərdə Şərəfiyyə
sarnıcında qatıldığım tədbirin yarıdan
çoxu qəhvə gözəlləmələri ilə
keçdi. Qəhvənin tarixi, Osmanlıdakı önəmi,
yayılması, Avropaya necə getdiyi, gedənə qədər
hansı maneələrdən keçdiyinə dair məlumatlar
verildi. Əsl sürpriz isə Sebastyan Baxın məşhur
"Qəhvə kantatası"sı oldu. Əsərlə
tanış olub dinlədikdən sonra qəhvə
gözümdə daha ciddi dəyər qazandı. Tədbirdə
qəhvə haqqında xeyli danışıldı. Heç
bilmədiyim faktları öyrəndim. Əslində Amerika,
Avropa bu içkini o qədər mənimsəyib, elə
möhkəm sahib çıxıb ki, az qala qəhvənin
onların içkisi olduğuna inanmışdım. Təbii
ki, bilənlər bilir, qəhvənin o diyarlara ərəb
ölkəsindən getdiyini. Kəşfi haqqında da minbir əfsanə
dolaşır. Ancaq ikisinin üzərində daha çox
dayanırlar.
"Sonsuzluğun" başlanğıcı
Hekayələrdən biri qəhvənin IX əsrdə
həbəşistanlı bir çobanın keçiləri tərəfindən
kəşf edilməsidir. Rəvayətə görə,
çoban bir ağacın meyvələrini yedikdən sonra
keçilərin daha aktiv hərəkət etdiyini
görür. Onda maraq oyandıran həmin ağacın meyvəsindən
özü də dadır. Eynilə keçilər kimi o da
özünü daha canlı hiss etməyə başlayır.
Yaşadığı qəribəliyi içində saxlaya
bilmir və yerli monastırlardan birinə qaçıb vəziyyəti
keşişlərə nəql edir. Keşişlər meyvənin
dadına baxır və bəyənmədikləri
üçün ağız büzüb yanan ocağa
atırlar. Çünki çobanın gətirdiyi meyvənin
dadı onlara həddən artıq acı gəlir. Fəqət,
meyvələr ocaqda yanıb qovrularkən ətrafa möhtəşəm
qoxu yayılır. Bu dəfə baş rahib qovrulan meyvəni
kül olmaması üçün suya atır. Qabda qəribə
məhlul və qoxu yaranır. Keşişlər içirlər
və dadı çox bəyənirlər. İçdikləri
içkinin onların bütün gecə oyaq qalmaqlarına və
beləcə gecə boyu birlikdə dua etmələrinə
kömək olduğunu kəşf edirlər. İçkini
aşkarlandığı bölgənin adına uyğun
olaraq "Qahveh" adlandırmağa başlayırlar. Şöhrəti
tezliklə Efiyopiyaya yayılan qəhvə qısa vaxtda
bütün Ərəb yarımadasını
bürüyür.
Qəhvənin digər hekayəsi isə
çobanın rəvayəti ilə bənzərdir. Əfsanəyə
görə, 1200-cü illərdə Efiopiyada yaşayan bir dərviş
doğulduğu torpaqlardan uzaqlara sürgün edilir. Dərviş
ac-yalavac yolun ağına düşür. Yolboyu nə su
çıxır qarşısına, nə bir tikə
çörək alacağı yer. Çarəsizlik
içində yeridiyi anda qarşısına böyük,
yaşıl yarpaqlı, üstü qırmızı meyvələrlə
dolu bir ağac çıxır. Dərviş meyvələrdən
yeməyə, yığıb cibinə doldurmağa
başlayır. Aradan qısa vaxt keçir, dostları dərvişdən
nigaran qalıb arxasınca gedirlər. Yolda onu halsız və
xəstə vəziyyətdə tapırlar. Yanlarında sadəcə
su qalmış olur, dərvişin cibindəki qurumuş meyvələri
atıb suya ocaqda qaynadırlar, əldə etdikləri məhlulu
xəstəyə içirirlər. Dərviş canlanır.
Özləri də içəndə dadından zövq
alırlar. Qəhvə dənələri həmin gündən
"sehrli meyvə" adı ilə dildən-dilə
düşür. Bu rəvayətlərdən hansı
doğrudur, bəlli deyil. Amma hər iki hekayənin sonunda qəhvənin
şöhrəti bütün coğrafiyaya yayılır.
Osmanlı dönəmində qəhvə
Kəşf edildikdən sonra qəhvə ərəblərin
vazkeçilməz içkisinə çevrilir. Hətta XV əsrdən
sonra Yəməndə qəhvə yetişdirməyə
başlanılır. Osmanlı imperatorluğunun yeni əraziləri
işğalı ilə birlikdə osmanlılar da qəhvə
ilə tanış olurlar. Həmin dönəmlər Yəmənə
vali təyin edilən Özdəmir Paşa qəhvəni
Osmanlı padşahına daddırır və tezliklə qəhvə
sarayın ən önəmli içkilərindən birinə
çevrilir. Sarayda qırx nəfərlik usta heyəti tərəfindən
qəhvə bişirilməsinə başlanılır. Hətta
qəhvəçilərə yön verənlərə
"qəhvəbaşı" adlı rütbə də
verilir. Bir tərəfdən də hərəmdəki cariyələrə
qəhvə bişirməklə bağlı dərslər
keçirilir. Əsrarəngiz içki Osmanlıda sadəcə
saraylarla məhdudlaşmır, evlərdə də dəmlənməyə
başlanır. Yenə eyni dönəmdə insanların
toplandığı "qahvah khaneh" kimi tanınan qəhvəxanalar
qurulur.
Şeytan icadı
Aradan illər keçir, qəhvə İstanbul sərhədlərini
aşır və Avropaya gedib çıxır. İlk dəfə
Venesiyada yayılır və tezliklə bütün
İtaliyada məşhurlaşır. İlk illər elə də
maraqla qarşılanmır. Hətta venesiyalı rahiblər tərəfindən
bu içki "şeytan icadı" adlandırılır və
istifadəsinin qadağan olunması üçün əllərindən
gələni edirlər. Fəqət Papa tərəfindən dəstəklənməsi
qəhvə üzərindəki qara buludları
dağıdır. Beləcə, qəhvə bu günlərə
gəlib çıxmaq üçün bu qədər maneələrdən
keçməli olur.
Bu içkini ilk dəfə İngiltərəyə gətirən
də türk olur. Bir məşəqqət də bu ölkədə
qopur. Yenə yekə-yekə alimlər, din xadimləri, həkimlər
yığışıb qəhvəni gözdən salmaq
üçün dəridən-qabıqdan
çıxırlar. Ancaq iş işdən keçmişdi,
çünki universitet tələbələri və müəllimləri
qəhvəni çoxdan bəyənib "Oxford qəhvə
klubu" qurmuşdular. Yenə eyni dönəmdə
"Angel" adlı ilk qəhvəxana da
açmışdılar.
Tezliklə, Londonda yunan əsilli Pasqua Rosse tərəfindən
ilk qəhvəxana qurulur və burada türk qəhvəsi dəmləməyə
başlayırlar. Zaman keçdikcə artan qəhvəxanalarda
şairlər, yazarlar, sənətçilər, siyasətçilər
görüşlər təyin etməyə başlayırlar.
Uzun söhbətlər olur həmin görüş əsnasında.
Və qəhvəxanalara girişi pullu edirlər.
Dolayısıyla, təslim olurlar.
Bütün maneələrə rəğmən, qəhvəyə
maraq dayanmadan artır və sadəcə Ərəb
yarımadasında istehsal edilən qəhvə bu tələblər
qarşısında yetərsiz qalır. Nəticədə
bitkinin fərqli ölkələrdə yetişdirilməsinə
başlanılır. Prosesə ilk olaraq Niderland qoşulur. Eyni
toxum Hindistana da aparılır, ancaq orada tutmur. Ardınca
İndoneziyadakı Java adasına əvvəlcə
"liberika", sonra da "robusta" qəhvə
toxumları əkilir və böyük uğura imza
atılır. Hətta Java adasındakı qəhvə
fidanlarından biri Fransa kralı XIV Luisə hədiyyə
edilir, kral onu "Jardin des Plantes" baxçasına əkdirir.
Tək bu ağacdan tutulan toxum sayəsində yarım əsrdə
milyonlarla qəhvə ağacı yetişdirirlər. Beləliklə,
Avropa qəhvə kültürnün yeni mərkəzinə
çevrilir.
Çaydan əl çəkməyən Amerikanın aqibəti
Qəhvənin tarixi Avropa və Orta Şərq ölkələrinə
görə Amerikada daha gec başlayır. 1600-cü illərdə
eynən Avropada olduğu kimi Amerikada da qəhvə evlərinin
sayı nə qədər çoxalmış olsa da, həmin
dönəmdə çay bu ölkənin ən populyar
içkisi olmaqda davam edirdi. 1773-cü ildə qəhvənin
tarixində dönüş nöqtəsi yaşanır və
xalq Kral III George tərəfindən çaya qoyulan vergilərə
etiraz edir. O dönəmdə İngiltərənin müstəmləkəsi
olan Boston Limanına üç gəmi dolusu qəhvə
atılır. Bundan sonra qəhvə bir daha çıxmamaq
üzrə amerikalıların həyatına daxil olur.
Bütün maneələri aşan içki
Bu günə gəldikdə isə qəhvə
insanların həyatında böyük rol oynayır. Hətta
deyərdim ki, bütün dünyanın ortaq içkisidir. Bəzi
qəhvəxanalarda çay, ümumiyyətlə, olmur, amma
çayxanalarda hər zaman qəhvə tapmaq
mümkündür. Bu isə qəhvənin necə önəmli
olduğunu bir daha sübut edir. Hətta bu da sirr deyil ki, qəhvə
populyarlığına və yayılmasına görə
neftdən sonra ikinci məhsuldur.
Qəhvənin keçdiyi yola nəzər yetirəndə
düşünürsən ki, hətta bitki belə olsan, bir
nöqtədən bəlli bir yerə gəlmək
üçün gör nə qədər savaş verməlisən,
nə qədər mübarizə aparmalısan, nələrə
sinə gərməlisən. İstər dini, istər elmi
baxımdan nələrin qarşısında dayanmalısan ki,
yox olmayasan. Məsələn, qəhvənin ilk qadağan
edildiyi yerlərdən biri Məkkə olub. Səbəb də
bilirsiniz nə olub? Qəhvənin insan bədənini
oyandırması, ona enerji və ehtiras gətirməsi.
Məkkədəki qadağaların digər səbəbi
qəhvəxanaların çoxalması ilə birlikdə
insanların küçələrdə çox vaxt
keçirmələri və düşüncə
gücünün oyanmasına dair inanclar idi. Yuxarıda qeyd
etdiyimiz kimi, bir zamanlar Avropada da qadağan edilmişdi.
Özü də "şeytan icadı" adı ilə.
Osmanlı dönəmində də eyni aqibətlə üzləşmişdi.
Baxmayaraq ki, bu içkinin yayılmasında türklərin
çox böyük rolu olub. IV Murad hakimiyyətdə
olduğu dönəmdə qəhvə içməyi
qadağan etmişdi. Kim qəhvə ilə yaxalansa, birinci dəfə
döyülməklə cəazlandırılırdı,
ikinci dəfə yaxalananlar isə bir kisəyə salınaraq
boğazın dərin sularına
atılırmışılar. Bilirsiniz, həmin sularda nə
qədər insanlar ölüblər? Sırf qəhvə
içdilər deyə... Həyat həqiqətən də qəribədir.
Bəlkə də, bu qəribəliklərin içində ən
yaxşısı bir fincan qəhvə içə-içə
olanları seyr etməkdir.
Türkan TURAN
525-ci qəzet.- 2024.- 10 fevral, ¹26.- S.17.