"Şükriyyə"nin fonunda insan faciəsinin rəngləri

Bəzən düşünürəm; niyə müasir qələm adamları teatrlardan uzaq düşdülər? Bu sualın bir çox cavabı var. Birmənalı olaraq nə teatr rejissorlarını, nə də gənc yazıçıları günahlandırmaq olar. "Hamı günahkardı dünyada, amma dünyada heç kimin günahı yoxdur..." Bəli, elə hamıda bir az-bir az günah var. Bu sual daim məni düşündürüb: kimdir müqəssir? Pyes müasir dövrdə poema taleyini yaşadı. Necə ki, bəzi nümunələri çıxmaq şərti ilə, indi daha poema yazılmır, pyesin də aqibəti belə oldu. Beş-altı gənc qələm adamı istisna olmaqla, teatr üçün əsər yazmaq həvəsi müşahidə olunmur. Daha çox hekayə, povest, romana istiqamətlənən yeni nəsil nasirlər pyesdən çox-çox aralı düşüblər. Bəlkə də, düşünürlər ki, yaxşı, mən pyes yazdım, hara müraciət edəcəm? Müraciət etsəm belə, pyesim səhnəyə vəsiqə qazanacaqmı? Şərait yaradılacaqmı? Əsas odur, bu sualların cavabını tapmaq üçün ilk addımı atmaq lazımdır: bu janrın texniki tərəflərini yaxşı əxz edib teatr üçün əsər yazmaqla prosesə qoşulmaq pis olmaz, ədəbiyyat da qazanar, teatr da...

Ötən günlərin birində yazıçı Cavid Zeynallı məni müəllifi olduğu "Şükriyyə" tamaşasına dəvət etdi. Tamaşa Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında səhnəyə qoyulub, rejissoru isə Əməkdar İncəsənət xadimi Bəhram Osmanovdur. Bu dəvətdən nə qədər sevinmişdimsə, teatrın önündəki afişada son onilliklərdə imzası parlayan Cavid Zeynallının ismini Tolstoyun, Aytmatovun adı olan siyahıda görmək bir o qədər qürurlandırdı...

Müəllif Əhməd Cavadın ömür-gün yoldaşı Şükriyyə xanımla bərabər, digər sovet ölkələrindən Qazaxıstana sürgün olunan qadınların acı taleləri fonunda amansız repressiyanın əsl üzünü, ədalətsiz idarəetmənin insanların həyatına vurduğu zərbəni məharətlə çatdırıb. Tamaşada tək Azərbaycanın yox, repressiyaya məruz qalan bütün respublikaların faciəsi ifadə olunub.

Cavid Zeynallı ideal qəhrəman yaratmaqdan daha çox zülmə tuş gələn orijinal insan obrazını canlandırmağa nail olub. Sürgündə olanların heç də hamısı Şükriyyə xanım qədər mühafizəkar, sədaqətli deyillər, onların bəziləri rus zabitlərinin istəyini yerinə yetirməyə razılaşırlar. Amma bununla bərabər, daxili təlatümləri həyatlarını qaranlıq məhbəsə çevirir. Yaranmış ağır vəziyyətdən hamısı təngə gəlir.

Müəllif sovet hökumətinə xidmət edənlərin obrazını Fyodor Alekseyeviçin üzərində ümumiləşdirir, Fyodor Alekseyeviçin sonda həqiqətlə üzbəüz dayanması, peşmanlığı, xidmət etdiyi rejimin onun da həyatını zülmətə çevirdiyini, repressiyanın bütün insanlar üçün necə dəhşətlə nəticələndiyini izah edir. Məsələn, sonda o qadınlardan biri Fyodor Alekseyeviçi öldürə bilərdi, simvolik olaraq şəri məğlubetmə mesajı ötürülə bilərdi. Müəllif isə onu islah edir, ürəyinin dərinliyində hələ tam sönməmiş mərhəmət işığını gücləndirir. Qeyd etdiyim kimi, müəllif tamamilə pis, yaxud tamamilə yaxşı obraz yaratmaqdan yaxa qutarır, əsl orijinal personajlar, xarakterlər təqdim edir...

Fyodor Alekseyeviçin tatar olduğu, sovet rejiminin onun da taleyindəki mənfur rolu bəlli olur. O, sonda bağışlanmasını diləyir. Şükriyyə xanımın böyük ürəyi həmişə belə məqamlarda üzə çıxır: o, əfv edir. Elə buna görə də 8 illik sürgün həyatından yaxa qutara bilir, sonralar əfv olunur... Fyodor Alekseyeviç isə öz günahlarını yumağa can atır. Anasından ayrı düşmüş qızcığazı yenidən validəsinə qovuşdurur. Fikrimcə, həmin qızcığazın anası ilə qovuşma səhnəsi sonradan müstəmləkədən yaxa qutaran respublikaların azadlığa qovuşması ilə simvolizə olunur.

Şükriyyə xanımın vəfası, əzablara dözümü, dönməzliyi, qətiyyəti tamaşanın ana xəttini təşkil edir. O, övladlarının və Əhməd Cavadın həsrətini içində yaşadaraq 8 illik ayrılığı dəf edə bilir. Şükriyyə xanımı uzaqlara aparan qatar bir gün onu geri qaytarır. Bununla belə heç də hər şeyin yoluna düşmədiyi bəlli olur. Övladsız qalan analar, sürgündə ölən insanlar, rejimin amansızlıqlarının davamı Zöhrənin sağalmayan yaraları ilə tamaçıya əyan olur...

Bəhram Osmanov sadə ştrixlərlə böyük məsələləri səhnədə həll etməyi bacaran rejissordur. Onun ssenariyə nə qədər müdaxilə etdiyini deyə bilmərəm. Amma bir təkərli masa ilə Bəhram müəllim bütün tamaşanın taleyini həll etmişdi. Həmin masa Şükriyyə dindiriləndə "edam kürsüsü", 26 nömrəli əmək koloniyasında hadisələrin mərkəzindəki stol idi. Bəzən balaca qızcığaz Fyodor Alekseyeviçin nəriltisindən qorxub həmin stolun altında gizlənirdi...

Bir maraqlı məqamı da xüsusi qeyd etmək lazımdır: Dovşanlar alma ağaclarının dibini qazıb kötüyünü yediyindən ağaclar quruyurdu. Fyodor Alekseyeviç qadınlara tapşırmışdı ki, bunun qarşısını alsınlar. Əgər ağaclar qurusa, onları güllələyəcəklər. Şükriyyə buna əlac tapır. Onlara verilən çörəyi yemirlər, dovşanlara verirlər. Dovşanlar çörəyə öyrəşdiklərindən daha ağacların kökünü yemirlər. Azərbaycan da o ağac idi. Şükriyyə xanım kimi mərd insanlar olmasaydılar, səy göstərməsəydilər, kökümüzü yeyib-yeyib quradacaqdılar, hamımızın məhvini sürətləndirəcəkdilər. Tamaşanın növbəti təsirli və düşündürücü mesajı məhz bu idi.

Tamaşada yüksək performansa görə Münəvvər Əliyevaya, Nurəddin Mehdixanlıya, Əli Nura, Mehriban Xanlarovaya, Vəfa Rzayevaya (Zeynalova) xüsusi təşəkkür düşür. Aktrisalar Şəhla Əliqızı, Afət Məmmədova, Rada Nəsibova, Ləman İmanova, Şəlalə Şahvələdqızı, Dilarə Nəzərova da rolların öhdəsindən məharətlə gəldilər.

Akademik Milli Dram teatrının truppasına uğurlar diləyirəm. Bəhram Osmanovun quruluşunda yeni-yeni tamaşalar izləməyi arzulayıram. İstedadlı qələm adamı Cavid Zeynallıdan isə təzə pyeslər gözləyirəm. Şükriyyənin həyatı az-çox bizə bəlli idi. Bilirdik ki, sonda ölməyəcək, azadlığa çıxacaq. Arzu edirəm ki, Cavid Zeynallı tamamilə xəbərimiz olmayan talelərdən bizə bəhs etsin.

Nadir YALÇIN

525-ci qəzet.- 2024.- 10 fevral, №26.- S.11.