Azərbaycan mətbuatı tarixinə sistemli baxış

Elmin, elmi tədqiqatın elə sahələri var ki, bu sahələrə alim marağı birbaşa həm də həmin elm adamının vətəndaş keyfiyyətinə bağlı olur. Birbaşa qeyd edək ki, milli mətbuat tarixi bu sıranın önündə dayanır. Çünki hər bir ölkədə və xüsusilə Azərbaycanda mətbuat demokratik dəyərlərin formalaşma prosesinin bel sütunudur. Niyə Azərbaycanda xüsusilə - ona görə ki, uzun müddət Rusiyanın əsarəti altında qalmış Azərbaycan üçün mətbuatın maarifçilik funksiyası tarixən milli azadlıq ideyalarına çox bağlı olmuşdur. Klassik mətbuatımızın tarixi fəaliyyət yoluna nəzər saldıqca milli mətbuatın ilk nümunəsi olan "Əkinçi" qəzetindən başlamış ən yeni müstəqillik dövrünə qədər bütün qəzetlərimiz birbaşa və ya dolayısı yolla milli azadlıq ideyasına heç vaxt etinasız olmamışdır.

Azərbaycan mətbuatı məhz bu tematikaya görə uzun müddət senzura təqiblərinə məruz qalmışdır. Lakin "Əkinçi" qəzeti ilə formalaşmağa başlamış Azərbaycan mətbuatı ən çətin senzura şəraitində belə milli maraqlarımıza xidmət missiyasını heç vaxt nəyəsə qurban verməmişdir.

Belə bir şərəfli tarixə malik milli mətbuatımızın sınaq, inkişaf və bəzən də tənəzzül yollarını tədqiq etmək sahəsində xeyli iş görülmüşdür.

Bu sırada Əziz Şərifin, Əziz Mirəhmədovun, Şirməmməd Hüseynovun əsərləri gənc tədqiqatçılarımız üçün bu gün də məktəb rolu oynamaqdadır. Azərbaycan mətbuat tarixinin çox mühüm qolları akademik İsa Həbibbəylinin çoxsaylı monoqrafiya və məqalələrinin obyekti olmuş və olmaqdadır. Burada ayrıca qeyd etməyi lazım bilirik ki, akademik İsa Həbibbəyli özünün mükəmməl və çoxşaxəli tədqiqatları sırasında mətbuat tariximizə tutarlı töhfələr vermişdir. Akademikin rəhbərlik etdiyi AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat institutunun Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsi milli mətbuat tariximizin tədqiqində çox böyük işlər görmüş və görməkdədir. BDU Jurnalistika fakültəsində professor Şirməmməd Hüseynov məktəbinin davamçıları milli mətbuat tariximizi yeni tarixi şəraitdə daha obyektiv tədqiq etməkdədirlər.

Etiraf edək ki, bütün bunlar mətbuat tariximizin ayrı-ayrı dövrləri, qolları və ayrı-ayrı klassiklərinin yaradıcılığı ətrafında aparılan tədqiqatlardır. Ona görə də mətbuat tariximizin yaranışından bu günədək olan fəaliyyətini bütöv şəkildə tədqiq etmək və bu bütövlüyü elmi-ictimai dairəyə təqdim etmək çox vacib bir problem kimi qarşıda dururdu. Bu problemi filologiya elmləri namizədi, "Şərq" qəzetinin baş redaktoru Akif Aşırlı öhdəsinə aldı və bununla da mətbuat tariximizin bütün dövrlərini əhatə edən tədqiqatlarını nəşr etdirdi. İki cilddə nəşr edilən "Azərbaycan mətbuat tarixi"nin I cildi 2009-cu ildə, II cildi 2010-cu ildə işıq üzü gördü. Həmin kitabların I cildi 1875-1920-ci illəri, II cildi 1920-1990-cı illəri əhatə edir. Bundan əlavə, Akif Aşırlı 2022-ci ildə "Mətbuat tarixi: sənədlər, faktlar" adlı bir kitabını da oxuculara təqdim etmişdir. Bu kitabın adında olan "sənədlər, faktlar" sözlərindən ilk baxışda belə anlaşıla bilər ki, toplu mətbuat tariximizdə yeri olan qəzet və jurnallarla bağlı yalnız sənədlər və faktları ehtiva edir. Lakin belə deyil - kitabda təkcə hər bir mətbu orqanın yaranma və bitmə tarixində özünü göstərən faktlar deyil, həm də bu qəzet və jurnallar haqqında tədqiqatçının qısa, lakin faktları aydınlaşdıran fikirləri də yer almışdır.

Əlbəttə, Akif Aşırlının bu əsərləri ətrafında mətbuat tarixçilərimizin, filoloq alimlərimizin rəyləri, maraqlı fikirləri istər həmin nəşrlərin ilk səhifələrində, istərsə də mətbuatımızda, kitabların geniş elmi ictimaiyyətə təqdimatlarında öz əksini tapmışdır. Elə buna görə də biz bu yazıda Akif Aşırlının ötən il - 2023-cü ildə nəşr olunmuş daha bir kitabı üzərində dayanmaq istərdik. Birincisi, ona görə ki, Akif Aşırlının bu kitabı hələ 2009- cu ildə nəşr etdirdiyi "Azərbaycan mətbuatı tarixi (1875-1920)" kitabının təkmilləşdirilmiş formatıdır və bu kitab barədə söz demək çox vacibdir. İkincisi, ona görə ki, nəşrin anonsunda da qeyd edildiyi kimi, "yenidən işlənən kitabda mövzulara son dövrlər əldə olunan faktlar və sənədlər əlavə olunub, dövrləşmə sistemləşdirilib, nəzərdən kənarda qalan boşluqlar aradan qaldırılıb". Beləliklə, yeni nəşr birbaşa ali məktəblərin jurnalistika fakültəsi tələbələrinin, magistr və doktorantlarının istifadəsi üçün maraqlı bir mənbə rolunu oynamaqdadır.

Akif Aşırlı hər kəsin bələd olduğu elmi təvazökarlığı ilə bu kitabı dərslik statusunda təqdim etməsə də, 1875-1920-ci illər mətbuatımızın sistematik tarixini aydın elmi-publisistik üslubda meydana qoyması ilə Jurnalistika fakültələrinin bu sahədə dərsliyə ehtiyacını ödəmişdir. Bu kitab məhz fundamentallığı və sistemliliyi ilə dərslik statusuna tamamilə layiqdir. Bakı Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsinin Milli mətbuat tarixi kafedrasında formalaşmış "Azərbaycan jurnalistika tarixi" fənni üzrə proqramı tamamilə əks etdirən bu nəşr, əslində, bir dərslik səviyyəsində tələbələrimizin masaüstü kitabıdır.

Akif Aşırlı kitabın əvvəlindəki "Azərbaycan mətbuat tarixinin dövrləşmə problemi, mənbəşünaslıq", "Əkinçi"yə hazırlıq dövrü" kimi səhifələrdə Azərbaycanda nəşriyyat işinin hələ 1812-ci ildə Təbrizdə formalaşması, rus dilində "Tiflisskiye vedomosti", "Tiflis əxbarı" (tatar - yəni Azərbaycan dilində), "Qafqazın bu tərəfinin xəbəri" kimi nəşrlərin tarixinə qısa bir ekskursla milli mətbuatımızın "Əkinçi"yə qədərki təməl daşlarını da təhlil etməyi unutmur. Və bu tarixi ekskursdan sonra milli mətbuatımızın "Əkinçi"dən başlayan mükəmməl fəaliyyət tarixini sistemli şəkildə oxucuya təqdim edir.

Azərbaycanda ana dilli mətbuatın "Əkinçi" ilə meydana gəlməsini qeyd edən müəllif, haqlı olaraq, bu qəzet ətrafında geniş elmi təhlillərdən sonra "Ziya", "Kəşkül" kimi mətbuat orqanlarının yaranma tarixi və mövzu dünyası ətrafında faktları tədqiqata cəlb edir. Müəllif hər bir mətbuat orqanının meydana gəldiyi tarixi şəraiti və bu şəraitdən doğan qəzet, jurnal zərurətini dəqiq faktlara müraciətlə qələmə alır. Məsələn, kitabın belə bir bölməsinə diqqət edək: "XIX əsrin 90-cı illərində Azərbaycan ziyalılarının milli mətbuat uğrunda mübarizəsi: problemlər, reallıqlar". Belə məqamlarda Akif Aşırlının zaman, məkan və ictimai mühit kimi məsələləri ümumilləşdirmə bacarığı oxucunu mətbuatımızın hansı çətinliklərdən, sınaqlardan keçdiyini anlamağa, milli klassik düşüncəni qiymətləndirməyə sövq edir. Məhz bu tipli ümumiləşdirmələrdən sonra müəllif o dövrün ziyalılarının gücü ilə yaradılmış "Şərqi-rus", "Həyat", "İrşad", "Füyuzat" kimi mətbu orqanların ideoloji xəttini, tematikasını, əməkdaşlarını və müəlliflərini, çəkdikləri zillətləri, xalqa xidmət ideyalarını və ideallarını qısa, aydın şəkildə təhlilə çəkir.

Müəllif, doğru olaraq, hər mətbu orqanın mövzu və ideoloji istiqamətini sərlövhəyə çıxarmaqla əvvəlcədən hansı faktların təhlil ediləcəyinin bir növ anonsunu verir. Məsələn, "Şərqi rus"un yaradıcılıq istiqamətləri. Burada yaradıcılığa diqqəti qəzetin mövzu dairəsi özü diktə edir. Yaxud "Füyuzat" jurnalı və "Füyuzat" jurnalistika məktəbi. Məsələnin məhz məktəb formatında qoyulması bütün tədqiqatların gəldiyi nəticədir. Yaxud, "Molla Nəsrəddin" jurnalı və "Molla Nəsrəddinçilər". Bu yerdə xüsusi vurğulanır ki, "Molla Nəsrəddin" jurnalının müəllifləri bu dərgini bütün Şərq dünyası üçün bir məktəb statusuna yüksəltdilər. Yaxud, "Açıq söz" qəzeti və yeni jurnalistika. Bu da postulat səviyyəsində bir həqiqətdir ki, "Açıq söz" XX əsrin birinci yarısı jurnalistikamızın tamamilə yeni bir formatıdır və bu qəzetin fəaliyyəti məhz bu kontekstdə təhlil edilməlidir və s.

"Azərbaycan mətbuat tarixi (1875-1920)" kitabı "Cümhuriyyət dövrü" mətbuatı (1918-1920)" bölməsi ilə başa çatır. Üç çap vərəqinə yaxın bu bölmədə Cümhuriyyət dövrü mətbuatının ən diqqət çəkən faktları araşdırılır və bu da Şərqdə ilk demokratik dövlətin yaratdığı demokratik mətbuat məktəbinin günümüz üçün də müasirlik ruhunu dərk etməyə imkan yaradır.

Biz bu yerdə Akif Aşırlının bir vətəndaş-alim, vətəndaş-tədqiqatçı, vətəndaş-jurnalist kimi üzərinə düşən bir vəzifəni də yada salmaığı özümüzə borc bilirik: Akif Aşırlının 2010-cu ildə nəşr edilmiş "Azərbaycan mətbuatı tarixi. II hissə (1920-1990)" məlum kitabını da məhz bu şəkildə təkmilləşdirməsini və tezliklə oxucuya təqdim etməsini istərdik. Çünki yalnız bundan sonra Azərbaycan mətbuatı tarixi tam və sistemləşdirilmiş formatda olacaq. Bu, bir alim-tədqiqatçı fəaliyyətindən daha çox vətəndaş-tədqiqatçının üzərinə düşən milli borcdur. Ən yeni və bütöv Azərbaycanımızın ən yeni mətbuat tarixinin də tamlaşdırılması yolunda Akif Aşırlıya - müasir media platformasının formalaşmasında böyük rol oynamaqda olan "Şərq" qəzetinin Baş redaktoruna uğurlar diləyirik.

Nizami CƏFƏROV

Akademik

Cahangir MƏMMƏDLİ

Professor

525-ci qəzet .- 2024.- 21 fevral, №33.- S.12.