ŞAİQ
XƏRİTƏSİ
İnsan dünyanı tanımağa başladıqca
onun şəklini çəkmək istəyib.
Ayrı-ayrı şəhərləri, kəndləri,
dağları, gölləri, çayları cizgilərə
çevirib, köçürüb onları bir parça
kağızın üstünə. Bunları edib ki,
başqaları da dünyanı ən azı onun tanıdığı
qədər tanısın, yollar çoxluğunda nabələd
qalmasın, bir parça kağız üzərindəki
cizgilərə baxaraq o şəhərləri, kəndləri,
dağları, gölləri, çayları, meşələri
görsün, onların yolunu tanısın, hər birinin səmtini
bilsin. Beləcə, xəritələr yaranıb.
Fiziki, siyasi, topoqrafik xəritələr və
onların daha neçə növü. Ancaq bildiyimiz ənənəvi
- bizə dünyanı, ayrı-ayrı ölkələri,
şəhərləri nişan verən xəritələrdən
savayı, məxsusi xəritələr də var. Böyük
ədiblərin qələmində yaranan xəritələr.
Bunlar insanın daxili dünyasının xəritələridir.
O xəritələri də böyük ədiblər
yaradıblar ki, biz onların axarından keçdikləri
dövrləri, canlandırdıqları mühitləri gələcəkdən
seyr edə bilək, həmin xəritələrə baxaraq
insanı tanıyaq, özümüzə daha yaxşı bələd
olaq.
Abdulla Şaiq ömrü uzunu sıra-sıra əsərlər
yaradıb - uşaqlar, yeniyetmələr, gənclər,
ahıllarçün yazıb, ixtiyar çağlarında
öz tay-tuşlarını da unutmayıb, onlarla həmsöhbət
olası əsərlərini qələmə alıb. Bunlar
Şaiqin duyğu və düşüncələr aləminin
ifadəsidir. Oxuduqca həmin kitablar bir güzgü kimi həm
onun öz içərisini, həm də bütövlükdə
insanı bizə daha yaxın məsafədən göstərir.
Vərəq-vərəq çevirdikcə o insanlar
müasirimizə və həmsöhbətimizə
çevrilir, hansınasa kin bəsləyirik, hansınısa
sevirik, hansınasa rəhmimiz gəlir. Amma onun təsvir etdiyi
o dünyanın içərisində həm də
özümüzü görürük, bu duyğu xəritəsindəki
bizə hətta köhnədən tanış olan
insanları da əvvəlkindən daha yaxın
tanımağa, duymağa başlayırıq. Ancaq Abdulla
Şaiqin bizə yadigar qoyduğu bir başqa xəritə də
var. Təxəyyülündən doğmuş bədii əsərlərin
yaratdığı xəritədən fərqlənən,
müasirlərini bizə xəbərsiz olduğumuz çox
cizgiləri ilə nişan verən atlas - xatirələri.
Şaiq o əsərini 1953-1954-cü illərdə işləyib.
Bəlkə bir az sonraya da saxlaya bilərdi. Ancaq səliqə-sahmanlı
adamdı, ömrü boyu müəllimlik etdiyindən həmişə
ən azı ən yaxın sabah - növbəti gün
haqqında mütləq düşünmüşdü,
xatiratını kağıza köçürməyə
başlayanda isə 72 yaşı vardı və daha uzaq sabah
haqqında düşünməyin də yeri vardı. Bu
yaş hələ ömrün sonu deyildisə də, hər
halda onu da düşünməmiş deyildi ki, bundan sonra nə
qədər yaşasa qənimətdir, ancaq görülməsi
vacib olan işlərə də əncam çəkmək
lazımdır. Və nə qədər ki yaddaş
sözünə tam dəqiqliyi ilə baxırdı, hafizəsindəki
keçmişi, ömründə izi qalan insanlar və hadisələr
haqqında bildiklərini yazmağı qət etmişdi.
Əlyazmasını tamamlayıb son nöqtəni qoyanda 73
yaşı vardı və hələ 5 il də
yaşayacaqdı. Xatirələrinin kitaba çevrilməsini
görməsə də, bu son 5 ili arxayın, mühüm bir
borcu yerinə yetirməsinin rahatlığı ilə
yaşayacaq, "Xatirələr" haqda yeni ilin lap
başlanğıcında - 1955-ci ilin 1 yanvarında -
"Kommunist" qəzetində sözünü də deyəcək.
Bu əsəri niyə yazması haqda elə qəzetdəki
qeydi ilə səsləşən düşüncə ilə
"Xatirələrim"i "Keçmişin ağır,
iztirablı günlərini görməyən azad və
xoşbəxt gəncliyimizə" ithaf edəcək.
Dövrün siyasi ruhuna uyğun olaraq belə yazmağına
yazırdı, ancaq əsərində təsvir etdikləri
heç də arxada qalan zamanın yeni günlə müqayisədə
hər cəhətdən cana yatmayan olduğunu göstərmək
deyildi. İstəyirdi ki, açıqlığı ilə
yaza bildiyi həddə qədər içərisindən
keçmiş olduğu əyyamları və şəxsiyyətləri
yaxşısı və yamanı ilə sonrakı nəsillərə
də çatdırsın. Şaiqin bu xatirələr
kitabı 1961-ci ildə çıxmışdı və onun
digər sevdiyim əsərlərinin təşviqi ilə
uşaqkən, hələ 3-cü sinifdə olanda bu kitabı
alıb oxumuşdum. Yaşımdan böyük olduğundan
çox mətləblərə sonacan vara bilməsəm də,
əsər onun uşaq şeirləri kimi elə sadə, qəlbə
axan bir dildə yazılmışdı ki, oxuduqlarımın
hamısı yadımda qalmışdı. 1973-cü ildə
bu kitab yenidən nəşr ediləndə mən artıq tələbə
idim və əsəri bir də mütaliə edərkən
hafizəmdə bütün oxuduqlarım təzədən
dirçəlmişdi və mənə büsbütün
ayrı cilvədə görünmüşdü. İndi həmin
xatirələrə əsrlər dəyişəndən,
minillər başqalaşandan sonra nəzər salarkən elə
bil ki, Şaiq xatirələrinin cazibəsi,
daşıdığı yük də adama artmış kimi
gəlir. Xeyli aralanmış olduğumuz çağların
- XX əsrin ilk onillərinin zahirən babat
tanıdığımız bir çox məşhur şəxsiyyətlərini
Saiqin yaddaşlarının sayəsində elə tərəfləri
ilə görürük ki, onların surətləri bu təfərrüatlarsız
sanki yarımçıq kimiymiş. Orası da var və bu
xatirələrin misilsizliyinin bir vacib cəhəti də budur
ki, Şaiqin o yazıları bizə Azərbaycanın tarixində
həmişə qalacaq parlaq şəxsiyyətlərin
çöhrəsinin başqa heç yerdə tapa bilməyəcəyimiz
məhrəmanə cizgilərini göstərir. Abdulla
Şaiqin sağlığında bu xatirələr bir qədər
ixtisar və ciddi redaktor əlgəzdirmələri ilə
"Azərbaycan" jurnalında "Köhnə
dünya" sərlövhəsi ilə dərc edilmişdi.
Ancaq indi bütövlüyü ilə qarşımızda
olan bu yazıları bizə həm Azərbaycan ictimai
düşüncəsinin, həm də Azərbaycan
ziyalılığının təzə bir
dünyasını açır, xeyli qaranlıq mətləblərə
işıq salır. Oxuduqca onu da düşünürsən
ki, hər yazdığına, oxucu qarşısına
çıxardığı hər əsərinə ən əvvəl
içərisində senzor gözü ilə baxan Şaiq hələ
bu çap olunmasını mümkün saydıqlarından
daha maraqlı, o dövrdə yalnız ən simsar adamlarla
bölüşülə biləcək nə qədər
xatirələri özü ilə aparıb.
Millətinin imzasını millətlərin
imzaları sırasında görməyi arzulayan,
yaşadığı qısa və keşməkeşli
ömrü ərzində hər halda imzasını
"övraq-i həyata" qoymağa macal tapan Məhəmməd
Hadiyə nə dərəcədə bələdik?
Haqqında bu günə qədər az yazılmasa da, onun
şair və insan siması da, yaradıcılığı
da hələ bizim üçün duman arxasında
görünən kimidir. Şaiq yadigarı "şəxsiyyətlər
xəritəsi"ndə Hadinin də nəvazişli məhəbbət
duyulan ayrıca yeri var. Yada salır ki, Məhəmməd
Hadinin adını mən uzaqdan-uzağa eşitmişdim, o, ədəbi
mühitdə də, sən deyən, çox bilinmirdi, amma
1905-ci ildə "Həyat" qəzetində:
Məkatib, cilvəgahi
tələt-i fəyyaz-i qüdrətdir,
Məkatib, pərtöv ü ənvar-i şəs-i
sübh-i vəhdətdir, -
mətləli, məktəbi tərənnüm edən,
insanları biliyə, öyrənməyə, oxumağa, məktəbə
çağıran şeiri dərc edilincə o, hamıya
tanınır.
Təzə əsr gəlmişdi, yeni zaman
başlanırdı və cəmiyyətin oxumağa, öyrənməyə
daxili ehtiyacı vardı. Məhəmməd Hadini də,
Abdulla Şaiqi də, o çağın neçə
başqa ziyalısını da qovuşduran əsas təməl
kərpiclərdən biri kitab oxumaq şövqü, məktəb
idi. Və bircə şeirini oxuyunca sezdiyi işıq idi ki,
Əli bəy Hüseynzadəni də 1906-cı ildə
"Füyuzat"ı yaradınca Hadini öz yanına gətirməyə,
redaksiya heyətinə qatmağa sövq etmişdi. Şaiq
Hadiylə ilk dəfə, illər ötdükcə ədəbi
məclis siqləti get-gedə artan mənzillərində
tanış olmuşdu. Heyrətlənmişdi ki, Hadinin
danışıq dili ilə yazısının dili bir-birindən
kəskin fərqlənir, həm də bu xoşsima,
azadlığa vurğun insanı xeyli "laqeyd,
laübalı, əhval-i ruhiyyəcə bədbin" görəndə
dostcasına tənqid etmişdi, Hadi isə həmin iradlara onu
mütəəssir edən kədərli cavab vermişdi:
"Eh, Şaiq, həyatı başdan-başa faciələrlə
keçmiş bir bədbəxtdən nə gözləyirsən?!"
Şaiq bu sözlərə həm də təəccüblənibmiş,
çünki Hadi ondan vur-tut iki yaş böyük idi, nə
ömrü vardı ki, özünün söylədiyi qədər
faciələrə mübtəla olaydı? Maraq güc gəlibmiş
ki, Hadinin dərdinin nədən ibarət olduğunu öyrənsin,
ancaq şairin özündən deyil, Sabirdən, Səhhətdən,
Hadinin müəllimi və yaxın qohumu Əbülqasım
Əfəndidən müəyyən soraqlar
alıbmış, topladığı məlumatlar əsasında
Hadi barədə məqalə də yazıbmış, onun
müfəssəl tərcümeyi-halını öz dərsliklərinə
də daxil edibmiş. Yaxınlaşdıqca da
anlayıbmış ki, zavallı Hadi düz deyirmiş, elə
həyatının başlandığı vaxtlardan, lap
uşaqlıq illərindən ən müxtəlif dərdlər,
acılar onu qarabaqara izləyirmiş. Doqquz yaşında
olanda atasını itirir, anası bir başqasına ərə
gedir. Bacıları əvvəlcə nənəsinin himayəsində
qalsa da, sonra qızları ayrı-ayrı qohumlara verirlər
ki, baxsınlar. Hadi elə uşaqlığından
vüqarlıymış, hansısa qohumun küncünə
sıxılmaq istəmir, başlayır özü
özünü dolandırmağa.
Dərsliklərində, məqalələrində Hadi
haqqında yazdıqları öz yerində, amma Şaiq onun
xarakteri, bənzərsizlikləri ilə bağlı xatirələrində
elə xırdalıqları əyan edir ki, şairi
yaxından tanımayan ömründə onları bilə bilməzdi.
Xəbər verir ki, Hadi ilk gəncliyindən elə öz
qohumlarından olan bir qıza aşiqmiş, ancaq qızı
başqasına ərə verirlər, Hadi bu uğursuz sevdadan
sonra daha ömrünün axırınacan evlənməyəcəyinə
söz verir, vədinə də əməl edir. Qadının
hüquqsuzluğu, örtülü gəzməsi əleyhinə
səsini qaldıran Hadi bu haqda atəşli şeirlər də
yazıb və cəmiyyətin azadlığının da elə
lətif cinsin azadlığı ilə birbaşa bağlı
olduğuna inanıb:
Sən açmaz isən bizlərə
ümmid-i rəha yox,
Hürriyyətə həsrət qalacaq,
bil ki, bu millət.
Hadinin təbiətindəki
üsyançılıqdan, etirazçılıqdan bəhs
edərək Şaiq yazır ki, inqilab illərində bir ara
Şamaxının bələdiyyə rəisi elan edibmiş:
Axşam saat 8-dən sonra küçəyə
çıxmaq, toplaşmaq qadağandır! Hadinin elan edilən
vaxtdan sonra küçələrə çıxmağa, yoldaşlarla
bir yerə yığışmağa heç həvəsi də
yoxmuş. Ancaq məhz həmin əmr verildiyinə görə
dikbaşlıq göstərərək axşam saat 8-i
keçincə nümayişkaranə şəkildə
yollanarmış meydana.
Etirazçılıq ruhunda olduğundan
dövründən, yerindən asılı olmayaraq
könlünə yatmayana, onda qıcıq doğurana
qarşı sərt sözünü dərhal dilə gətirərmiş.
Şaiq xəbər verir ki, bir dəfə Cümhuriyyət
hökumətinin Baş naziri Nəsib bəy Yusifbəyli
qatarla Tiflisə gedərkən Kürdəmir stansiyasında
dayanır, təsadüfdən Hadi də oradaymış,
hansı münasibətləsə şikayəti
varmış, ancaq nə illah edir, qoruyucular Hadini Nəsib bəyin
yanına buraxmırlar. Başlayır
çığırmağa ki, "Nəsib, Nəsib, adə,
Nəsib!", səs-küyü eşidincə Nəsib bəy
özü ona müraciət edir ki, qışqırma, gəl
içəri, bu da qayıdır: "Neyləyim, sağdan-soldan
köpəkləri bağlamısan, məni içəri
buraxmırlar!"
Şaiq Hadinin içkiyə meyilliliyindən də
yazır, kim bilir, bəlkə elə o vaxtlar dillərdə
dolaşmış Nəsib bəylə bağlı bu əhvalat
da şairin içkili dəmlərindən birinə təsadüf
edibmiş. Şaiq təəssüflənir ki, elə Hadinin
evini yıxan bəlalardan biri də içki oldu və
xatırlayır ki, içkiyə aludəliyi, o biri yandan da
qazancının azlığı ucbatından cibi həmişə
boş olardı, bir dəfə onunla küçəylə
gedirdik, qəfildən dayandı, özünü diqqətlə
aşağıdan yuxarı süzərək: "Sən də
bir mənə bax, gör üstümdə lüzumsuz nə
var?" - dedi. Şaiq bu qəribə sualın
qabağında Hadiyə diqqətlə baxır, hər
şeyin yerində olduğunu görüb "yox"
cavabı verəndə Hadi əsəbiləşir: "Siz də
həyatın qeydiyyatına o qədər
bağlanmısınız ki, gözləriniz lüzumlunu lüzumsuzdan
seçə bilmir". Sonra da əlini atır jiletinə:
"Bu mənim nəyimə lazımdır?"
Deyir, başa düşdüm, o, jiletini satmaq istəyir
ki, cibində pulu olsun, gedib bir yerdə otursun, borc almaq adəti
olmadığını bilsəm də, əlimi atdım cibimə,
xərclik təklif etdim, götürmədi, evə dəvət
etdim ki, gedək, yeyib-içək, ancaq razılaşmadı:
"Yox, qardaşım, mən öz səmalarımda
uçaraq günəşimin ziyalarını örtən
buludları parçalayıb dağıtmaq istəyirəm,
xudahafiz", - deyərək aralandı.
Şaiq bunu da xəbər
verir ki, Osmanlıda Sultan Əbdülhəmid zamanındakı
istibdad əsnasında Məhəmməd Hadinin də
etirazçı damarı coşubmuş, kəskin şeirlər
yazırmış, 1910-cu ildə Türkiyəyə gedir,
"Tənin" qəzetində Şərq dilləri mütərcimi
vəzifəsində çalışır, ancaq
"Mahrtab", "Hilal" kimi qəzetlərdə və məcmuələrdə
də kəskin şeirlərini yazmaqda davam etdirir.
Şaiq xatırlayır ki, 1914-cü il, axşamlardan
birində küçədə üstü-başı kirli,
cır-cındır içərisində olan, halı pərişan
bir adam əlimdən tutdu, əvvəlcə tanımadım.
Çünki tanınacaq halda deyildi, titrək səslə:
"Şaiq, məni tanımadın?" - soruşdu.
Şaiq onu bağrına basır - Hadiymiş. Və
şair başlayır arxada qalan dörd ildə ömründən
keçən qasırğaları nağıl etməyə.
Danışır ki, ruhumdakı sıxıntıları
ovutmaqçün daha şiddətlə içirdim, bir
neçə dəfə məni sərxoş halda yaxalayıb
polisə apardılar, bir dəfə qaim-məqamı "Siz
istibdad mikroblarısınız" deyə təhqir edəndən
sonra İstanbula qayıtmamaq şərti ilə məni
Salonikiyə sürgün etdilər, orada ayrı-ayrı
varlı qadınların bazarlıq yüklərini
daşıyır, onların verdiyi qəpik-quruşla
dolanırdım, ancaq bunu da mənə çox gördülər,
günlərin birində üstümə böhtanlar
atdılar, ittiham etdilər ki, sən Osmanlının casususan,
Yunanıstandan çıxmalısan və mindirdilər gəmiyə.
Hadi o əzablı anları haqda Şaiqə söyləyibmiş
ki, yolda yunan dənizçilər məni dəryaya atmaq istəyirdilər,
yalnız oradakı bir keşişin yalvar-yaxarı məni
ölümdən xilas elədi, gəldik çatdıq
İstanbula, adımı, kimliyimi bilincə məni bura da
buraxmaq istəmədilər, çox dil tökəndən
sonra razılaşdılar ki, məni aparıb Batumda buraxsınlar.
Üstündə pula getməyən cilovsuz istedaddan
savayı, dəyərli heç nəyi olmayan Hadi Batumdan
Bakıya dilənçi kökündə gəlib
çatanacan başından olmazın əziyyətlər
keçir.
Şaiq Hadini birbaşa evə aparır,
paltarlarını dəyişdirir, şair yuyunub özünə
gəlir. Şaiq yada salır ki, xasiyyətini bildiyimdən,
adi bir sözün, ehtiyatsız bir baxışın onu incidəcəyindən,
hürküdəcəyindən qorxduğumdan anama da, evdəkilərə
də dönə-dönə tapşırmışdım ki,
onunla ehtiyatlı davransınlar.
Hadi Şaiqgildə bir həftə qalır. "Bir
gün dərs deyib evə qayıtdığım zaman Hadini
görmədim, anamdan və başqalarından soruşduqda:
"Səhər sən evdən çıxdıqdan sonra o da
hara isə çıxıb getdi", - deyə cavab verdilər.
Hadinin onlarda qaldığı günlərdə hətta
Şaiq bir-iki dəfə xəfifcə işarə
edibmiş, yemək vaxtı bir qədər araq, ya şərab
içmək pis olmaz, ancaq Hadi etiraz edibmiş ki, yox, elə fəlakətlərimin
başlıca səbəbi o deyilmidir?
Nəriman Nərimanovun
Rizvan adlı qardaşı varmış, balaca dükan
saxlarmış, onun da Hadi ilə tanış olduğu fikri ilə
Şaiq fərz edir ki, bəlkə şair onun yanına
getmiş ola? Rizvan Nərimanov deyir ki, bəli, gəlmişdi,
amma beş-on dəqiqə dayanıb getdi. Xeyli müddət
Şaiq Hadiylə görüşə bilmir və sonra daha bir
təsirli, ürək dağlayan görüşün də
baş verdiyini xatırlayır. Deyir, günlərin birində
yenə küçədən keçərkən
alaqaranlıqda birisi mənə yaxınlaşaraq bir kitab
uzatdı, "Alın bu kitabı, beş manat verin", -
söylədi. Şaiq ona uzadılan kitabı
götürür, Məhəmməd Hadinin "Hərarətli
şeirlərim" adlı şeirlər toplusu olduğunu
görür, soruşur ki, Hadi, məni tanımadın? Hadi
başını qaldırır, zəndlə baxır,
çox mütəəssir halda: "Şaiqciyim,
bağışla, tanımadım", - deyir. Şair beş əvəzinə
on manat çıxarıbmış, ancaq Hadi pulu götürmür,
kitabı da qoyub uzaqlaşır.
...İstanbul Universitetində ali filoloji təhsil
almış ilk azərbaycanlı Abdulla Sur həm Hadi, həm
Şaiqlə yaxınmış. Şaiq günlərin birində
Gəncədən, Abdulla Surdan məktub alır. Abdulla Sur
Hadinin dilindəki, üslubundakı ağırlıqdan
şikayətlənərək yazırdı ki,
qardaşım Şaiq, Məhəmməd Hadi bizim dilimizi və
ədəbiyyatımızı hara aparır?
Şaiq buna da yanırdı ki, Hadi 1914-cü ildə
"Füyuzat" dərgisinin ona aşılamış
olduğu təsirlərdən qurtulmağa doğruymuş,
get-gedə fikrən ayılırmış, amma tutulmuş
olduğu sərxoşluq azarı onun düşüncə, ədəbi
istiqamət sarıdan tam ayılmasına, dünyaya daha
aydın münasibət bəsləməsinə mane
olurmuş.
Və Şaiq sevimli dostu, xətrini daim əziz
tutduğu Hadi haqqında xatirələrini belə
tamamlayır ki, o, 1919-cu ilin sonları, 1920-ci ilin əvvəllərində
Gəncədə birdən-birə yox oldu, qeybə çəkildi,
onun yox olmasını o vaxt sancaq dostları, qələm
yoldaşları hiss edə bildi, onu çox axtardılar,
gördüm deyən olmadı.
Şaiq üçün də, Hadini tanıyan, qiymətini
bilən başqalarından ötrü də şair uzun illər
boyu elə itkin, qeyb olmuş kimi qaldı. Ancaq sonralar onun dəqiq
vəfat tarixi də müəyyən edildi,
gömüldüyü məzar da tapıldı. Ancaq mənim
nəzərimdə Məhəmməd Hadi elə o Şaiqin
xatırladığı, Şaiqin yazdığı kimidir -
uçub gedib səmalara, qeybə çəkilib, ənginliklərdə
əriyib itib. Onun nahamvar ömrünün
sarsıntıları arasından sıyrılaraq bizə qalan
şeirlərini bu gün də oxuduqca sanki səsini elə məchul
mavilikdən, qaibanə uzaqlardan əks-səda kimi eşidirik.
Abdulla Şaiqin doğruçu xatirələri vaxtın tozlu
aynasını silərək bizi Hadinin qaib surəti və səsinə
doğru apara biləcək itkin yollar arasındakı nadir
cığırlardandır ki, bu hüznlü bələdçiliyinə
görə də onu bir daha sevgiylə və rəhmətlərlə
anmaq vicdan borcumuzdur!..
...Abdulla Şaiqin yalnız qocaman müasirləri,
tay-tuşları haqqında deyil, şagirdləri, yetirmələri
ilə əlaqədar da xatirələri var. O xatirələrdən
biri mənim qəlbimi daha artıq riqqətə gətirir və
bu yaddaşlar Şaiqin 1953-54-cü illərdə bitirdiyi əlyazmada
yox idi. Ola da bilməzdi. Çünki o vaxt həmin əziz
adın üstündən hələ "xalq düşməni"
damğası götürülməmişdi və belə
hiss olunur ki, Şaiq illərcə həmin xatirələri
ürəyində, beynində gəzdirirmiş, bunları
kağıza köçürməyə vaxtın və
ömrün möhlət verməyəcəyindən çox
nigaranmış, ürəyindən daş olub asılan
sözlərini özüylə apara biləcəyinin dərdini
həmişə çəkirmiş və Ruhulla Axundovun bəraəti
xəbərini eşidincə 1956-cı il aprelin 28-də ləngimədən
keçir masa arxasına, qəlbindəkiləri elə bir gecəyə
vərəqlərə tökür.
Bunları mənə Şaiq yadigarı unudulmaz Kamal
Talıbzadə həmin xatirələrin qələmə
alınmasından 40 il keçərkən, 1996-cı ilin
dekabrında, Ruhulla Axundovun növbəti ilin 1 yanvarında
tamam olacaq 100 yaşının ərəfəsində Azərbaycan
Televiziyasının "Səhər" proqramında bu
parlaq elm, dövlət və siyasət xadimi ilə
çıxışımı eşitdikdən sonra zəng
vuraraq söyləmişdi. Demişdi ki, atam istisnasız olaraq
bütün yetirmələrinə məhəbbət bəsləyirdi,
sabiq şagirdləri ilə iftixar duyurdu, ancaq Ruhullanı həmişə
ayırırdı, ən birinci sayırdı, digər tərəfdən
də onun çox dərin zəkalı, dövlətə də,
millətə də sədaqətli olduğu halda heç nədən
qurban getdiyini aydın anlasa da, illər boyu onun haqqında bir
müsbət söz yaza bilməməsinə görə
özünü müəyyən qədər günahkar da
hesab edirdi.
Hafizəsindən silinməyən lövhələr Şaiqi
1910-11-ci illərə, Ruhullaya Bakı realnı məktəbində
dərs dediyi çağlara aparırdı, yazırdı ki,
çox sakit və qaradinməz nəzərimə çatan
bu tələbə az zaman içərisində bütün
şagirdlərin, müəllimlərin dərin məhəbbətini
qazandı, özünü hamıya sevdirdi. Şaiq yada
salırdı ki, Ruhulla maddi çətinliklərlə oxuyan
şagirdlərdən idi, çox pis geyinərdi. Bir səhər
məktəbin Atalar Şurasının sədri Mustafa
Hacıyev daxil olur Şaiqin dərs verdiyi, Ruhullanın
oxuduğu 4-cü sinfin otağına. Az öncə realnı
məktəbdə toplanacaq vəsaitin yoxsul tələbələrə
sərf ediləcəyi qərara alınmış müsamirə
keçirilmişdi. Mustafa müəllim Şaiqə müraciət
edir ki, ehtiyacı olan tələbələrinizi göstərin,
onlara paltar, ayaqqabı almaq istəyirik. Şaiq tərəddüd
etmədən Ruhullanı göstərir. Ancaq Ruhulla qalxır
ayağa, "Mənim heç nəyə ehtiyacım yoxdur,
başqa uşaqlara verin", - deyərək əyləşir.
Və Şaiq bu səhnəni də
unutmamışdı ki, həddən ziyadə kasıb,
köməksiz olsa da, belə bir yardımı izzət-i nəfsinə
sığışdıra bilməyən Ruhullanın bu
sözləri deyəndən sonra gözlərində yaş
gilələnibmiş. Şaiqin yaddaşından silinmirdi ki,
Ruhulla hələ kiçikkən farscanı da öyrənibmiş,
ərəbcəni də bilirmiş, bir dəfə məktəbin
fransız dili müəllimi Qebuadze isə heyranlıqla:
"Cənab Talıbzadə, Axundovun böyük gələcəyi
vardır, onda kiçicik bir qüsur da tapa bilmirəm", -
deyibmiş.
Ancaq Abdulla Şaiq bunu da yazır ki, 6-cı sinfi bitirəndə
günlərin birində Ruhulla Axundov utana-utana
yaxınlaşır, "Müəllim, istəyirəm məktəbi
tərk edim", - deyir. Getməyinin səbəbini də
bununla izah edir ki, işləməliyəm, çünki ailəmizin
sıxıntısı çoxdur.
Ruhulla məktəbdən ayrılır, Orucov
qardaşlarının mətbəəsində işə
düzəlir, elə həmin dövrdən də onda inqilabi
düşüncələr yaranmağa başlayır. Digər
mətbəə işçilərinin qabağına
düşərək onları iş şəraitinin
ağır, maaşların aşağı olması ilə
bağlı etiraza qaldırır və nəticə də bu
olur ki, işini itirir. Cavidlə də ailəvi yaxın
olmuş və onun yaradıcılıq mətbəxinə yetərincə
bələd Şaiq bunu da əlavə edirdi ki, Hüseyn
Cavidin "Şeyda" pyesində təsvir olunan hadisələr
çox mənada elə Orucov qardaşlarının mətbəəsində
o vaxt baş vermiş hadisənin əks-sədasıdır.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Ruhulla
Axundov sürətlə irəliləməyə
başlayır, asta-asta dövlət vəzifələri tutur.
Ruhullanın nəcibliklərindən bəhs edən Şaiq
kimsənin xəbərdar olmadığı belə əhvalatı
nəql edir ki, günlərin birində yol gedirkən
küçə süpürən məhbuslar arasında
vaxtilə mənimlə realnı məktəbdə birgə
işləmiş fransız dili müəllimi Qebuadzeni
gördüm, o, gürcü menşevik hökumətinin Azərbaycandakı
təmsilçisi kimi həbs edilmişdi, bu mənə
çox ağır təsir etdi, getdim Ruhullanın yanına,
xəbəri eşidincə o da çox tutuldu, elə səhəri
günü Qebuadzeni azad etdirdi. Şaiq bu söhbəti davam
etdirərək yazırdı ki, 1929-cu ildə böyük bir
dəstə Azərbaycan yazıçısı ilə birgə
mən də gürcü yazıçılarının dəvətilə
Tiflisə gedəcəkdim, o səfərə hazırlıq əsnasında
Ruhulla Axundovla görüşmüşdük, dedi ki, əgər
Gürcüstanda bizim keçmiş dostumuz Qebuadzeyə rast gəlsəniz,
mənim salamımı çatdırın. İşin
avandlığından Tiflisə çatdıqları
günün sabahı Şaiq Qolovinski (indiki Rustaveli) prospektində
gəzərkən təsadüfən qarşısına həmin
Qebuadze çıxır, qucaqlaşıb
görüşürlər, Şaiq ona Ruhullanın
salamını çatdırır, gürcü müəllim
kövrəlir: "Bilirsiniz ki, mən azərbaycanlıları
çox sevirəm. Ancaq Ruhullanın mənə etdiyi
yaxşılığı ömrüm boyu
unutmayacağam".
1930-cu illərin siyasi repressiyaları Azərbaycan
xalqını yarası heç vaxt sağalmayacaq,
altını bu millətin həmişə çəkəcəyi
çox müsibətlərə düçar edib, yeri
heç vəchlə doldurula bilinməyəcək itkilərimizin
sırasında Ruhulla Axundovun qətli ən
yandırıcılardandır. 1980-ci illərin sonları,
1990-cı illərin əvvəllərində unudulmuş, az
tanınan, amma yaxşı bilinməsi gərək olan
abşeronlu şair Haşım bəy Saqib haqqında
axtarışlar aparırdım. O vaxt şairin qızı, məşhur
aktrisamız Nəcibə Məlikova ilə söhbətlərimiz
olmuşdu və o mənə yalnız atası deyil,
dayısı Ruhulla Axundov haqqında da xeyli maraqlı hekayətlər
söyləmişdi. Sonrakı illərdə həmin şəcərənin
ağsaqqallarından Ruhullanı mənə bütün
işığı ilə tanıdan neçə-neçə
maraqlı əhvalatı eşidib qeydə aldım və bir
daha şahid oldum ki, sovet irticalarının güdazına
getmiş millət seçilmişləri sırasında həqiqətən
Ruhulla Axundovın yeri tam müstəsnadır. Hələ də
xalq o bənzərsiz şəxsiyyəti layiq olduğu
ucalığı ilə, heyiflər ki, tanımır.
Ruhulla Axundovun qayğıkeşliyi, insanpərvərliyi,
millətcilliyi ilə bağlı Şaiqin soraqları ilə
qohum-əqrəbasından eşitdiklərimi üst-üstə
yığanda o nurlu şəxsiyyətimizi bir qədər
böyük görürəm. Şaiq Ruhulla haqqında xatirələriylə
yalnız xəbər vermir ki! Həm də sövq edir, "mən
bildiyim, tanıdığım qədər yazdım, siz də
arayın, axtarın, daha yaxşı tanımağa can
atın" tövsiyəsini edir.
1927-1930-cu illər arası Ruhulla Axundov xalq maarif
komissarı işləmişdi. Bugünkü baxışla təhsil
və mədəniyyət naziri. Sonralar həmin vəzifələri
tutanların mütləq əksəriyyətindən fərqli
olaraq, Ruhulla Axundov həm güclü maarif, həm də dərin
elm xadimi idi. Üstəlik, o, miqyaslı və incə təfəkkürlü
dövlət, siyasət, ictimai düşüncə adamı
idi. Abdulla Şaiq xatırlayır ki, mən o vaxt pedaqoji
institutda ədəbiyyat tarixindən mühazirələr oxuyurdum,
dərsliklər, proqramlar, dərs vəsaitləri yox idi, ona
görə həmin boşluğu doldurmaqçün gecə-gündüz
çalışırdım, çox işlədiyimə
görə də xeyli zəifləmişdim. Hansısa məsələ
ilə bağlı gəlmişdim o vaxt artıq Zaqafqaziya
vilayət komitəsinin katibi olan Ruhulla Axundovun qəbuluna, ilk
baxışdanca nisbətən
sınıxdığımı sezdi, dedi ki, bir az dincəlin,
canınıza da fikir verin. Oradan çıxandan az sonra bir nəfər
mənə yaxınlaşdı ki, Xalq Komissarları
Şurasının sədri sizi gözləyir, Ruhulla Axundov
tapşırıb, onun qəbuluna getməlisiniz. Getdim Xalq
Komissarları Şurasının sədrinin yanına
"Şaiq əfəndi! Ruhulla Axundov pedaqoji sahədəki
fəaliyyətinizi nəzərə alaraq sizə mükafat
verilməsini bizdən xahiş edib. Yay tətilində
yaxşı istirahət etməniz üçün beş
yüz manat verilməsini qərara almışıq, gedəndə
kassirdən alın".
O dövr üçün bu, kifayət qədər
böyük məbləğmiş, ancaq Şaiqi
duyğulandıran bu puldan daha artıq sevimli şagirdinin ona
diqqəti, qoyduğu qiymət idi.
Ancaq insanlıq, qayğıkeşlik, xətir-hörmət
öz yerində, Ruhulla daha əvvəl yüksək peşəkar,
mahir təşkilatçı idi və Şaiq onun bu məziyyətinin
də neçə görünməyən tərəfi haqda
bilgi verir. 1930-cu ildə dahi İran şairi
Əbülqasım Firdovsinin yaxınlaşan minilliyi ilə əlaqədar
"Şahnamə"dən tərcümələrdən
ibarət bir toplu çapa hazırlanırdı və Ruhulla
Axundov bu münasibətlə Şaiqi də
çağırtdırır. Deyir ki, "Məzdək
dastanı"nı siz tərcümə edin. Əlavə də
edir ki, başqaları da tərcümə eləmişdilər,
oxudum, orijinalla tutuşdurdum, gördüm, xeyli təhriflər
var və inanıram ki, siz həmin əsəri daha
yaxşı tərcümə edəcəksiniz.
Şaiq tapşırığı tezliklə yerinə
yetirir və bu tərcümə qəbul olunur. Şaiqin bu
xatirəsi Ruhulla istedadının müxtəlif
çalarlarını ortaya qoyur: əvvələn, biliklidir,
bütün digər məsələlərlə
yanaşı, ədəbiyyat məsələlərində də
səriştəlidir, ikincisi, mövzudan elə yüksək
səviyyədə halidir ki, farscada edilmiş tərcümələri
əsərin əsli ilə tutuşduraraq nəyin
yaxşı, nəyin pis olduğunu aşkarlamaqdan ötrü
onun əlavə mütəxəssisə müraciət etməsinə,
o rəydən asılı olaraq qərar çıxarmasına
lüzum yoxdur - özü bunu hər kəsdən
yaxşı edə bilir, üçüncüsü, ədəbi
mühiti panoramda seyr edə bilir, hansı işi kimə
tapşırmağı bacarır.
Həmişə təəccüblənirdim ki, 1939-cu
ildə Nizaminin 800 illiyi ilə bağlı yubiley mərasimlərinin
keçirilməsi ərəfəsində Nizami "Xəmsə"sindən
məsnəvilərin bədii tərcümələri
müxtəlif şairlərə tapşırılanda nə
təhər olub ki, Şaiqin çevirməsi - "İsgəndərnamə"nin
"Şərəfnamə" hissəsi artıq
hazırmış. Sən demə, səbəbkar Ruhulla
Axundovmuş. 1939-cu ildə həmin bölgü aparılmazdan
xeyli əvvəl, hələ 1935-ci ildə Ruhulla Axundov Nizami
Gəncəvinin "Xəmsə"sinin bütövlükdə
Azərbaycan dilinə çevrilməsi haqqında
düşünürmüş və hərəkətə də
keçibmiş, "Şərəfnamə"ni
tapşırıbmış Abdulla Şaiqə. Ruhulla Axundovun
bu addımının başqa tarixi əhəmiyyəti bir də
ondan ibarətdir ki, bəzən bilgisizlikdən, dayazlıqdan,
bəzən də xəbislikdən iddia edənlər
tapılıb ki, guya Nizami ilə bağlı əhatəli
araşdırmaların və onun geniş kütlələrə
daha sanballı təqdiminin başlanması Stalinin Azərbaycana
hədiyyəsi, Kremlin təşəbbüsü imiş.
Tarixi dəlillərsə ayrı həqiqəti təsdiqləyir.
Ruhulla Axundov 1937-ci ildə həbs edilib və uzun
işgəncələrdən sonra 1938-ci ilin 21 aprelində 41
yaşında qətlə yetirilib. Şaiqin bəhs ediyi Nizami
söhbəti 1935-36-cı illərə aiddir, artıq Ruhulla
Axundovun Nizami Gəncəvinin yaxınlaşan yuvarlaq
ildönümü ilə bağlı bitkin layihəsi var və
kimə hansı işi həvalə edəcəyini də həm
dövlət, həm sırf mədəniyyət adamı
olaraq gözəlcə təsəvvür edir. Şahidin -
Şaiqin sözləridir: "Nizaminin "İskəndərnamə"sinin
"Şərəfnamə"sini sizə vermək istəyirəm.
Bu, Nizaminin ən qüvvətli, mənaca dərin, özü
də maraqlı əsərlərindəndir. Nizamini Azərbaycana
bağlayan cəhətlər burada daha çoxdur. Bir qədər
fikrə getdikdən sonra əlavə etdi: "Həcmcə də
böyükdür". Bu sözləri deyib o,
gülümsündü. Onun nə demək istədiyini
anladım. Bu işə mən böyük həvəslə
girişdim. Nəticədə dahi şairimizin yubileyinə mən
də əlidolu gəldim. Tərcüməm yubiley ərəfəsində
çapdan çıxdı".
Bu, tarixdir, həm də son dərəcə
mühüm tarix! Görən, o vaxt "Xəmsə"dəki
digər məsnəvilərin tərcümələrini
Ruhulla Axundov kimlərə tapşırmağı
düşünürmüş, Nizami haqqında hansı
araşdırma əsərlərini sifariş etməyi
düşünürmüş. Yolunu da, ömrünü də
yarımçıq qırıblar. 1940-cı illərin əvvəllərində
artıq Ruhulla həyatda yox idi, Azərbaycanda başqa siyasi rəhbərlik
fəaliyyətdə idi və onlar tərcümələri
ordenli şairlərə vermək xəttini seçmişdilər
və onların arasında hansısa şairə, hansısa
mütərcimə, hansısa tərcüməyə əsl sərraf
kimi bilavasitə qiymət verməyi bacaracaq Ruhulla səviyyəli
bircə nəfər belə yox idi, olması da
mümkünsüzdü. Ruhulla kimi nadirlər millətlərin
bəxtinə hər əsrdə düşmür ki!
Və Azərbaycanın Şaiq dövründəki
ziyalılıq xəritəsi ki, ömrünün axır illərində
ustadın qələmindən çıxıb, bizi şərəfli
dünənlərimizə qaytarır, bu abidəni bizə ərməğan
etdiyinə görə könlümüzdə Şaiqə
minnətdarlıqlar oyadır, bunun da yaranma səbəbi elə
həmin SEÇKİNİMİZDƏN - Ruhulla Axundovdan gəlirmiş.
Bunu da Şaiq özü təsdiq edir: "1935-ci ildə
Ruhulla Axundovun təşəbbüsü ilə ciddi işə
başladım. Bunlardan biri geniş tərcümeyi-halımın
və xatirələrimin yazılması idi. Həmin xatirələri
1935-ci ildə yazıb əlyazmalar arxivinə verdim. O zaman
Ruhulla Axundovun tapşırığı ilə mədəniyyət
xadimlərimizə yazdırılmış belə xatirələr
indi xalqımızın yaxın tarixini öyrənmək
üçün qiymətli mənbədir".
Demək, dövrün xatirələr salnaməsini
yaratmağı Ruhulla təkcə Şaiqə də
tapşırmayıbmış. Bunlardan hansılarısa
burulğanlı vaxtın girdabında itib-batıb,
hansılarısa yaşayır
Ruhullanın etməyə macal tapdıqlarına
baxın və düşünün ki, ömrünə qəsd
edilməsəydi, görün bu millət fədaisi vətənçün
daha nələri edə bilərdi
Olmadıqları günlərdə də
dayağımız olmaqda davam edən, əlimizdən
tutanlardan əllərimizi və sevgimizi heç vaxt üzməyək!..
Rafael HÜSEYNOV
Akademik
21 fevral 2024
525-ci qəzet.- 2024.- 24
fevral, ¹36.- S.14-15;16.