"Sözüm dastan olar bütün dillərdə..."

İstiqlal şairlərimizdən Ümgülsüm Sadıqzadənin iztirablarla dolu ömür yoluna bir nəzər

Hər bir vətənpərvər azərbaycanlı ən azı ömründə bir dəfə "Repressiyalar olmasaydı, xalqımızın, ədəbiyyatımızın taleyi necə olardı?" deyə düşünüb, yəqin ki. Bizim qəlbimizdə bir ömrə sığmayacaq "Ağrı" dağları var. Onların adları Caviddir, Müşfiqdir, Cavaddır... Ancaq unutmaq olmaz ki, amansız repressiya cinayətlərinə qurban gedənlər yalnız bizim adını tez-tez eşitdiyimiz, haqqında böyüklərimizdən hekayələr, əhvalatlar dinlədiyimiz şəxsiyyətlər deyil. Bu faciənin içində ürəyi Azərbaycanla döyünən, həyat yoldaşının şərəfini, namusunu qorumaq üçün bədənini çirkaba bulayan, qardaş dağına dözməyərək özünü yandıran, əzildikcə dimdik duran, satmayan və satılmayan Şükriyyələr, Böyükxanımlar, Ümgülsümlər də var. Repressiyanın çoxlarımıza bəlli olmayan, qaranlıq və hələ də ətraflı araşdırılmayan tərəfləri ancaq onlarla birlikdə aydınlığa qovuşa bilər.

1918-ci ilin 28 mayında yaranan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bütövlükdə Şərq dünyasına, qəlbi azadlıq, istiqlal eşqi ilə döyünən yurdsevərlərə bir müjdə, mükafat və təsəlli idi. Şübhəsiz ki, bu xəbəri illərdir gözləyən, cümhuriyyəti doğma övladı kimi bağrına basan vətənpərvər şairlərimizin içində Seyid Hüseynin həyat yoldaşı, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əmisi qızı, Məhəmməd Əli Rəsulzadənin bacısı, repressiyanın ilk qadın qurbanı, ilk cümhuriyyətçi qadın şair Ümgülsüm Sadıqzadə də var idi.

Ümgülsüm xanımın yaradıcılığını anlamaq üçün həm onun həyat yoluna bələd olmaq, həm də Vətəni, ən azı, onun qədər sevmək lazımdır. 1899-cu ildə Bakının Novxanı kəndində ruhani ailəsində dünyaya göz açan şairəmiz gənclik illərində qısa zaman ərzində bir çox mətbuat orqanında ("İqbal", "Yeni iqbal", "Açıq söz", "Qurtuluş", "Dirilik", "Məktəb" və başqaları) çıxış edərək ədəbi aləmin tanınan imzaları içində yer alıb. Təsadüfi deyil ki, ömür-gün yoldaşı Seyid Hüseyn də öncə Ümgülsümün qəzetdə "Solğun çiçək" hekayəsinə, şeirlərinə vurulub. Sonralar Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" tamaşasının təqdimatında şəxsiyyətinə, görünüşünə könül verib. Onların uzun illər dillərə dastan olan sevgi hekayəsinin memarı Azərbaycan ədəbiyyatının əvəzolunmaz qələm sahibi, Seyid Hüseynin yaxın dostu Hüseyn Cavid idi. Lakin "Yaman günün ömrü az olar" məsəli, təəssüf ki, istedadlı şairimizin və yazıçımızın həyatında özünü doğrultmayıb, başları çox bəlalar çəkib, hər ikisi repressiyaya məruz qalaraq nə özlərinin, nə də övladlarının həyatının baharını doyunca yaşayıblar.

Hər bir istedadlı yazıçını və şairi zaman, mövcud tarixi-ictimai şərait formalaşdırır. Güman etmək olar ki, bu fikir Şekspirə, Hüqoya və ya Puşkinə aid olduğu qədər istiqlal şairimiz Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid, Ümgülsüm Sadıqzadə və başqaları üçün də keçərlidir. Bütün Şərq aləmini və hətta dünyanı maraqlandıran hadisələr "İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlaliyyət" arzulayan şairlərimizdən yan keçə bilməzdi.

Ümgülsüm Saqıdzadə ədəbiyyatımızı "Türk ordusuna", "Ey türk oğlu!", "Çəkil, dəf ol!", "Əsgər anasına", "Dərdli nəğmə", "Yurdumuzun qəhrəmanlığına", "Yollarını bəklədim" kimi şeirlərlə zənginləşdirib. Mövzu baxımından yaradıcılığını birbaşa Cümhuriyyətin tarixinə bağlasaq, yəqin ki, yanılmarıq: cümhuriyyətdən öncə və sonra. Sözsüz ki, şairin yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəmidir, onun süqutundan sonra isə "Hicran", "Bayrağım enərkən" və sair şeirlərini yazaraq həbs edilən, güllələnən cümhuriyyətçilərin başlarına gətirilənləri acı və qəzəbli bir dillə xalqa çatdırır:

Yazıq, səni, Bayrağım, endirdilər, öyləmi?

Səni yıxıb devirən o zəhərli ruzigar,

O haqq yeyən haqsızlar, vəhşilər, tanrısızlar,

Yanar ocağımı da söndürdülər, öyləmi?

Bir röyamı oldu o gördüklərim hamısı?

Bağlandımı üzümə türk elinin qapısı?

(1920)

Şairin qızı Qumral Sadıqzadənin xatirələrinə nəzər saldıqda görürük ki, Ümgülsüm xanım heca vəzni ilə yanaşı, əruz vəzninin də dövrünün mahir ustaları sırasında olub. Onun yaradıcılığının aparıcı mövzusu Vətən olsa da, o bu mövzunu azadlıq, bayraq, əsgər və əsgər anası kimi şaxələndirib, oxucuda sanki "Yurdun dar günündə başqa mövzu haqqında düşünmək, yazmaq olmaz" fikri ilə mübariz hisslər yaradıb. Hətta az-az bilinsə də, Ümgülsümün mənzum deyişmələri də var. Bunların çoxu Bayılda həbsxanada oğlu Cığataya olan məktublarında öz əksini tapıb. Ümumiyyətlə, bu həbsxana Ümgülsüm Sadıqzadənin həyatının da, yaradıcılığının da ayrı bir mərhələsini təşkil edir. Belə ki, şair burda özü ilə eyni nakam taleyi yaşayan, kimsəli kimsəsizlərin acı günlərinə şahidlik edib.

Bayıl həbsxanasından sonra şair Rusiyanın Mordva vilayətinə sürgün edilib. Qatar onu və yoldaşlarını vətəndən uzaqlaşdırdıqca yeni şeirin ilhamı da şairə yaxınlaşıb və beləcə, vətənə həsrətin yanıqlı nəğməsinə çevrilən "Vətən ayrısı" kimi əvəzsiz sənət nümunəsi meydana gəlib:

Mən saralıb sollam qərib ellərdə,

Sözüm dastan olar bütün dillərdə,

Gözüm qaldı çiçəklərdə, güllərdə.

Gül dərmədim, düşdüm çəmən ayrısı,

Sürgünəm, düşgünəm, Vətən ayrısı.

Maraqlıdır ki, cümhuriyyətin qurucusunun qohumu və istiqlal carçılarından olsa da, Ümgülsüm xanımı öldürmürlər, sadəcə, sürgün etməklə kifayətlənirlər. Əlbəttə, sürgün yaşayarkən hər səhər yenidən doğulub, hər axşam yenidən ölmək bir gün öncə isti evində, övladlarınla, dostlarınla xoş anlar paylaşarkən dəqiqələr içində heç sorğulanmadan, ədalət və haqq gözlənilmədən "Biz necə deyirik, elə də olacaq" səsinə oyanmaq idi, lakin hər halda bir gün xəyalını qurduğu evinə, oğullarına, qızına qovuşma ümidi o qaranlıq gecələri aydınlatmağa kifayət etmişdi. Həm də unutmaq olmaz ki, Ümgülsüm Sadıqzadə istedadlı, bacarıqlı bir türk qızı idi, sürgün illərində bu qabiliyyətinə (toxuculuq, dərzilik) görə onu xüsusi olaraq müəyyən qruplarda, daha asan və dondurucu soyuqdan qoruna biləcəyi yerlərdə işlədirdilər. Hətta "fəal işçi" olduğu üçün ona övladlarına məktub yazma şansı vermiş, cəzasını səkkiz ildən yeddi ilə endirmişdilər. Bəlkə də, tale onun Vətən torpağında, doğma elində son nəfəsini verməsi üçün belə bir oyun hazırlamışdı...

Ümgülsüm xanımın sürgün illəri qəddar rejimin hədəfinə çevrilən yazıçı və elm adamlarının xanımları, qızları, bacıları - bu qadınların qərib, ağrılı həyat hekayəsi, yarımçıq qalan sevgiləri, arzuları, övlad qoxusuna həsrət keçirdikləri zamanın da bir növ təsviridir. Bu illərin zülmünü anlatmaq üçün təkcə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qızı Lətifə xanım və doqquz yaşlı nəvəsi Evşənin Qazaxıstan torpaqlarında dəfn edəcək kimsəsinin olmaması, qərib və kimsəsiz şəkildə həyatla vidalaşmalarını nümunə göstərmək kifayətdir. Ömrünü cümhuriyyətə, istiqlala, rifaha həsr edən bu şəxsiyyətin övladı üçün məzar qazacaq bir nəfər belə olmaması kimilərinin kədəri, kimilərinin utancı və zalımın zəfər zənn etdiyi məğlubiyyətinin başlanğıcı idi...

Düz yeddi il sonra sürgündən qayıtsa da, Vətənin sərhədləri içində bu dəfə də evindən, övladlarından ayrı düşən, Bakıdan hökumətin əmri ilə çıxarılan Ümgülsüm Sadıqzadə Şamaxıya gedir, bir müddət qızı Qumral ilə birlikdə yaşadıqdan sonra son arzusunu gerçəkləşdirmədən (Ümgülsüm xanım uzun zaman idi ki, Mirzə Ələkbər Sabirin məzarını ziyarət etmək istəyirdi) 44 yaşında vəfat edib. Qonşuları onun Şamaxıda Şaxəndan qəbiristanlığında dəfn etsələr də, məzarının yeri bu gün də naməlumdur. Onun vaxtsız ölüm xəbərini ailəsinə qızı Qumral günlər sonra cəsarətini toplayaraq çatdıra bilir. Bilinməz və vaxtsız ölüm, bu böyük, sonsuz kainatda ziyarət ediləcək məzarlarının belə olmaması, bəlkə də, həm Ümgülsüm Sadıqzadənin, həm də onun ömür-gün yoldaşı Seyid Hüseynin taleyini bir-birlərinə acı izlər və görünməz zəncirlərlə bağlamışdı.

Hər iki ədibin Azərbaycan mədəniyyətinə verdiyi əvəzsiz töhfələr sadəcə şeirləri, hekayələri ilə məhdudlaşmır. Övladları Oqtay və Toğrul Sadıqzadələr Azərbaycan incəsənətinə adlarını qızıl hərflərlə yazdıran istedadlı rəssamlar, qızları Qumral Sadıqzadə isə valideynlərinin yolunu davam etdirərək onların həyatını və başlarına gətirilən müsibətləri "Son mənzili Xəzər oldu" kitabı ilə oxucuya çatdıran bacarıqlı qələm sahibi olub.

Sanki o dövr kədərləri ilə də insanları yaxınlaşdırmışdı, belə ki, Hüseyn Cavidin və həyat yoldaşı Mişkinaz xanımın oğulları Ərtoğrul Cavidin taleyi Seyid Hüseyn və Ümgülsüm Sadıqzadənin kiçik oğulları Cığatay Sadıqzadə ilə, demək olar ki, eyni cür sonlanıb: hər ikisi 24 yaşında, ağır iş şəraitində vərəm xəstəliyinə tutulub və həyatla birdəfəlik vidalaşıblar.

Hər nə qədər Ümgülsüm xanımla Seyid Hüseyn son anlarında bir-birlərindən xəbərsiz olsalar da, övladları və Ümgülsüm Sadıqzadənin hələ 1920-ci ildə yazdığı bu şeir daim nakam ruhlarını birləşdirəcəkdir:

Sadiqəm əhdimə, ey Sadiq, sənə,

And olsun Allaha, doğma Vətənə!

Sənsiz nəsib olan ölümdür mənə,

Həyatda hər zaman araram səni.

Gülərsə bir hicran, olarsa firqət,

Çəməndə güllərdən soraram səni.

Dağılsa kainat, məhv olsa dünya,

Mən uca göylərdə araram səni.

Zəhra HƏSƏNOVA

BDU-nun tələbəsi

525-ci qəzet.- 2024.- 27 fevral, №37.- S.14.