Şərqin elm və
mədəniyyət beşiyi
Naxçıvan Muxtar Respublikası - 100
Qədim Şərqi elm və mədəniyyət
beşiyi adlandıranlar yanılmırlar. Görkəmli şərqşünas
alim R.Vinter yazır ki, "Şərq, yəni bütün
Ön Asiya, uzun müddət orijinal sayılmış, Avropa
isə onun üzünü köçürmüş
şagirddir... Demək olar ki, Avropa mədəniyyətinin hər
bir yüksələn pilləsi Şərqdəki
böyük ixtiranın izidir".
Bu mənada Naxçıvan istər təbiətinə,
istər coğrafi mövqeyinə, istər relyefinə, istərsə
də sosial göstəricilərinə görə daim diqqət
mərkəzində olan bir diyardır. Bu qədim diyarın
Araz çayının sahilində bərqərar olması,
200-dən çox yeraltı şəfa sularına
(Badamlı, Sirab, Darıdağ, Vayxır, Nəhəcir və
s.) malik olması, zəngin biosferi, rekord səviyyədə kənd
təsərrüfatı məhsullarının yetişdirilməsi
texnologiyası, islam dəyərlərinə dərin hörməti,
elmə, təhsilə, mədəniyyətə olan sevgisi ilə
daim fərqlənən bir məkana çevrilməsi
xüsusi qeyd olunmalıdır.
Muxtar Respublikanın təbiəti, tarixi, ictimai-siyasi,
sosial-iqtisadi və mədəni həyatı sistemli şəkildə
tədqiqat obyektinə çevrilib. Ona həsr olunmuş
kompleks məqalələr: elm və sənət
adamlarının həyat və yaradıcılığı,
diyarın bütün inzibati rayonları, fiziki-coğrafi
obyektləri, şəhər və kəndləri, geoloji
quruluşu, yeraltı və yerüstü təbii sərvətləri
haqqında xeyli yazı internet səhifələrində, beynəlxalq
qəzet və jurnallarda işıqlandırılır.
Babalarımızın ağır zəhmət
bahasına qurduğu, gələnin-görənin "Nəqşicahan"
adlandırdığı bu gözəl şəhərin
zaman-zaman daşı-daş üstündə qalmayıb.
"Lakin dövran keçib, xarabazara döndərilmiş
Naxçıvan xarabalıqlar içindən dönə-dönə
baş qaldırıb, yenidən dirçələrək, əvvəlki
görkəmini qaytarıb. Hətta əvvəlkindən də
gözəl olub. Yad gözlərin ona zillənmiş kəc
baxışları isə dünən olduğu kimi bu gün
də üstündən çəkilməyib".
VII əsrin ortalarında ərəblərin Azərbaycana
gəlməsi ilə özünün əlverişli geosiyasi
və strateji mövqeyinə görə ərəb ordusunun
dayaq məntəqələrindən biri olan Naxçıvan
sonrakı dövrlərdə siyasi-iqtisadi-mədəni mərkəz
kimi əhəmiyyətini artırıb, yüzillərdən
bəri fəaliyyət göstərən Böyük İpək
Yolunun şaxələri vasitəsilə o vaxtkı
dünyanın məşhur ölkə və şəhərləri
ilə əlaqə saxlayıb, Azərbaycan atabəyləri
dövründə isə "Nəqşicahana"
çevrilərək regionun bənzərsiz şəhəri
olub.
Doğrudan da, qədim dövrlərdən Şərqi
Qərblə, Şimalı Cənubla birləşdirmiş,
ucsuz-bucaqsız yolların qovşağında yerləşən,
Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan, mədəniyyətlərin,
sivilizasiyaların yüksək zirvəyə
çatdığı Naxçıvan diyarının Şərqin
qapısı sayılması təsadüfi deyil. Vaxtilə Məhəmməd
Naxçıvani, Həmdullah Qəzvini, Katib Çələbi,
Övliya Çələbi kimi tarixçi və
coğrafiyaçı səyyahlar Naxçıvanı "Nəqşicahan"
("dünyanın bəzəyi")
adlandırmışlar.
Naxçıvanın tarixi eradan əvvələ
söykəndiyi kimi, elm və mədəniyyət tarixi də
çox-çox qədimlərə gedib çatır.
İntibah dövrünün elm, təhsil və maarifi əsasən
XI əsrdən formalaşmağa başlasa da, XII əsrdə
Naxçıvanın mədəni həyatındakı
ümumi yüksəliş, ədəbiyyatın və fəlsəfi
fikrin inkişafı humanizm ideyalarının yayılmasına
rəvac vermişdi. Elm-sənət məbədi sayılan
Naxçıvan təkcə ölkəmizə deyil, onun
hüdudlarından kənara - Yaxın və Orta Şərqə,
Avropaya da ictimai və siyasi xadim, filosof, həkim, sərkərdə,
alim və mütəfəkkir, şair, yazıçı,
tarixçi, memar, rəssam, musiqiçi, aktyor və digər
dühalar bəxş edib. Həddad əl-Nəşəvi
(kitabdar), Əbu Əbdüllah ən-Müfərric əl-Nəşəvi
(dini hüquqçu), Əhməd ibn Hacəf Nəşəvi
(filosof), "təbiblərin sultanı" adı ilə məşhur
olan Əkmələddin Naxçıvani (təbib), Həsən
ibn Ömər Naxçıvani (filosof), Kəmaləddin
Naxçıvani (həkim, ilahiyyatçı), Nəsirəddin
Tusi (ensiklopedik-alim), Nəcməddin Naxçıvani (filosof),
İzzəddin Naxçıvani (alim və ədib), İbn Sacəvi,
Məhəmməd Hinduşah Naxçıvani (dilçi və
tarixçi), Fəxrəddin Naxçıvani (fəqih və
hüquqşünas), Baba Nemətullah Naxçıvani
(filosof) və başqaları bütün Şərq və
Avropa dünyasının elm xəzinəsini idrak və təfəkkürləri
ilə zənginləşdirən şəxsiyyətlər
olublar.
Təlim-tərbiyə, məktəb-mədrəsə,
öyüd-nəsihət, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, hələ
orta əsrlərdən mövcud olsa da, uzun müddət milli
maarifçilik ideologiyası səviyyəsinə qalxa bilməmişdi.
XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərindən etibarən
qədim elm və mədəniyyət beşiyi
Naxçıvanda maarifçilik hərəkatı
özünü göstərməyə başladı.
Çünki dövr, zaman yeni milli dünyəvi məktəblərin
yaradılmasını tələb edirdi. Bu mənada görkəmli
pedaqoq, maarifçi-şair Məhəmməd Tağı Sidqi
parlaq bir nəsilə (Məmməd Səid Ordubadi, Əliqulu
Qəmküsar, Hüseyn Cavid, Əziz Şərif, Rza Təhmasib,
Rzaqulu Nəcəfov, Əli Səbri Qasımov, Bəhruz Kəngərli,
Məmməd Əli Sidqi və b.) ustadlıq edərək Naxçıvanda
maarifçiliyi canlandırdı, həm də ədəbi-pedaqoji
hərəkat səviyyəsinə qaldırdı. Xalq
yazıçısı Mirzə İbrahimovun təbirincə
desək, "Günəş yurdu" adlanan
Naxçıvanda alim və pedaqoqlar elmin inkişafında
getdikcə daha artıq işlər görməyə
başladılar. Ölkəşünaslıq, pedaqogika və
psixologiya, dilşünaslıq, tarix və digər elm sahələri
üzrə müasir məzmunlu yeni əsərlər
yaradıldı, elmdə dəqiqlik prinsipləri get-gedə dərinləşdi.
Məktəb və pedaqoji fikir tarixinin qabaqcıl xadimləri
vasitəsilə mütərəqqi ictimai və pedaqoji ideyalar
Azərbaycana və onun hüdudlarından kənara nüfuz
etdi. Ömrünün 50 ildən çoxunu mətbuat, məktəb,
maarif və əlifba məsələlərinə həsr
etmiş Məhəmmədağa Şahtaxtlıdan bəhs edən
görkəmli fransız alimi Lüsyen Büva onu öz
ölkəsinin "yaxın dostu, müsəlman
dünyasının bütün ümidlərini doğruldacaq
bir şəxs" adlandırırdı. Çünki
M.Şahtaxtlı cəmiyyətin inkişafında təhsilin,
elmin mühüm əhəmiyyəti olduğunu konseptual şəkildə
işləyən şəxsiyyətlərdən olub. Redaktoru
olduğu "Şərqi-Rus" qəzetinin məqsədini
Məhəmmədağa Şahtaxtlı belə izah edirdi:
"Məsləkimizi hər kəs bilir: Məmləkətimizin
mədəniyyətinə xidmət etməkdir". Başqa
bir yazısında isə gənclərə müraciətində
yazırdı: "Elmin dalınca gedin. Elm insanı irəli
aparır".
Azərbaycanda milli maarifçiliyin formalaşma və
inkişafında Məhəmmədağa
Şah-taxtlının (1848-1931), Məhəmməd
Tağı Sidqinin (1854-1903), Qurbanəli Şərifzadənin
(1854-1917), Cəlil Məmmədquluzadənin (1869-1932), Məmməd
Səid Ordubadinin (1872-1950), Əliqulu Qəmküsarın
(1880-1919), Hüseyn Cavidin (1882-1941) və
başqalarının özünəməxsus xidmətləri
olub, onlar təhsilin prinsipləri, tərbiyə
üsulları, əxlaq, vətənpərvərlik, mənəviyyat,
bədii zövq kimi zəruri məsələlərdən bəhs
ediblər. Qarşıya qoyduqları əsas məqsəd
xalqı maarifləndirmək və "bəsirət sahibi etmək"
idi.
Öz zəmanəsinin və bugünkü
dövrün də böyük pedaqoqu sayılan Məhəmməd
Tağı Sidqi ruhani təhsil almasına baxmayaraq, xalqın
maariflənməsi üçün əzmlə
çalışmışdı. M.T.Sidqinin mühüm xidmətlərindən
biri də məktəblər üçün müvafiq dərsliklər
tərtib etməsi oldu. Müxtəlif yerlərdən gətirdiyi
dərsliklərlə kifayətlənməyən Sidqi,
özü müxtəlif fənlər üzrə dərsliklər
nəşr etmişdi. Onun arxivində saxlanılan
"Nümuneyi-əxlaq", "Coğrafiya xüsusunda məlumati-mücmələ",
"Əssərfül-ümmül-elm və Nəhvi-Ərəb"
(Ərəb dilinin sərfi-nəhfi), "Tənviri Əfkar və
təfhimi-insaniyyət", "Töhfeyi-Bənat, yainki
qızlara hədiyyə", "Qiraəti-fənniyə",
"Hifzi-səhhə" kimi dərsliklər Sidqinin bir
müəllim kimi Qərb mədəniyyətinə də təsirindən
xəbər verir. "Elm və mərifətsiz insan meyvəsiz
ağaca bənzər" - deyən Məhəmməd
Tağı Sidqi xalqın maariflənməsi işində əvəzsiz
rol oynamışdı.
Fransız sosialisti Jan Jores yazır ki,
"Keçmişin mehrabına müraciət edərkən
- onun külünü yox, odunu götürün". Bu mənada
tarixi eradan əvvələ söykənən
Naxçıvanın görkəmli maarifçiləri elmi, təsili,
milli maarifçiliyi bir mayak kimi nəsildən-nəslə
yadigar qoyub getmişlər. Cəmiyyətin tərəqqisi
üçün qüdrətli vasitə rolunu oynayan elm və
təhsil ölkəmizin hər yerində olduğu kimi,
Naxçıvan Muxtar Respublikasında da hərtərəfli
qayğı ilə əhatə edilib.
Kamal CAMALOV Pedaqogika elmləri doktoru,
Əməkdar müəllim
525-ci qəzet.- 2024.- 27
fevral, ¹37.- S.11.