Dil məsələsinə Rəsulzadə
münasibəti
Azərbaycanın görkəmli
dövlət adamı
və ictimai xadimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından biri olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin
140 illiyi ərəfəsindəyik.
Möhtərəm Prezidentimiz
İlham Əliyev bu dahi şəxsiyyətin
tariximizdəki rolunu belə qiymətləndirir:
"M.Ə.Rəsulzadə xalqımızın müstəqillik
idealının gerçəkləşdirilməsində,
Azərbaycanın tarixi
dövlətçilik ənənələri
zəminində milli dövlət quruluşunun
dirçəldilməsində, milli istiqlal ideyalarının geniş
yayılmasında böyük
xidmətlər göstərmiş
və siyasi publisistikası ilə ədəbi-ictimai fikir tariximizə layiqli töhfələr vermiş
görkəmli ictimai-siyasi
xadimdir".
M.Ə.Rəsulzadənin publisistikasının mühüm
bir qolu da dil və
ana dili məsələlərinə həsr
edilib.
O, hələ 1914-cü ildə "Dil ictimai mühüm bir amil kimi"
adlı məqaləsində
yazırdı: "...Dilsiz
bir millət olmadığı kimi, millətsiz də dil olmaz... Dil
milyonlarla insanların
və bir çox nəsillərin müştərək vücuda
gətirdikləri bir mohibədir (fəxrdir). Dil qanlı və canlı, adətən üzvi və zihəyat (canlı) bir vücuddur".
M.Ə.Rəsulzadə "Milli dirilik" seriyasına daxil olan beşinci məqaləsində dilin müstəmləkəçi-assimilyator siyasətlərdə əsas
hədəf olduğunu
göstərir, digər
dillərə hədsiz
aludəçiliyin təhlükəli
olduğunu bildirirdi. Məsələn, o, "İranda
türklər" məqaləsində
qeyd edirdi ki, fars dilinə
hədsiz aludəçilik
İran türklərini o qədər
farslaşdırmışdır ki, onlar özlərini
iranlı, türkləşmiş
fars sayırlar.
Böyük mütəfəkkir
yuxarıda adı çəkilən "Dil
ictimai bir amil kimi" məqaləsində haqlı
olaraq qeyd edirdi: "Dil durduqca, millət də durar, öldümü, millət
də canını bağışlar. Dillərini
unutmağa başlayan
millətlər axırı
qəti bir ölüm olan fəlakətli bir yola girişmişlərdir".
M.Ə.Rəsulzadəyə görə, yad dildə təlim-tərbiyə
verilən məktəblərdə
məqsəd birbaşa
olmasa da, dolayısı ilə gənc nəsli şovinizm ruhunda tərbiyələndirməyə xidmət edir, gəncləri öz soy-kökündən uzaqlaşdırır,
tarixini, ədəbiyyatını,
adət-ənənəsini unutdurur, nəticədə
vətəninə, xalqına
fayda verə bilməyən yad əxlaqlı bir insana çevirir.
Azadlıq aşiqi
yazırdı: "Mədəni
yaşayış üçün
3 əsas amil lazımdır: milliyyət,
beynəlmiləliyyət və
əsriyyət (müasirlik).
Millətin rüxnü
ana dili, beynəlmiləliyyətin əsası
din və əsriyyətinin binası
əsrə hakim olan ülum və finun (elm və bilik)
ilə məhəllinə
görə onun vasitəsi olan dillərin öyrənməsidir".
Milli azadlıq, istiqlal ideyalarını təbliğ edən o böyük insan millətin tərifində
dini birliyi yox, dil və
mədəniyyət birliyini
önə çəkirdi.
M.Ə.Rəsulzadə "Açıq söz" qəzetində çap etdirdiyi "İslam dini və ana
dili" adlı məqaləsində çox
maraqlı bir məsələyə də
toxunmuşdu. Həmin
məqalədə məşhur
dövlət xadimi
"Dualar, namaz ana dilində ola bilərmi?" sualına aydınlıq gətirirdi. Müəllif
yazırdı: "Diləkləri
öz dilində diləmək, istədiklərini
öz dilində istəmək, ağzından
çıxan sözlərin
nə mənada sözlər olduğunun özünü də bilmək, bizcə, daha məqbul görünüyor. Duaların
mənalarını anlamaqla
xalqda islamın ruhunu, fikrini anlamaq daha da
irəlilər... Bu gün islam aləmində olan zahiri birlik o zaman ruhi və
mənəvi birliyə
mübəddəl (çevrilmiş)
olar".
M.Ə.Rəsulzadə dilin cəmiyyətdəki
rolunu və əhəmiyyətini nəzərə
alaraq onu yaxşı öyrənməyi,
yad təsirlərdən
qorumağı və inkişaf etdirməyi hər bir Vətən
övladının müqəddəs
vəzifəsi hesab edirdi.
Doğma dilimizin
qorunması, saflığı
və inkişafı uğrunda mübarizədə
M.Ə.Rəsulzadənin misilsiz
xidmətləri olub. Milli intibahın və milli vicdanın
varlığını dildə
görən M.Ə.Rəsulzadə
əcnəbi sözlərin
yerli-yersiz dilə gətirilməsinin əleyhinə
idi. O, ədəbi dillə canlı xalq danışıq dili arasında yaxınlaşmanı təmin
etməyi məsləhət
bilirdi.
M.Ə.Rəsulzadənin bu gün də
aktual olan ortaq dil və
ortaq əlifba barədə fikirləri də maraqlıdır.
O, XX əsrin əvvəllərində
ortaq dil məsələsi barədə
türk ölkələrinin
mütəfəkkirləri arasında gedən müzakirələrdə fəal
iştirak edir, "Türk dil qurumu"
ilə sıx əməkdaşlıq edir,
bütün türklər
üçün ortaq
türk dili təsis etmək fikrini qətiyyətlə
müdafiə edirdi. Təsadüfi deyidi ki, 1919-cu ildə Müsavat Partiyasının
qurultayında bildirmişdi:
"Biz ortaq tükcə yaratmalıyıq".
M.Ə.Rəsulzadə yaxşı
bilirdi ki, dil birliyi mənəvi
birliyin qapısıdır.
Lakin o, ortaq ünsiyyət dili olacaq dilin digər
milli türk dillərinin sıxışdırılması
hesabına yaradılmasının
əleyhinə idi. O, hər bir türk
xalqının öz dilini inkişaf etdirməklə yanaşı,
ortaq türk dili yaradıb, digər xarici dillərin köməyi olmadan həmin ortaq ünsiyyət dilindən yararlanmasını
arzulayırdı.
M.Ə.Rəsulzadə imla (yazı) problemlərinə də laqeyd olmamışdı. İmlanı ədəbiyyatın
ümumi əsaslarına
görə təsbit etməyi, ana dilinin özəlliklərini
mümkün olduğu
qədər mühafizə
etməyi tələb
edirdi. Yazı dilimizin danışıq dilindən fərqinin digər mədəni dillərdə olan fərqdən çox olması onu ciddi düşündürürdü.
O, yazımız ilə
danışığımız arasında olan fərqi azaltmağı məsləhət bilirdi. Dahi şəxsiyyət imla qaydalarının sövtü (səs) üsulla öyrədilməsinin
tərəfdarı idi.
O, türk xalqları arasında ortaq imla qaydalarının yaradılmasını arzulayırdı.
Lakin ortaq əlifba olmadan bunun qeyri-mümkün olduğu qənaətində
idi.
M.Ə.Rəsulzadənin yaradıcılığında əlifba məsələsi
də geniş yer alırdı. Bu barədə də böyük mütəffəkirin orjinal
fikir və düşüncələri vardı.
O, "...bir dildə danışan, digər dildə isə yazan bir xalq"
olmağımızdan dərin
təəssüf hissi
keçirirdi. 20 oktyabr
1913-cü il tarixli
"İqbal" qəzetində
çap olunmuş
"Əlifba bayramı"
adlı məqaləsində
azadlıq aşiqi hunlardan etibarən başlayan və miladın VIII əsrində
Orxon-Yenisey abidələrindəki
formanı alan türk əlifbasından fəxrlə bəhs edir, VII-VIII əsrlərdən
sonrakı dövrü
nəzərdə tutaraq
təəssüflə yazırdı:
"Bizim tam milli olaraq əlifbamız
yoxdur... Ərəb əlifbasından müstəfid
olurduq (faydalanırdıq)".
M.Ə.Rəsulzadə elmi-təcrübi əsası
M.F.Axundov tərəfindən
qoyulmuş əlifba islahatının tərəfdarlarından
idi. "Mühüm bir xəbər" məqaləsindən də
gördüyümüz kimi,
o, Osmanlıda və Azərbaycanda gedən əlifba müzakirələrini
yaxından izləmiş
və vaxtaşırı
bu barədə öz fikirlərini bildirmişdir.
Görkəmli ictimai-siyasi
xadim "təzə bir əlifba qəbul olunması tarixi-islamda vaqe olan mühüm bir inqilabdır", - deyirdi.
M.Əmin əlifba
məsələsinin müzakirəsində
islahatçılar qanadında
(XX əsrin əvvəllərində
əlifbaçılar əsasən
islahatçılar, "ərəbçilər",
rusbaşlar, "latınçılar"
kimi qruplaşmışdılar)
yer almış, tələsik şəkildə
latın qrafikalı əlifbaya keçməyi
məqbul hesab etməmişdir.
Əslində dahi
mütəfəkkir latın
qrafikalı əlifbanın
əleyhinə deyildi.
O, Cümhuriyyət dövründə
əlifbanın latın
qrafikasına keçirilməsi
məsələsi ilə
məşğul olacaq
qurumun yaradılmasına,
A.Əfəndizadənin bəyənilmiş
latın qrafikalı əlifba layihəsinin çapına razılıq
verilməsinə etiraz
da etməmişdi. Amma M.Ə.Rəsulzadə
Türkiyə başda
olmaqla bütün türk xalqları tərəfindən birlikdə
qəbul ediləcək
latın qrafikalı ortaq əlifba tərəfdarı idi. O, türk xalqlarının özlərinin ümumi əlifba unifikasiyasının
olmamasını onların
zaman-zaman bir-birindən
ayrı düşməsinə
səbəb olan əsas problemlərdən
hesab edirdi. Ona görə də, Azərbaycanın (eləcə də digər türk xalqlarının) təkbaşına
latın əlifbasına
keçməsini münasib
bilmirdi. Rəsulzadənin
sadiq silahdaşlarından
M.Məhəmmədzadənin "Odlu Yurt" jurnalında çap olunmuş "Yeni Türk əlifbası və bolşevik mətbuatı" adlı
məqaləsində deyildiyi
kimi: "...Azərbaycanın
təkbaşına ərəb
əlifbasından latın
sisteminə keçməsi
və bütün türk dünyası ilə tərki-əlaqə
etməsi azəri türklərinin milli varlığına böyük
bir zərbə olardı".
Buna görə
də böyük demokrat M.Ə.Rəsulzadə,
hələlik, osmanlılar
kimi ərəb əlifbasının (faktiki
olaraq həmin vaxt ərəb əlifbası bütün
müsəlmanları, o cümlədən,
bütün türk xalqlarını birləşdirən
əsas vasitə idi, hətta Krım, Misir və sair bölgələrlə
də əlaqələr
bu əlifba üzərindən qurulurdu)
qorunub saxlanmasını,
amma asan öyrənilməsi üçün
bəzi dəyişikliklərə
gedilməsini təklif
edirdi.
1923-cü ildə "Yeni Kafkasiya" jurnalında çap olunmuş "Azərbaycanda
latın əlifbası"
adlı məqaləsində
öz fikrini belə əsaslandırmışdı:
"Azərbaycan latın
hərfləri ilə
yazıb-oxumağa başlayarsa,
İstanbulda çıxan
kitabları oxumaqdan məhrum qalar, eləcə də Bakıda intişar ediləcək əsərləri
Anadolu oxuya bilməz". Rəsulzadəyə
görə, latın hərfinə keçməklə
ruslar Azərbaycanla Türkiyə arasındakı
mədəni rabitəni
kəsmək istəyiblər.
(Sonrakı
hadisələr azadlıq carçısının haqlı
olduğunu göstərdi. Belə ki, bolşevik hakimiyyəti ilk mərhələdə kiril
əlifbasının məcburi
tətbiqinin başqa xalqlar, o cümlədən,
türk xalqları tərəfindən onların
milli mədəniyyətlərinin
ruslaşdırılmasına cəhd kimi qiymətləndiriləcəyindən çəkindiyi üçün
neytral yol seçmiş və latın qrafikasının
tətbiqinə "göz
yummuşdu". Lakin türk xalqlarının bir-birinə, o cümlədən,
1928-ci ildə latın
qrafikasına keçmiş
Böyük Türkiyəyə
getdikcə daha da yaxınlaşmasına qısqanclıqla yanaşaraq
və bunu gələcək üçün
böyük təhlükə
hesab edərək, heç 20 il keçməmiş, sovetlər
birliyində yaşayan
türk xalqlarının
əlifbasını məcburi
şəkildə kril
əlifbası ilə
əvəz etmişdi).
Uzaqgörən siyasətçi
sonralar qeyd edirdi ki, əgər
nəşrlərimiz diqqətlə
tədqiq olunsa, ən böyük əndişəmizin türk
millətləri arasındakı
mədəni birliyin qarşısının alınması
olduğu görünər.
"Azəri Türk"
jurnalının 1928-ci ildə
çıxan 18-ci sayında
dərc olunan "Hərf inqilabı müvacihəsində (üz-üzə
gəlməsində)" adlı
məqaləsində Rəsulzadə
vaxtilə dərc etdirdiyi məqalələrində
latın əlifbasına
qarşı çıxmalarının
səbəbini bu şəkildə izah edib: "Biz ötədən bəri vuqu bulan (mövcud
olan) nəşriyyatımızda
bu məsələdə
islahatçıların nöqteyi-nəzərini
müdafiə etmiş
bulunurduq. Azərbaycandan
başlayaraq bugünkü
sovetlər ittihadı
daxilində (Türkiyədən
və bütün türk dünyasından təcrid olunmuş şəkildə) qalmaq zərurətində bulunan
bütün türk cümhuriyyətlərində tətbiq
olunan latın hərflərinə (Türkiyədəkindən
fərqli hərflərə)
bu nöqteyi-nəzərdən
qarşı gəlirdik".
1928 və 1929-cu illərdə
Türkiyədə və
Azərbaycanda (həmçinin
digər türk ölkələrində) latın
qrafikalı əlifbaya
tam keçəndən
sonra M.Ə.Rəsulzadə
yazırdı: "Azərbaycanın
yanı başındakı
qardaş Türkiyə
də latın hərfləri ilə yazmağa başlayınca
kültür sahəsindəki
ayırma siyasəti təbiəti ilə sarsılmış olur".
Məhz bundan sonra M.Ə.Rəsulzadə
Azərbaycanda latın
qrafikalı əlifbadan
istifadə edilməsini
məqbul hesab edirdi. Hər iki ölkədə bu əlifbanın öyrənilməsini və
öyrədilməsini zəruri
sayırdı.
Baxmayaraq ki, Türkiyə və Azərbaycan hər ikisi artıq latın əlifbasında yazacaqdı, amma əlifbada bəzi işarələrdə fərqliliklər
də vardı. Buna görə də Rəsulzadə
1929-cu ildə artıq
latın qrafikası ilə çap etdiyi "Odlu Yurt" jurnalında "Arapça, Türkçe,
Sovyetçe" başlıqlı
cədvəl də təqdim etmişdi. Burada məqsəd mühacirətdəki azərbaycanlıların
sovet Azərbaycanındakı
latın əlifbasını
öyrənmələrinə köməklik etmək idi. "Odlu Yurt" jurnalında Rəsulzadənin müsavatçıların
Türkiyədəki latın
əlifbasını öyrənmələrinin
zəruri olması ilə bağlı fikri də dərc
olunmuşdu.
Ümumiyyətlə, M.Ə.Rəsulzadənin dil
barədə fikir və görüşləri
onun bu məsələlərə
həssas münasibətinin
inikası idi. Bu fikir və
görüşlər milli
fikrin və milli siyasi hərəkatın
önəm verdiyi hədəflərdən olmuş,
qısa ömür sürmüş Xalq Cümhuriyyəti dövründə
aparılan dil siyasətində xüsusi
nəzərə alınmışdı.
Ən böyük uğur isə həmin dövrdə Azərbaycan dilinin dövlət dili elan olunması idi. Bu, Səfəvilər
dönəmindən sonra,
ana dilinə verilən ikinci belə yüksək status oldu. Təəssüf
ki, Cümhuriyyətin
süqutu ilə bu işlər yarımçıq qaldı.
Lakin M.Ə.Rəsulzadənin
dil barəsindəki fikir və görüşləri
bu gün də öz əhəmiyyətini və
aktuallığını saxlamaqdadır.
İmran VERDİYEV,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar
Müəllimi
525-ci qəzet.-
2024.- 25 yanvar, № 14.- S.11.