PROFESSOR QULU
MƏHƏRRƏMLİNİN KİTABI RƏSULZADƏ
İRSİNİN ÖYRƏNİLMƏSİNDƏ VƏ
TƏBLİĞİNDƏ YENİ SƏHİFƏDİR
Şərqdə Azərbaycan
adlı demokratik dövlətin yaradılması
M.F.Axundovdan başlanan,
böyük pleyada maarifçi-demokrat ziyalılar
nəslinin inamla davam etdirdikləri alovlu mübarizənin təntənəsi, məntiqi
nəticəsi idi. Bu aydınlar cərgəsində
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin
adı xüsusi qeyd olunmalıdır. Lap gənc, hələ ömrünün yeniyetməlik
çağından dövrün
qızğın ictimai-siyasi
mühitinə atılan
Rəsulzadə bir firqə rəhbəri,
Milli Şuranın ilk sədri
olmazdan öncə millətini işıqlı
sabahlara çıxarmaq
istəyən fikir adamı, əsarət buxovlarında qovurulan Rusiya müsəlmanlarının
liderlərindən biri,
türkçülüyün parlaq ideoloqu, ərazi muxtariyyətindən
qəti istiqlala qədər uzun bir yol qət
etmiş düşüncə
adamı, böyük
şəxsiyyətdir.
Söz və əməl vəhdətini
xarakterinə hopduraraq
bunu həyat amalı kimi qoruyan, peşəsi maarifçilik olan klassik Azərbaycan ziyalılarının missiyasını
müasir çağımızda
davam etdirməkdən
yorulmayan əziz dostumuz, professor Qulu Məhərrəmlinin
ötən ilin sonlarında Rəsulzadə
irsinə həsr olunmuş kitabının işıq üzü görməsi oxucuların
hədsiz marağına
və sevincinə səbəb oldu. Əvvəlcədən qeyd
edim ki, bu, elə bir mövzudur
ki, həmişə maraq
doğurub, onun öyrənilməsi və
təbliği istiqamətində
nə qədər iş görülsə də, azdır, digər tərəfdən,
bu, sevilən mövzudur - nə qədər zaman keçsə
də, Cümhuriyyət
sevilir, xüsusən gənc nəslin maarifçi babalarının
irsinə bitib-tükənməyən
sevgisini görməmək
mümkün deyil. Maraqlı və sevilən mövzuda maraqla və sevərək yazmaq daha ciddi məsuliyyətdir.
Əzizimiz Qulu müəllim
bu məsuliyyətli işin öhdəsindən
nəinki məharətlə
gəlib, eyni zamanda Rəsulzadəni oxuculara, xüsusən də gənclərə bir daha tanıtmaq
yolunda şərəfli
missiya yerinə yetirib. Azərbaycan ziyalısının, barışdı-barışmadı,
fərq etməz, əbədi bir qisməti var - maarifçilik.
Başqa xalqlarda maarifçilik anlayışının
yaşadığımız texnologiya əsrinin yeni dəblərinə uyğun
məzmunu dəyişir,
rəqəmsallaşma, İKT və s. ilə bağlı yeni anlam kəsb edir, bizdə isə maarifçilyin nə predmeti, nə də qayəsi dəyişir, bizdə maarifçilik cəhalətdən
oyanış, kütləni
ayıltmaq planında
öz aktuallığını
qoruyub saxlamaqdadır.
Bu baxımdan Qulu müəllimin
kitabı ictimai fikrimizdə sözün yaxşı mənasında
bir silkələnmə
yaratdı, mürgü
vuranlar vardısa, oyandılar. İctimai müzakirələrə açıq
və istənilən
tənqidə dözümlü
əsər maarifçi
missiya yerinə yetirir, elə buna görədir ki, kitabı
oxuduqca dövrün gərgin siyasi mənzərəsi göz
önündə canlanır.
Kitab Rəsulzadə haqqındadır,
onun mübarizələrlə
dolu ömür yoluna, ictimai-siyasi, fəlsəfi düşüncə
tərzinə işıq
tutur. Kitabın məzmununa keçməmişdən
əvvəl xüsusi
vurğulamaq istərdik
ki, müstəqilliyimizin ilk illərində Rəsulzadə
şəxsiyyətinə münasibətdə
ya tarix bilgilərinin zəifliyindən
qaynaqlanmış, ya
da süni formada uydurulmuş müəyyən
"klişe"lər yaranmışdır.
Bütün tarixi şəxsiyyətlərin keçdiyi
həyat yolunun müzakirə olunması,
polemik fikirlərin səslənməsi təbiidir,
lakin tarixə və şəxsiyyətə
qiymət vermək kimi gurultulu iddiaya düşmək yanlış yoldur, Rəsulzadənin öz təbirincə desək,
"ölülərini xeyirxahlıqla
anmaq ictimai əxlaqdan və vicdandan irəli gəlir".
Müstəqil Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin
varisidir və bu irsə ən
layiqli qiymət də dövlət başçılarımız tərəfindən
verilmişdir. Ümummilli
lider Heydər Əliyev
1993-cü il dekabrın 29-da "Azərbaycanın görkəmli
ictimai-siyasi xadimi M.Ə.Rəsulzadənin anadan
olmasının 110 illik
yubileyinin keçirilməsi
haqqında" Sərəncam
imzalamaqla Cümhuriyyət
irsinə nə qədər böyük önəm verdiyini göstərdi. 2014-cü il noyabrın
22-də Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti İlham Əliyev
"Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyinin keçirilməsi
haqqında" sərəncamı
ilə bu varislik xəttinin daha inamla, daha
cəsarətlə davam
etdirildiyini təsdiqlədi.
Cənab Prezidentin sərəncamı göstərdi
ki, Rəsulzadə adı
bir firqənin yox, Azərbaycan tarixini yaradan şəxsiyyətlərin cərgəsindədir.
2023-cü il dekabrın 30-da Prezident İlham Əliyevin
"Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 140 illik yubileyinin keçirilməsi
haqqında" Sərəncamından
bir sitatı olduğu kimi təqdim etmək yerinə düşər:
"Məhəmməd Əmin Rəsulzadə XX əsrin
ilk onilliklərində böhranlı
geosiyasi şəraitdə
Azərbaycanda müstəqillik
idealının gerçəkləşdirilməsi
və milli dövlət
quruluşunun dirçəldilməsi
yolunda böyük xidmətlər göstərmiş
şəxsiyyətlərdəndir. Onun istiqlal məfkurəsi
öz mənbəyini
doğma xalqının
çoxəsrlik yaddaşında
kök salmış
milli azadlıq düşüncəsindən
alırdı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dövrün salnaməsinə
çevrilən parlaq
publisistik, siyasi, ədəbi-tənqidi və
elmi irsi Azərbaycanın ictimai fikir tarixində xüsusi yer tutur. Uzun illər ərzində mühacirətdə
də o, müstəqil
Azərbaycan arzusu ilə yaşamış və mübarizə aparmışdır". Düşünürük
ki, Azərbaycan dövlətinin
Rəsulzadə irsinə
münasibətini mötəbər
formada ifadə edən bu sətirlər
uydurulmuş bütün
"klişe"lərin üstündən
xətt çəkir!
Qayıdaq kitaba, müəllif tarixi şəxsiyyətin Cümhuriyyət
quruculuğuna qədərki
fəaliyyətini xronoloji
ardıcıllıqla vermiş
və dövrün dolğun təəssüratını
yarada bilmişdir. Cümhuriyyətdən isə
ayrıca bəhs olunmuşdur. Yeni tarixinin üçüncü on illiyini
yaşayan müstəqil
dövlətimizin gücünü
şərtləndirən mühüm
amillərdən biri onun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi olması və qısa zamanda bu şərəfli
ada layiq olduğunu təsdiqləməsidir.
Yüksək kürsülərdən,
haqq səsimizin eşidildiyi bütün beynəlxalq platformalardan müsəlman Şərqində
ilk Cümhuriyyət quranların
imza atdıqları birincilikləri qürur mənbəyi kimi sadalayırıq; Şərqdə
qadınlara ilk dəfə
seçki hüququnun
verilməsi, ilk parlament
tipli idarəetmə üsulunun yaradılması,
ərazilərimizə təcavüz
etmələrinə baxmayaraq,
hətta ermənilərə
belə qanunverici orqanda yer ayrılması,
Versal Sülh Konfransında
istiqlalımızın de-fakto
tanınması, dünyəvi
təhsil modelinin seçilməsi ilə müasir tipli universitetin yaradılması,
çar mütləqiyyətindən
ayrılar-ayrılmaz inkişafın
məhz demokratik modelinin seçilməsi, hələ sadalamadığımız
bir çox başqa tarixi nailiyyətlərin hamısı
qürur yerimizdir, ürəyini məşələ
çevirib Cümhuriyyət
quran babalarımızın
xələflərinə miras
qoyduğu baş ucalığıdır. Birinci Dünya savaşının gərgin
və ziddiyyətli çağlarında əliyalın
xalqa yiyə durmaq, hələ elementar coğrafi sərhədləri belə
doğru-dürüst müəyyənləşməmiş
bir məkanda dövlət yaratmaq və o dövlətin adını ilahi çağırış kimi
Azərbaycan qoymaq heç zaman unudulmayacaq, dönə-dönə xatırlanacaq
tarixdir. Professor Qulu Məhərrəmlinin
təqdim olunan kitabında bütün bu tarixi detallar
sadəcə təsvir
edilmir, təhlil olunaraq oxucunun diqqətinə çatdırılır.
Qulu müəllimin kitabından
doğan ilk qənaətimiz
budur ki, tarixi xatırlamaqla yanaşı,
artıq dəyərə
çevrilmiş Cümhuriyyət
yoluna sadiq olmaq, ondan sapmamaq
gərəkdir. 1918-ci ilin
burulğanlarında dövlət
quran kişilər onu paytaxtsız, türk mirvarisi - Bakısız elan etdilər,
"Bakı yoxdursa, Azərbaycan yoxdur!" dedilər, ingilis ordusunun qabağına yalnız öz ağıllarının gücü
ilə çıxaraq
Bakıda parlamentin iclasını çağırıb
üçrəngli bayrağı
qaldırdılar. Onlar
öz şəxsiyyətləri
ilə nümunə göstərdilər, tarixin
hansı mərhələsindən
baxırsan bax, yenə mübarək simaları görünəcək.
Qırmızı yalanlar
uyduran sovet işğalı hədəfi
manqurt yetişdirmək
olan təbliğatına
nə qədər güc verdisə də, yaddaşımızı
tam itirmədik. Şükür
bu günə ki, ibtidai sinifdə oxuyan uşaq belə 28 aprelin işğal günü olduğunu, 1918-ci ilin martında Bakıda vətəndaş müharibəsinin
yox, soyqırımının
törədildiyini, 28 maya Müstəqillik
Günü kimi dəyər verildiyini yaxşı bilir.
Qulu müəllimin kitabı özündən əvvəl
aparılmış elmi-publisistik
tədqiqatların ruhuna
uyğun olaraq səliqəli ümumiləşdirmələri
ilə diqqəti cəlb edir. Bu yerdə Cümhuriyyət irsinin öyrənilməsində
tarixçi alimlərin
gördüyü işləri,
yaratdıqları zəngin
elmi bazanın əhəmiyyətini qeyd etmək lazımdır.
Bir neçə nümunəyə
nəzər yetirmək
kifayətdir ki, bu işlərin miqyası haqqında təsəvvürümüz
yaransın. Qısa müddətdə orta məktəblər üçün
tarix dərsliklərinin
yazılması, çoxcildli
"Azərbaycan tarix"lərinin
işıq üzü
görməsi və
yeni konsepsiyaya söykənərək
ümumiləşmiş vəsaitlərin
hazırlanması prosesinin
davam etdirilməsi, Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyasının buraxılması,
Naxçıvan və
İrəvan xanlıqlarının
tarixlərini hazırlayan
alimlər korpusuna Dövlət mükafatının
verilməsi milli kimliyimizin
öyrənilməsi yönündə
mühüm töhfələrdir.
Bir qədirbilənlik nümunəsi
kimi xatırlatmağı
özümüzə borc
bilirik ki, Azərbaycan
Sovet mətbuatı tarixində ilk dəfə
"Odlar yurdu" qəzetində Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin
qurucularından Məhəmməd Əmin Rəsulzadə haqqında tədqiqatçı
alim Mövsüm Əliyevin
irihəcmli məqaləsi
çap edilmişdi. Unudulmaz mütəfəkkir
müəllimimiz Şirməmməd
Hüseynovun "Açıq
söz" və
"Azərbaycan" qəzetlərinin
tədqiqinə yönəlmiş
böyük miqyaslı
fəaliyyəti tarixin
ağ ləkələrinin
silinməsində əvəzsiz
rol oynamışdır.
Professor Nəsiman Yaqublunun
Rəsulzadə irsinə
həsr olunmuş yaradıcılığı isə
tarixi şəxsiyyətin
milli yaddaşımızda mənəvi-siyasi
portretinin dolğunlaşmasında
misilsiz xidmət kimi dəyərləndirilməlidir.
Unudulmaz Aydın Balayevin
kitabları milli düşüncəmizi
daim diri saxlayan xəzinədir.
Professor Solmaz Tohidinin tədqiqatları
ilə yanaşı, Cümhuriyyət irsinin yaşadılması istiqamətində
tükənməz enerjisi
adamın ürəyini
riqqətə gətirir.
Bu siyahını uzatmaq
da olar və əminik ki, yeni təqdiqatçılar
nəsli, yeni gələn
fikir adamları sözügedən mövzuda
öz imzalarını
təsdiqləyəcəklər. Birmənalı olaraq vurğulaya bilərik ki,
professor Qulu Məhərrəmlinin kitabı Rəsulzadə irsinin öyrənilməsində
və təbliğində
yeni səhifədir.
M.Ə.Rəsulzadə 71 illik ömrünün yalnız
36 ilini, yəni sırf gənclik çağlarını öz
vətənində yaşayıb
mübarizə apara bilmişdi. Elə buna görə də hər zaman gəncliyə
böyük ümidlər
bəsləyirdi və
1919-cu ilin 28 mayında
İstiqlal bayramı münasibətilə üzünü
Azərbaycan gəncinə
tutaraq deyirdi: "Ey türk gənci! Bu gün sənin gənc cümhuriyyətinin
bir yaşı olur. Kim bilir, tarixi-ilahinin tovfiqi ilə yüzlərlə,
minlərlə sənələr
sən bugünkü bayrağını götürüb
səmimi bir sevinc, həqiqi bir vüqar ilə istiqlal aldığın bu günü xatırlayacaqsan.
... Ey türk gənci, iftixar et, qardaş. Oğuz xan nəsli arasında birinci olaraq ən mədəni üsuli-idarəyə, cümhuriyyət üsuluna nail olan sənsən".
Natiq MƏMMƏDLİ
Yazıçı, Əməkdar jurnalist, tarix üzrə
fəlsəfə doktoru
525-ci qəzet.- 2024.- 31 yanvar, №
18.- S.13.