Mirzə Cəlilin evi önündə
düşüncələr
YAXUD UZAQ-YAXIN İLLƏRDƏN BİR XATİRƏ
Unudulmaz şairimiz Mikayıl Müşfiqin dili ilə
desək, "Şən Tiflis"lə ilk
görüşüm 1977-ci ildə olub. İyun ayının
sonları idi. Şimali Qafqaza
gedərkən yolüstü Tiflisdə qalmışdım. Mənim
üçün çox maraqlı olan keçmiş
Davidovski (indiki Besiki) küçəsini və vaxtilə Mirzə
Cəlil Məmmədquluzadənin yaşadığı 24
nömrəli evi axtarıb tapmışdım.
Tiflisin ən gözəl yerlərindən biri
"Müqəddəs dağ" (Mtasminda) və ya
"Şeyx Sənan" dağıdır. Bu dağın
döşündə Gürcüstanın şair,
yazıçı və ictimai xadimlərinin dəfn edildiyi fəxri
xiyaban - Panteon da yerləşir. Müqəddəs Davidovski
kilsəsi də buradadır. 1829-cu ildə Tehranda vəhşicəsinə
öldürülən rus yazıçısı və
diplomatı A.S.Qriboyedov da burada dəfn edilib.
Keçmiş Davidovski küçəsi bu Panteondan
başlanır. 1920-ci ildən sonra küçəyə
gürcü yazıçısı Besikinin adı verilib. Bu
da axtardığım 24 nömrəli ev! Hər bir azərbaycanlı
ziyalı üçün əziz yer olan bu evdə, XX əsrin
başlanğıcında, düz 118 il bundan əvvəl məşhur
"Molla Nəsrəddin" jurnalı dünyaya göz
açıb. İlk nömrəsində "Sizi deyib gəlmişəm,
ey mənim müsəlman qardaşlarım!" müraciəti
vardır. O jurnalın nəşri bütün Yaxın və
Orta Şərqin gözlərini açıb, onlara
azadlığın yolunu göstərib. Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə
bu jurnalı öz sadə ana dilində çıxarıb ki,
xalqa doğru yolu göstərsin. Bu evin sahibi Tiflisdə
çox mülkü olan Aleksandr Milov idi. Mirzə Cəlil bu
evin 2-ci mərtəbəsini - ayı 40 manata - kirayələmişdi.
2-ci mərtəbədə otaqlar geniş və
işıqlı idi. Evin birinci mərtəbəsində isə
Toxadzelər yaşayırdı. Onlar qapıbir qonşu idilər.
Küçədəki qapının biri Toxadzelərin evinə,
o biri isə Mirzə Cəlilin yaşadığı evə
açılırdı. Hər iki qapının üstündə
poçt üçün kəsik var idi.
Giriş
qapısının üstündə Mirzə Cəlilin
yaşadığı illərdən qalma zəng və cəftə
vardı. Zəngin ipini çəkəndə zəng səslənirdi.
İkinci mərtəbədən yenən ev sahibini qapıda
dayanan kəs görmürdü, ancaq pilləkəndə
dayanan adam qapını döyənin kim olduğunu
görürdü. Böyük ustad Mirzə Cəlil öz təhlükəsizliyi
üçün belə ev seçmişdi. Çünki
"Molla Nəsrəddin"in dostları artdığı
kimi, düşmənləri də yağışdan sonra
çıxan göbələklər kimi
çoxalırdı: mollalar, axundlar, bəylər, bəyzadələr,
fabrik, zavod sahibləri, milyonçular, qoçular təhdidli
məktublar yazırdılar. Söz düşmüşkən,
həmin məktublara Gürcüstan Milli Arxivinin fondlarında
rast gəlmişəm. İnana bilmirsən ki, bu gün həyatlarından
və siyasi fəaliyyətlərindən səxavətlə
yazılanlar vaxtı ilə Mirzə Cəlili ölümlə
hədələyiblər. Amma Besiki küçəsində
yaşayanların hamısı, milliyyətlərindən
asılı olmayaraq, Mirzə Cəlil Məmmədquluzadəyə
hörmətlə yanaşırdılar. Həm də onu
qoruyurdular.
Keçən əsrin 60-cı illərində,
Bakıda böyük ədibin anadan olmasının 100 illiyi
gecəsində "Krokodil (timsah)" jurnalının baş
redaktoru Q.Semyonov bir çox həqiqətləri ürəkdən
söyləyib. O, çıxışında deyib ki,
1905-1907-ci illər Stolıpin irticası dövründə
çar Rusiyasının Qafqaz kimi dinin,
zorakılığın, hərc-mərcliyin hökm
sürdüyü ucqarında satirik jurnal buraxmaq müstəsna
cəsarət idi. Mirzə Cəlilin bütün həyatını
və fəaliyyətini öyrənərkən
görürük ki, o, qorxmaz, cəsarətli və mərd
adam olub. Bir böyük həqiqəti də var ki, Mirzə Cəlil
mətbuat fədaisi idi.
1983-cü ildə yenidən Mirzə Cəlilin bir vaxt
yaşadığı evin önünə gəldim.
Qapıdakı ipi çəkdim, qədimi zəng səsləndi.
Mirzə Cəlilin vaxtında olduğu kimi. Ev sahibi Ketevan
Kiasaşvili-Modebadze məni 2-ci mərtəbəyə dəvət
etdi. Çox səmimiyyət göstərən bu
ağbirçək qadın artıq təqaüdçü
idi, amma 13 nömrəli poliklinikada həkim işləyirdi.
Onunla söhbətimizi 1983-cü ildə "Ədəbiyyat və
incəsənət" qəzetinin avqust nömrəsində
çap edilib. Çox gənc bir müəllif "Ədəbiyyat
və incəsənət" qəzetində asanlıqla
çap edilə bilməzdi o vaxtlar. Rəhmətlik
şairimiz Abbas Abdulla köməklik etmişdi. Gərək
ki, qəzetdə redaktor müavini işləyirdi. Ketevan
İakimovna ilə söhbətimi təkrarlamaq fikrində
deyiləm. Sadəcə bir-iki faktı xatırlamaq istərdim.
O bu evdə 1931-ci ildən yaşayırdı. Həyat
yoldaşı inqilabçı olduğundan sovet hökuməti
bu evi onlara vermişdi. Nəvəsi Givi ilə
dostlaşdıq. Həmyaşıd idik. Givi, Kiasaşvilinin
mühəndis oğlunun övladı idi. Çox təəssüflər
ki, həyatdan vaxtsız köçdü Givi Kiasaşvili.
Cəlil Məmmədquluzadə Tiflisdən tələsik
köçüb gedib o zaman. Çünki hakimiyyət
başına keçməkdə olan gürcü menşevikləri
mütərəqqi jurnalları izləməyə və təqib
etməyə başlamışdılar. Mirzə Cəlil evi
boşaldan kimi onun 2-ci mərtəbədə
yaşadığı iki otağı gürcü menşevik
hökumətinin başçısı Noy Jordaniyanın
şəxsi katibi Georgi Sinsadze, o biri otaqlarını isə
madam Linden tutublar. Mirzə Cəlilin birinci mərtəbədə
yaşayan qonşusu, Həmidə xanım Cavanşirin rəfiqəsi
Nina Toxadze-Reşetnikovanın yazdığı xatirədən
məlum olur ki, madam Linden, Gerasim Maxaradzeyə ərə
getdiyindən, bir müddət bu ev Maxaradzelərə məxsus
olub.
Həmin ev - indi
Gürcüstanda sovet hakimiyyəti qurulan zaman G.Sinzadze
mühacirətə gedir. Mirzə Cəlilin
yaşadığı evi inqilabçı İvan
Kiasaşviliyə verirlər. Kalbatono (gürcücə
xanım) Ketevan Kiasaşvilinin nəql etdiyi bir hadisə
adamın qəlbini riqqətə gətirir. Mirzə Cəlilin
yaşadığı evdə müxtəlif ailələr
yaşasa da, onun dövründə divardan asılmış kəfkirli
saat böyük qonaq otağında divarda idi. Saat işləməsə
də, madam Linden tərəfindən qorunub və o
köçüb gedəndə aparmayıb. Kiasaşvililərə
deyib ki, bu saat "Molla Nəsrəddin"in naşiri Mirzə
Cəlilindir. Ketevan Kiasaşvili divar saatını mənə
göstərdi. Mən o saatın fotoşəklini Bakıda
yaşayan Qəmər xanım Cavanşirin albomunda
görmüşdüm. 1981-ci ilin yazında gedəndə həmin
evdə saatı görmədim.
Gürcüstanın Əməkdar həkimi Ketevan
Kiasaşvili bildirdi ki, Bakıdan Azərbaycan
televiziyasının işçiləri bizə gəlmişdilər,
burada sənədli film çəkirdilər. Həmin divar
saatını onlara bağışladım ki, muzeyə versinlər.
İşləməsə də, uzun illər böyük
yazıçının şəxsi əşyası kimi qiymətlidir,
muzey üçün yaxşı eksponat olar. Aradan çox
illər ötüb keçib. Çoxdan Mirzə Cəlilin
Bakıdakı ev-muzeyində olmadığımdan, bilmirəm
o divar saatı indi muzeydədir, ya yox. Axırıncı dəfə
Mirzə Cəlilin Bakıdakı ev-muzeyinə getmək
üçün xeyli mənasız əziyyət çəkmişəm,
ona görə də sonralar yolumu oraya salmamışam. Bu haqda
ətraflı danışmaq istəmirəm...
Buradaca yazımı saxlayıram və böyük
yazıçımız Anarın Mirzə Cəlilə həsr
etdiyi "Anlamaq dərdi"essesini oxuyuram.
Yaradıcılıq sirlərimi açmağı
xoşlamasam da, deyim ki, hər il bir dəfə yanvarın 4-də
bu esseni oxuyuram. Böyük ədibimizin həyatına,
yaradıcılığına aid irihəcmli əsərlər
yazılıb, nəşr olunub. Amma "Anlamaq dərdi"
essesində böyük kədər, üzücü qüssə
var. Bu essedə Mirzə Cəlilin əzəmətli abidəsi
var. Onun haqqında heç kimin yazmadığını, yaxud
yazmaq istəmədiklərini Anar yazıb. Özü də elə
ürəkdən yazıb ki, essedən doya bilmirsən.
Oxuduqca qüdrətli söz ustadımızın hələlik
heykəltaraşlar tərəfindən yaradılmayan əzəmətli
heykəli göz önünə gəlir... Sanki ömrü
boyu həqiqət axtarmış Mirzə Cəlilin kədərli,
cəsarətli səsini də eşidirik. Oxuduğum bir xatirə
düşür yadıma. Borjomidə istirahət edən Mirzə
Cəlil hər gün dəmiryol vağzalına, Tiflis-Borjomi
sərnişin qatarını qarşılamağa gedərmiş.
Əlindəki əsaya dayanar və gözləri intizarla yol
çəkərmiş. Bunu izləyən bir nəfər Mirzə
Cəlildən kimisə gözlədiyini soruşur.
Böyük ədib cavab verir ki, deyirəm, bəlkə bir
yaxın tanış gördüm, azacıq da olsa söhbətləşək,
dərdləşək... Bundan böyük yazıçı
kədəri olarmı?
Anarın essesindən bir hissəni indicə xatırladım.
Niyəsini bir az sonra yazacağam: "Cəlil Məmmədquluzadə
Mirzə Fətəli haqqında essesini belə
başlayır: "Mirzə Fətəli Axundov barəsində
ya çox yazmaq lazımdır, ya heç yazmamaq
lazımdır". Bu tövsiyələr Mirzə Cəlilin
özünə də aiddir. Ancaq bu iki tövsiyəyə
üçüncüsünü də əlavə etmək gərəkdir:
"Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə barəsində
ya həqiqəti yazmaq lazımdır, ya da heç yazmamaq
lazımdır". "Anlamaq dərdi" essesi 1967-ci ildə
yazılıb. Həmin vaxtdan 57 il keçir.
Yazıçının yazdıqları bu gün də
aktualdır. 2004-cü ildən hər il (2016-cı ilədək)
Tiflisə elmi axtarışlara gedirdim və orada olarkən
Besiki 24 nömrəli evin önünə də gedib
böyük ədibimizi xatırlayırdım. Onu da deyim ki,
Qorqasali küçəsindəki 17 nömrəli ev -
M.F.Axundovun yaşadığı mülk mənim
üçün doğma məkan idi, yadlar yaşasa da.
Çox sevinirəm ki, indi orada ürəyimizcə olan
ev-muzeyi yaradılıb. Sonralar mətbuatdan xəbər tutdum
ki, Tiflisdə, Besikidəki 24 nömrəli evdə Mirzə Cəlilin
ev-muzeyi yaradılıb. Ona görə də Tiflisə gələn
kimi Besiki küçəsi ilə üzüyuxarı
yoxuşu tələsik qalxdım ki, muzeyə baş çəkim.
Amma... Təəssüf...
Axtarıb muzeyin gözətçisini tapdım. Gəlib
qapını açdı. Baxdım. Muzey 1-ci mərtəbədəki
kiçik 2 otaq və 1 zirzəmidən ibarətdir. Axı
Mirzə Cəlil bu mərtəbədə yaşamayıb. O,
2-ci mərtəbədə, çox geniş, rahat otaqlarda
yaşayıb, yazıb-yaradıb. Birinci mərtəbə
Toxadze-Reşetnikovların olub. Müstəqil muzey statusu
yoxdur. M.F.Axundovun ev-muzeyinin nəzdindədir. İndi fəaliyyət
göstərmir. Binanın yanındakı evlər
sökülüb. Artıq 24 nömrəli ev də qəzalı
vəziyyətə düşüb. Təmirə ehtiyacı
var. Mirzə Cəlilin yaşadığı 2-ci mərtəbədə
isə Kiasaşvililərdən kimsə olur.
2010-cu ilin noyabrında Tiflisdə elmi
axtarışlarda olarkən, Besiki küçəsində mənzil
kirayələyib qalırdım. Hər gün axşamı
saat 9-da, qaldığım mənzilə qayıdanda, Mirzə
Cəlilin və doğmalarının yaşadığı
evin önündə dayanır və dünyaya səs salan
"Molla Nəsrəddin"nin mərkəzi poçta
aparılan jurnal bağlamalarını
xatırlayırdım... Vaxtında bu binanın
hamısını ucuz qiymətə almaq olardı. "Molla Nəsrəddin"
jurnalının naşirinə, böyük ədibə layiq
ev-muzeyi yaratmaq mümkün idi. Bu haqda qəmli təəssüratlarım
bitməz. Mənim fikrimcə, gəlin hamılıqca,
heç olmazsa, 3-4 ildən bir "Anlamaq dərdi" essesini
oxuyaq. Onda hər şey bizə aydın olar. Həmin binadan
çəkilmiş fotoları da yazımıza daxil edirəm.
Heç olmasa, tariximizdə qalsın...
Axırıncı dəfə "Besiki 24" ilə
vidalaşanda axşamüstü idi. Mirzə Cəlilin uzun illər
yaşayıb-yaratdığı bu qəm-qüssəli,
sahibini gözləyən evinə baxdım, baxdım... Və
vaxtilə Borjomidə dərdləşməyə adam gözləyən
Mirzə Cəlil Məmmədquluzadəni bir daha
xatırladım...
Musa RƏHİMOĞLU-QULİYEV
AMEA Naxçıvan Bölməsi Tarix, Arxeologiya və
Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix
üzrə fəlsəfə doktoru
525-ci qəzet .- 2024.- 20 yanvar, ¹11.- S.23.