Çaparaq notlar

TÜRK. Bu sözün anlamı nədir?

Türkologiya, türk dilləri, onların arealı, yayıldığı coğrafiya məni daim maraqlandırıb. Hətta rus dilində nəşr edilmiş "Yüz türk etnosu" adlı kitabın tərtibçisiyəm.

Bunlar öz yerində.

Məni bu konuda daim bir fikir məşğul edib: əcaba, görəsən, TÜRK sözü öz mənşəyini haradan götürüb?

Əlbəttə, bu istiqamətdə fərziyyələr, şərhlər, mülahizələr, mühakimələr çoxdur. Doğrusu, mövzuyla bağlı indiyəcən oxuduqlarımın və eşitdiklərimin heç biri məni qane etməyib.

Həmin doğma sözün izi ilə uzun bir yol yürüyüb "finişə" çatdım. Sən demə, Altaydakı bir sıra türk xalqlarının dilində (məsələn: telenqut və yaxud telengit dillərində - ruslar onlara "teleut" deyirlər) TÜRK sözünün konkret anlamı, mənası varmış. Belə ki, türk, türkindaş, türköndaş sözləri "doğma", "yaxın", "canbir", "əziz olan" mənasında işlədilirmiş. Məsələn, "sən mənim türköndaşımsan" (yəni doğmamsan). Bu leksem dilimizdə möhkəm yer tutmuş "qar(ın)daş", "sirdaş", "yoldaş" sözləri kimi bizə yaxın, həm də... uzaq imiş...

...Bu günlərdə söhbətini TV-də dinlədiyim bir alim-ziyalının qənaətləri məndə bu "kəşfə" daha böyük və möhkəm əminlik hissi doğurdu. Belə ki, Altayın xalq şairi, Altay YB-nin sədri, türkoloq, şərqşünas, tərcüməçi, Altay xalqının qurultayında (1912) "El başçı" seçilmiş Brontoy Yanqi oğlu Bedürov öz teleçıxışında bu məsələyə bir xeyli işıq tutdu, aydınlıq gətirdi.

Orasını da deyək ki, zamanında Altayda Türkeş xaqanlığı da olub.

P.S. "Türk" sözü bəzi hallarda "truq" ("truk") kimi də işlənib. Ehtimal etmək olar ki, rusların "druq" sözü də buradan yaranıb. Hərçənd ki, rus izahlı lüğətlərində "druq"un "derjat" sözündən yarandığı iddia olunur.

Bəzən "bizdən uzaqda" yaşayan türk soydaşlarımızın dilinə, mədəniyyətinə yaxından bələd olmamağımız bizi bir çox nəsnələrdən bixəbər edir.

"Haralısan, haralı, durna?"

Vallahi, həm ağlamalıdır, həm də gülməli...

Adam deməyə də xəcalət çəkir.

Sən demə, Hüseyn Cavid və Mirzə Cəlil Naxçıvan ədibləri, Cabbarlı Xızı dramaturqu, Axundov Şəki yazıçısı, Əli bəy Hüseynzadə Salyan mütəfəkkiri, Mirzə Ələkbər Sabir Şirvan satiriki, Səməd Vurğun Qazax şairi, Üzeyir Hacıbəyov Qarabağ bəstəkarı, Nizami Gəncəvi Gəncə dahisi imiş...

Son dövrlərdə bu və digər nəhəng simaların təbliği bu konuda, bu istiqamətdə aparılır. Özü də hər birinin öz "təəssübkeş həmyerliləri" tərəfindən. Bu cılız, bu dayaz, bu nadan "yerlipərəstlər" bu dahi insanlara gah lupa, gah da mikroskop altında baxırlar. Onları "böyütmək" istəyirlər, əvəzində özləri kimi xırdalayırlar.

O insanlara hərdən teleskopla da baxmaq lazımdır, cənablar... Axı onların heç biri hansısa "rayonun" özəl sərvəti deyil... Bölgəçilik təfəkküründən, gerizəkalıqdan çıxın, bir az qlobal prizmada, iri miqyasda, geniş panoramda düşünün...

Eh, bu sözü kimə deyirsən?

Bəyəm eşitməli olanlar deyilən sözü eşidirlər ki?

Bir məşhur mahnının sözləri yada düşür: "Haralısan, haralı, durna?.."

Bəyəm kişilər də siqaret çəkir?

Gürcü tanışım Saşa və arvadı məşhur rəqqasdır. Hər ikisi öz ölkələrinin rəqs ansamblı ilə bütün dünyanı gəzib-dolaşıblar. İndi yaşlaşıblar, təqaüdə çıxıblar.

Bir neçə il öncə Saşanın qonağı idim. Arvadı eyvanda rəfiqəsi ilə siqaret tüsdülədirdi. Bu əsnada elə söhbətimiz də siqaretin zərərli və "xeyirli" tərəfindən gedirdi.

Təbiətən çox zarafatcıl olan Saşa dedi ki, istəyirsən gəl sənə siqaretlə bağlı bir maraqlı əhvalat danışım?..

Dedim ki, buyur.

Saşa dedi:

- Bilirsən ki, mən siqaret çəkən deyiləm. Amma arvadım siqaret həvəskarıdır. Əslində balerinaların, rəqqasələrin çoxu siqaret çəkir ki, artıq çəki yığmasınlar. Yəqin ki, bunu bilirsən. Nə isə... Bir dəfə nəvəm qonaq gəlmişdi. Bizə tez-tez arvadımın rəfiqələri toplaşırdılar. Həmin gün qadınlar baş-başa verib söhbət edə-edə bax elə indiki kimi yenə siqaret tüstülədirdilər. Nəvəm də kənarda oyuncaqlarla oynayırdı. Dişim ağrıyırdı. Mən qadınların "məclisinə" yaxınlaşıb qutudan bir siqaret götürdüm. Eyvana çıxaraq siqareti yandırıb damağıma qoydum. Bu əsnada nənəsinin üstünə yüyürən nəvəmin heyrət dolu səsini, daha doğrusu, qışqırtısını eşitdim: "Nənə, nənə, bir babaya bax, o da siqaret çəkir". Arvadım və onun rəfiqələri təəccübləndilər: "Hə, nə olsun ki? Çəkir çəksin də..." Nəvəm incik halda dilləndi: "Bəyəm kişilər də siqaret çəkirlər?" Hamı qəhqəhə çəkib güldü. Əslində gülməli bir şey yox idi. Axı bu uşaq evimizdə indiyəcən yalnız qadınların siqaret çəkməyini görmüşdü.

Nizaminin öz dilindən eşidək: O, kimdir?

M.Ə.Rəsulzadə "Azərbaycan şairi Nizami" adlı qimətli kitabında dahi şairin (İlyas Yusif oğlu Nizaminin) hansı millətə mənsub olduğunu sübut etmək üçün "uzaq" mənbəyə yox, məhz elə onun öz yaradıcılığına müraciət edir.

Müəllif Nizamidən belə bir beyt misal çəkir:

Torkiyəm-ra dər in həbəş nə xərənd,

Lacərəm, duğba-ye xoş nə xorənd.

Türkcəsi:

Türkcəmi bu həbəşlikdə alan yox,

Dovğamı bir yemək deyə sayan yo.

Məhəmməd Əmin başqa bir misal da çəkir:

Əgər şod torkəm əz xərgəh nəhani,

Xodayə, torkzadəmva to dani.

Yəni ki

Əgər türküm çadırdan

gizlinə çəkildisə də,

Xudaya, türk balasını sən özün qoru.

"Xosrov və Şirin" poemasından gətirilən bu misal böyük şairin hansı milli hisslərlə yaşadığını sübut edir. Şair öz türk xanımına - dünyadan köçən Afaqa "türküm" deyir, Afaqdan olan oğlu Məhəmmədi isə "türk balası" adlandırır.

Mən akademik Mehdizadə ilə görüşmüşəm...

(Mehdi Məmməd oğlu Mehdizadə 1903-cü il yanvar ayının 5-də indiki Cəbrayıl qəzasının Daşkəsən kəndində kəndli ailəsində anadan olmuşdur. O, 25 il maarif naziri olmuşdur)

...Ali məktəbi bitirən ili təyinatımı Ağsu rayonuna verdilər.

Avqustun sonları idi. Təyinat yerinə getdim. Sanki havadan od yağırdı. İkimərtəbəli mehmanxanada bir otaq tutdum. O vaxtlar ucuzluq idi. İndi adını dəyişib "hotel" qoyulmuş qonaqxanalarda qiymətlər ceyran belindədir, belə ki, bir gecə qalmaq üçün gərək bir aylıq orta əməkhaqqıdan keçəsən...

Nə isə... Ağsuda elə bir tanış-bilişim olmadığı üçün eşiyə-bayıra çox az hallarda çıxır, demək olar ki, bütün günümü otqdakı çarpayıma uzanıb özümlə gətirdiyim kitab-jurnalları oxumaqla məşğul olurdum.

Pambıq "kompaniyasının" qızğın vaxtı idi. Polis maşınları siqnal verərək ora-bura şütüyürdü...

Maarif şöbəsinin müdirini tapmaq əmri-mahal imiş. Deyirdilər ki, o da təsərrüfatlardan hansınasa "təhkim" olunub, iş yerinə az hallarda gəlir. Bəli, rəsmi sənədlərdə də "təhkimli" sözü işlədilirdi...

Nəhayət, bir gün müdiri tapdım. Dedi ki, baş qarışıqdır, bir-iki günə gələrsən. İki gündən sonra mehmanxanadan çıxıb təhsil şöbəsinin yerləşdiyi səmtə getmək istəyirdim ki, bir "Villis" markalı maşın xırçıltı ilə yanımda dayandı. Maşından iki polis düşüb qolumdan yapışdı. Nə baş verdiyini kəsdirə bilmədim. Məni maşına əyləşdirdilər. Məlum oldu ki, sahədə pambıq yığımı gedir, küçəyə "boş-boşuna" çıxmaq qadağandır...

Səhərisi günü təhsil şöbəsinin müdirini tapdım. Vəziyyəti ona izah etdim. Dedi ki, dərslər başlayan kimi şagirdli-müəllimli pambıq yığımına getməli olacağıq. Mən təyinat yerimin dəyişdirilməsini xahiş etdim. Razı olmadı. Dedi ki, bu məsələni yalnız maarif naziri (İndiki təhsil naziri - F.M.) həll edə bilər...

Maarif Nazirliyi Hökumət evində yerləşirdi. Nazirin qapısının ağzında iki nəfər dayanmışdı. Biri yaşlı, arğaz kişi idi, yayın istisində qara kostyum geyib qalstuk taxmışdı. Hiss olunur ki, köhnə maarif xadimlərindəndir. Digəri isə idman görkəmli, əzələli, tösmərək cavan bir oğlandı. Onlar da mənim kimi qəbula gəliblərmiş. Belə məlum oldu ki, nazir fasiləyə çıxıb. Gözlədik. Saat 2 tamam olanda katibə qız bizi içəri dəvət etdi. Hər üçümüz birbaşa nazirin kabinetinə keçdik. Arada televizorda, bir-iki dəfə elmi konfrans və yığıncaqlarda gördüyüm qara sağanaqlı eynəyin qalın şüşələrinin arxasından diqqətlə bizi süzən Mehdi müəllim başı ilə salamlaşıb əli ilə əyləşmək üçün yer göstərdi. Gəlişimizin məqsədini soruşdu. Sən demə, cavan oğlan Bədən tərbiyəsi texnikumunu bitiribmiş. Və o, tez-tələsik ayağa durub iri kabinetdə iti addımlarla irəli yeridi. Sanki naziri vuracaqdı. Hamımız çaşıb qaldıq. Oğlan düz nazirin qarşısında dim-dik duraraq əl-qolu ilə nəyisə izah etməyə çalışırdı. Nazir təmkinlə dedi:

- Tələsməyin. Məsələni bir az aydın izah edin.

Bir-iki addım geri gedən oğlan ya əsəbi, ya kəmhövsələ, ya da davranışına nəzarət etməyən adammış. Çünki o, təzədən ley kimi nazirin üstünə yeriyib rabitəsiz şəkildə nəyisə izah etməyə çalışdı. Elə bu əsnada otağa bir kişi daxil oldu. Təbii ki, nazirliyin əməkdaşı idi. Mehdi müəllim həmin adama dedi ki, bu cavan oğlanın - əzələli idmançının işini qaydaya salsın.

Sonra qara kostyumlu müəllim öz "dərdini" danışmağa başladı. Nazir qarşısındakı iri dəftərdə nəsə qeydlər edib, yaşlı maarif işçisinə: "Oldu, həll edərik, gedə bilərsiz" - dedi.

Növbə mənə çatdı. Gəlişimin məqsədini bildirdim. O, diqqətlə qulaq asıb soruşdu:

- Bəs nə üçün Ağsuda qalıb işləmək istəmirsən?

- Mənə dedilər ki, uşaqlarla pambıq yığmağa gedəcəksən. Mən isə dərs demək istəyirəm.

Mehdi müəllim soruşdu:

- Hansı rayona getmək istəyirsən?

Mən dedim ki, öz rayonumuza, yəni Gədəbəyə. O, gülümsəyib dedi ki, Gədəbəydə müəllimə ehtiyac yoxdur, əksinə, müəllim çoxluğu var. Sonra aramızda qısa bir dialoq oldu.

- Onda başqa bir rayon olsun, -dedim.

- Məsələn?

- Məsələn, Saatlı rayonu.

- Niyə məhz Saatlı?

- Çünki orada xeyli tələbə yoldaşlarım var.

Əlinin altındakı kitabçaya baxıb başını qaldırdı:

- Saatlı... Olar. Orada müəllimə ehtiyac var.

Araya bir qədər sükut çökdü. Mehdi müəllim qara sağanaqlı eynəyin qalın şüşələrinin arxasından diqqətlə mənə baxib dedi:

- Amma bəribaşdan bunu deyim ki, Saatlı da pambıqçılıq rayonudur... Əminəm ki, bir daha təyinatını dəyişmək fikrinə düşməyəcəksən...

Mən həmin təyinatla Saatlıya getdim. Doğrudan da Saatlıda daha qızğın bir "kompaniya" yaşamaqda imiş. Raykom binasının yaxınlığındakı mehmanxanada özümə bir otaq götürdüm. Oranın müdirinin adı, səhv etmirəmsə, Mirfazil idi. Yazıq kişinin bir gözü raykomun binasında idi.

Mehdi Mehdizadənin sözlərini xatırladım: "Saatlı da pambıqçılıq rayonudur... Əminəm ki, bir daha təyinatını dəyişmək fikrinə düşməyəcəksən..."

Ta təyinatımı dəyişmək barədə düşünmürdüm.

Firuz MUSTAFA

525-ci qəzet .- 2024.- 25 yanvar, №14.- S.13.