Leylanın Məcnunluğa gedən yolu...

"Mən öləndə ağlama" tamaşasının dedikləri

Gözlənilməzlik sənətin sehrini artıran meyardır. Yaxşı işlənmiş novella oxucunun mətnə heyrətini, major və minor ladlar arasında ani keçidlər edən bəstəkar dinləyicinin musiqiyə vurğunluğunu artıran kimi təqlidi sənətlərin ən alisi hesab olunan teatr tamaşaçının marağını çoxşaxəli qabiliyyətlərin kombinasiyası ilə cəlb edir. Fəqət, Aristotelin təbirincə desək, "nə ilə təqlid etmək", "necə təqlid etmək" və "nə təqliddir" suallarına verilən cavablar bütün dövrlərdə teatrın aktuallığının qorunmasına zəmin yaradır. Ötən günlərin birində izlədiyim "Mən öləndə ağlama" mono tamaşasını tamaşaçının zövqünü oxşayacaq, hazırlıqlı izləyicini düşündürəcək və həqiqi katarsis rolunu oynayacaq səviyyədə bütün standartlara və qarşıya qoyulan "niyə?" və "necə?" suallarına cavab verə bilən bir səhnə əsəri kimi səciyyələndirmək yerinə düşər. Sözügedən səhnə əsərində sona kimi əvvəldə qeyd etdiyim gözlənilməzlik, qıvraq manevrlar müşahidə olundu.

Mono pyes yazmaq bir yazıçı üçün, mono tamaşaya quruluş vermək bir rejissor üçün, tək adamın oyununun yükünü daşımaq və enerjini sona kimi saxlamaq bir aktyor üçün bəzən daha çox obrazın iştirakı ilə hazırlanmış çoxpərdəli səhnə əsərlərinin ərsəyə gətirilməsindən qat-qat çətindir. Təbii ki, söhbət sanballı və detallarla işlənilən tamaşalardan gedir. Dramaturgiya dialoqların, qarşılıqlı hiss və düşüncələrin, müxtəlifcinsli hərəkət və səslərin nəticəsidir. Mono pyesdə isə yazıçıya təqdim olunan çox az fürsət var - bir real, gördüyümüz, bizə təqdim olunan obraz; həmin obrazın monoloqları ilə təsəvvürümüzdə formalaşdırılan, amma canlı görmədiyimiz bir neçə obrazlar, xarakterlər; əvvəldən sona qədər ana xətti təşkil edən əsas hadisə və onun fonundakı bir neçə başqa məsələlər; qayədən çox da aralanmağa imkan verməyən, haşiyə çıxmağı mümkün olmayan dramatizm, yəni hadisələrin cərəyanolunma ardıcıllığı, sadə dillə desək, süjet... Və ən əsası SÖZ... O tək obraz ekspazisiyanı da, zavyaskanı da, kulminasiyanı da, razvyaskanı da göstərməlidir, özü də daha dinamik, sürətli və aydın... Dialoqların bütün təsiretmə gücü monoloqlara yüklənir və obraz izləyiciyə, özünə və digər təxəyyülümüzdə canlandırdığı obrazlara eyni anda xitab etməli olur.

Zənnimcə, yazıçı Pərvin "Mən öləndə ağlama" pyesi ilə tamaşaçıya xitab etməklə yanaşı, rejissora və aktyora da xitab etməyi bacarıb. Bu barədə daha ətraflı danışmazdan əvvəl pyesin enerjisi barədə söhbət açmaq yerinə düşər.

İnsan ağrılarının alt şüura, gələcək həyata, baş verənlərə adekvatlığa vurduğu zərbədən bəhs edən pyes bir məşhur mesajı yenidən nəzərə çatdırır: "İnsan travmalarının nəticəsidir". Leyla obrazı hadisələrin mərkəzində dayansa da, o, bəzən baş obraza, bəzən ikinci dərəcəli obraza, bəzən isə epizodik obraza çevrilə bilir; ata və anasının münasibətlərinin fonunda ikinci dərəcəli, düşdüyü dəlixananın o biri otağında məşuqu ilə sevişən növbətçi tibb bacısının fonunda epizodik, 51 yaşlı Mikayılın könül yoldaşı və bütün baş verənlərin ən ağır zərbə vurduğu insan kimi Leyla baş obrazdır. Tamaşa ruhi dispanserdə müalicə alan Leylanın üsyanı ilə başlayır: "Adamın da əlini-qolunu bağlayıb düz yola çəkərlər?!" Bu naqolaylıq, uyğunsuz münasibət onun köhnə dərdləri, əzabları ilə əlaqələndirilir. Əslində, uşaqlıqdan münasibətlərdə tərs mütənasibliyin şahidi olan Leyla dəlixananın qaydalarının fonunda dünyanın, insan münasibətlərinin natarazlığına üsyan edir.

Məlum olur ki, anası da vaxtilə Leyla kimi ağlını itirib. Dünyadan köçən anasının xiffətini xatırlayan Leyla atasına qarşı qəzəbini, eyni zamanda, mərhəmətini, narahatlığını ifadə edir. Onun qəzəbi də səbəbsiz deyil. Arxa planda qalmaq Leylanı mənəvi cəhətdən yaralayıb. O, uşaq olanda da, böyüyüb hüquq fakültəsinə daxil olanda da atasının reaksiyasını, nəvazişini, sevincini sezməyib.

Leyla bu qayğısızlığı, natamamlığı aralarında yaş fərqi çox olan Mikayılda tapır. Xoşbəxtlikdən Mikayılın həqiqi məhəbbəti Leylanı xoşbəxt edir. Məsələ orasındadır ki, Mikayıl da həyat yoldaşını və qızını itirib, onun da bir natamamlığı var. İki yarım qalmış insan birləşərək qaynar həyatın qucağına atılır.

Mikayılın ölümü isə Leylanın faciəsinə çevrilir. Çünki Mikayıl onun boğularkən yapışdığı saman çöpü idi. İndisə artıq söykənəcək divarı qalmamışdı. Keçmişdə yaşadıqları və bu ani ölüm Leylanın ruhi xəstəxanaya düşməsinə səbəb olub.

Leyla isə dəli deyil, qarışıq hisslərinin və yaşadıqlarının əsiridir... Mikayılın "Mən öləndə ağlama" sözlərini əsas götürən yazıçının qənaətini belə yozmaq olar: Mikayılın vəsiyyətinə əməl edən Leyla ağlamadı, ağlasaydı, daha rahat ola bilərdi. O isə bəladan həzz almağı seçdi. Ağlını isə həmin bəlanın rənglərinə, havasına tapşırdı.

Tamaşanın rejissoru Ayla Osmanovanın quruluşunu uğurlu hesab etmək olar. Hadisələrin keçidindən tutmuş aktyor üzərində işə qədər böyük zəhmət hiss olunur. Mizanlarda məntiqi ardıcıllıq aydın sezilir. Bir çarpayı və bir pəncərə kifayət edir ki, rejissor bütün fikrini çatdıra bilsin; pəncərədən çöldəki və içəridəki hadisələr, bir insanın məhkum olunduğu nöqtə - çarpayı... Leyla pəncərənin o üzündəki növbətçi qadının sevişdiyini görüb nələrisə xatırlayır. O tərəfdəki xoşbəxtlik ona gülməli gəlsə də, keçmiş ağrılarını dindirir. Rejissor bu nəqletmənin göydən düşmədiyini, xüsusi bir səbəbin nəticəsi olduğunu çatdırır. Tamaşanın ekspozisiyası çox yaxşı işlənib. Tamaşada şahidi olduğumuz situasiyaya qədərki məsələlər aydın izah olunur.

Yazının əvvəlindəki gözlənilməzliyə qayıtmaq istərdim. Ömrün müxtəlif mərhələlərini nəql edən Leyla bir epizoddan digərinə adlayanda gözlənilməz keçidlər edir, ya rəqslə, ya görünüşündəki xırda dəyişikliklə (məsələn, saç düzümü), qeyri-adekvat davranışları, şıltaqlığı, hərəkətliliyi ilə tamaşaçını dörd gözlə izləməyə vadar edir.

Sona yaxın Leyla ilə Mikayılın dialoqları olur. Səhnədə isə təkcə Leyla var. O, döşəyinin altından kişi köynəyi çıxarır və əyninə geyinir. Bu mizan rejissorun axtarışlarının nəticəsidir. O bunla məsələni həll edir və Leylanı Mikayılın da dili ilə danışdırmağı bacarır.

Tamaşanın finalında isə Leyla özü əlləri bağlı şəkildə səssiz uzanıb ruhunu əzabların xatirəsindən qurtarmağı seçir: bəzən insan tab gətirmir və mübarizədə uduzur.

Heç də həmişə qalib, bütün fəlakətlərə baxmayaraq, mübariz qadın obrazını seyr eləməyə məcbur deyilik. "Mən öləndə ağlama"nın orijinallığı da məhz burdadır. Tamaşanın səhnəyə qoyulmasında əsas məqsəd odur ki, insan tab gətirməyə bilər, amma kiminsə bu həddə gəlib çatmasına şərait yaratmaq lazım deyil.

Pyes və quruluş barədə qeyd etdiyim müsbət auranın əsas qəhrəmanı təqlid edən şəxs - Səbinə Məmmədzadədir. Aktrisanın səhnə adamı kimi keyfiyyətləri tamaşanın uğurlu taleyini şərtləndirdi. Onun aydın diksiyası, səhnədə imkanlarını genişləndirən elastikliyi, plastikası, qıvraqlığını xüsusi vurğulamaq lazımdır. Səbinə Leyli xislətli Məcnunluğu canlandıra bildi, bunu bacardı. Leyli məhəbbətinin, sədaqətinin acı nəticəsi onun məcnunlaşdırdı.

Stanslavskinin nəinki 4-cü divarı, hətta digər 3 divarı da bu tamaşada görünmürdü. Tamaşaçılarla yaxın təmasda belə təbii performans peşəkarlıq tələb edir. Bəzən tamaşaçı ilə üzbəüz dayanıb gözünə zillənən aktrisaya müxtəlif reaksiyalar gəlsə də, o öz havasını pozmur, həqiqətən, obrazın əhvalından ayrılmırdı.

Uğurlu səhnə işinə görə Gənc Tamaşaçılar Teatrının kollektivini, xüsusən, yazıçı Pərvini, rejissor Ayla Osmanovanı və aktrisa Səbinə Məmmədzadəni səmimi qəlbdən təbrik edirəm!

Nadir YALÇIN

525-ci qəzet .- 2024.- 18 yanvar, №9.- S.11.