Elçin sənətkarlığı:
detallar, motivlər və bədii mükəmməllik
Qərbdə "Səssiz nəsil" adı ilə
tarixdə qalacaq termin yayılanda SSRİ-də bunun tam əksi
olan "Altmışıncılar" cərəyanı
start götürdü. Onlara "XX qurultayın
övladları" da deyirdilər. Bu
"övladların" doğum tarixi 1918-ci ildən
başlayıb 1940-cı illərə qədər
uzanırdı. "Estetik düşüncənin
inkişafında yeganə dövr olaraq fərqləndirilən"
altmışıncıların parlaq nümayəndələrindən
biri də ötən il 80 yaşını qeyd etdiyimiz Xalq
yazıçısı, görkəmli ədəbiyyatşünas
alim Elçin Əfəndiyevdir. O, Azərbaycan
"altmışıncılar"ının ən cavanı
sayılır. Elçini bu mərhələdən
çıxarmaq mümkün olmadığı kimi,
60-cılar nəsrini də onun yaradıcılığını
nəzərə almadan düşünmək olmur.
Yazıçı özü mənsub olduğu nəsil
haqqında belə deyir: "Onlar gəmidə oturub, gəmiçi
ilə dava etməyi bacardılar". Məncə, bu
pleyadanı bundan daha doğru xarakterizə etmək olmazdı.
Elçin mənim mütaliə dünyama nə vaxt, necə
daxil oldu? Orta məktəbin orta siniflərində.
Xatırladığım qədər, "Ulduz"
jurnalında çap olunmuş o hekayə gənc qızın
uğursuz məhəbbətindən bəhs edirdi.
Maraqlıdır ki, hekayənin, surətlərin adı
yadımda qalmasa da, bəzi detalları dəqiq
xatırlayıram. Məsələn, qızın
paltarını ütüləməsi, güzgünün
qarşısında fırlanması... Elçin fraqment, detal
ustasıdır. Deyildiyi kimi - "detal əsərdə həlledici
rol oynamır... Həll edir". Mükəmməllik
detalların məcmusudur. Necə deyərlər, dama-dama
göl olar.
Mənim Elçinlə yazıçı-oxucu
tanışlığım o hekayədən başladı və
bu günə qədər davam edir. Rəsul Rza yazırdı
ki, yazıçının iki doğum tarixi olur. Biri
dünyaya gəldiyi, digəri ilk əsərinin
yarandığı gün. Məsələyə bu tərəfdən
baxanda bu iki doğum tarixi arasında elə böyük məsafə
görünmür.
Elçin özünü dərk edəndən
yazır, obrazlı desək, əliqələmli doğulub.
Ədəbiyyata ciddi addımı yeniyetmə yaşında
atıb və ilk addımlarından da həyata, cəmiyyətdə
baş verənlərə münasibəti ilə seçilib.
Erkən Elçin bir hekayəçidir. Hekayəyə 16
yaşından yol yoldaşlığı edən, onu həmişə
əziz tutan yazıçı bu kiçik janrda əvəzsiz
nümunələr yaratmışdır. Onun hekayələrini
poetikasına görə etüd də adlandırmaq olar.
Yazıçı özü bu fikirdədir ki, hekayə
uğur qazanmaq üçün həyatdan gəlməlidir.
Elçinin hekayələri həyatdan alınmadır,
personajları sən, mən, bizik... Bu qəhrəmanların
yarandığı ölkə artıq dünya xəritəsindən
silinsə də, özləri bu gün də yaşayır.
Şəxsən özüm konkret adam tanıyıram ki, elə
bil Kərim kişinin ("Qış nağılı")
canlı proobrazıdır. Bağla nəfəs alır,
qocalığının bütün poeziyası
bağıdır, orda canlanır, onunla ömrü uzanır.
Məsməxanımı da ("Bir görüşün
tarixçəsi") tez-tez görürəm, sadə bir
şofer baba olan Ağababa da ("Dolça") bağ
qonşumuzdur, eynən Zübeydənin ("Toyuğun diri
qalması") tipajı olan qadın da tində sarıkök
satır.
1970-ci illərdə Elçin əsasən öz gənc
müasirlərindən, onların həyat və məişətindən,
məhəbbət və arzularından yazırdı. Bu onillik
Azərbaycan üçün "gözəl dəyişikliklərlə"
yadda qalıb. Ümumiyyətlə, müasirlik Elçin
yaradıcılığının əsas cəhətidir. Və
bu müasirlik "qocalmır". İdeologiyaya xidmət etmədiyi
üçün zaman onun əsərlərinin əleyhinə
işləmir, bu gün də elə həmin cür aktual olub
vaxtdan ucada dayanır. "Elçin, güclü
düşüncələrin, incə duyğuların və
sarsılmayan sevgilərin yazarı" olub (Ə.Bəndəroğlu)
oxucunu duyur, hiss edir, hər biri üçün yazır.
Abşeron motivlərinin onun
yaradıcılığında özəl bir yeri vardır.
Bu "motivlər" xüsusi yazı manerası ilə
seçilir. Elçin Bakı mühitini yaxşı bilib,
yaxşı da təqdim edən yazıçı kimi
tanınır. Abşeronun torpağı bərəkətli,
müalicəvi olsa da, təbiəti yarımsəhra, şoran
olduğundan estetik baxımdan kasıb hesab edilir. Bunun
üstünə məkanın diskomfortunu da gəlsək (dəli
küləyin sovurduğu qum ağzına dolur, dişlərinin
arasında xırçıldayır), mənzərə
heç də yarımada coğrafiyasının xeyrinə
deyil. Xüsusilə, rayonda böyüyənlər
üçün. Təpəli düzənlik relyefdə Atəşgah,
Yanardağ alov məbədləri kimi təbiət hadisələrindən
başqa demək olar, heç bir təbiət abidəsi
yoxdur. Buranın ümumi mənzərəsini isti qumun
üstünə uzanmış meynə, əncir, tut və bir
də olsa-olsa, iydə ağacları təşkil edir. Raziyanə,
şingilə və hər cür çayır növlərini
əlavə etsək də, peyzaj dəyişmir.
Yadımdadır, 70-ci illərdə bağımıza Qubadan
qonaq gəlmişdi. Gecə gəldiyindən heç nəyə
baxa bilməmiş, səhər açılanda şaqqama
günün altında bir-iki meyvə və bol meynə
ağacları görən qonaq demişdi: "Hə, indi gedək
bağa". Bağın elə gördüyü olduğunu
eşidəndə çox təəccüblənmişdi:
"Bu kul-kus?" (Yəni kol-kos). Bu kol-kosu, yəni minimal
peyzajı, bayquş, ilan, kərtənkələ, kirpidən
ibarət olan faunanı əsərlərində bu qədər
romantikləşdirməyi, poetikləşdirməyi və
sevdirməyi yalnız doğması bacarardı.
"Abşeron Abşeron deyildi bu dəm, Abşeron bir cənnətməkan
idi, elə bir cənnətməkan ki, bu dəm bu
qayalıqdan, bu qumluqdan o aydın, o açıq üfüq xəttinə
kimi bir aynası var idi və bu ayna bu saat göz
qamaşdırırdı, günün altında par-par
parıldayırdı, gömgöy idi, sakit idi". Bir də,
əlbəttə ki, dəniz. Abşeron silsiləsinin daimi və
mərkəzi obrazı... Bəzən deyirlər ki, dəniz dənizdir
də, o da sudur, bu da... Yox, yenə də yox... Baxır kimin
üçün... Elçinin Dənizi canlıdır. Onunla
salamlaşmaq da olar, vidalaşmaq da. Dərdləşmək də
olar, əlləşmək də. Dost da olmaq olar, düşmən
də. Dəniz həm də ovqatdır... "Xəzri dənizi
köpükləndirə-köpükləndirə əsdikcə
əsirdi, dayanmayacaqdı elə bil, elə həmişə
belə əsəcəkdi: sahilə yaxın dəniz bu xəzrinin
altında çay kimi axırdı və adama elə gəlirdi
ki, elə bil ağappaq köpüklü dalğalar deyildi,
dünyanın saysız-hesabsız qağayıları
almışdı dənizin üstünü".
Abşeron motivləri,
bağ mövzusu Elçin yaradıcılığından
bir xətt kimi keçir. Düz, paralel, ziqzaq, ya da
çarpaz. Amma keçir. Bu hekayələr həm də, əsl
yay hekayələridir. Qumsallar-ağır gilli torpaqlar, xəzrilər-gilavarlar,
məltəmlər-şəbnəmlər, aylı-ulduzlu gecələr,
tərk edilmiş bağlar, dəniz, sahil, çimərlik, səma,
üfüq... "Namusunu başında kepka kimi gəzdirən,
bal kimi sevgisiylə sevdiyini bezdirən" (Z.Xəlil)
Baladadaş bu mövzunun qaranquşlarındandır. Hər mənada.
Hətta, düşünürəm ki, Bakılı
oğlanlar KVN komandasının 90-larda və daha sonrakı
koloritli obrazlarının ucu Baladadaşa gedib
çıxır. Çünki Elçinə qədər
aerodrom kepka, Bakı ləhcəsi ədəbiyyat və incəsənətimizdə
yox qədər idi. Baladadaş unikal obraz olub, kənd
cavanlarının ümumiləşdirilmiş tipidir. Akademik
İsa Həbibbəyli "Baladadaşın ilk məhəbbəti"
əsərini Azərbaycan hekayə janrının ən
möhtəşəm nümunələrindən biri kimi dəyərləndirir.
Smartfonların olmadığı Bakı bağlarının əsl
fenomenini məhz Elçinin Abşeron silsiləsində
görürük. "Janrın" bütün təzahürlərində...
Hər yerdə ədəb, hörmət, nə
çox burda həmsöhbət.
Ən gözəl istirahət - Abşeron
bağlarında... (F.Ziya)
Sözügedən zamanda Abşeronda bir bağ kultu
yaşanırdı. Yay gələn kimi məxluq üz tuturdu
bağlara... Bağ həyatı həmişə, indinin
özündə də azad, saymazyana, səhlənkar həyat
tərzi ilə seçilir. Baladadaşın özü də
içində olduğu mühit kimi azaddır. İstəyir
küçədə oturub mürgü döyür, şuma
qədər yonur, "özü öz ayağı ilə"
əsgər gedir, qayıdanda xətri istəsə, gedib oxuyar
da... Sevilin adaxlısını elə həmin ifada susdurur:
"Bu da sənin marojna pulun". Məzəli görkəmi,
ondan da məzəli xarakteri olmasına baxmayaraq, Baladadaş
sözün ən müsbət çalarında məğrurluq
nümunəsidir. Oxucu onun gələcəyinə, parlaq
yüksəlişinə inanır, yazıçı bizi buna
inandırır. O gözlənilməzliyi ilə taleyini dəyişə
biləcək adam təsiri bağışlayır. Nə
payızda "dənizin bumbuz soyuğunu vecinə
alır", nə "upravlyayuşi" Muradı, nə
Gümüş Maliki, nə də onun bacanağı
hamamçı Ələkbəri. "Ümumiyyətlə,
elə bil ki, dünya Baladadaşın vecinə deyildi". Dənizi
o qədər çox sevir ki, "mənim oğlum dənizə
oxşayacaq" deyir ("Baladadaşın toy hamamı").
Burada biz artıq onu "kəndin sayılan
cavanlarından" biri kimi görürük.
(Ardı var)
Dilarə ADİLGİL
525-ci qəzet .- 2024.- 30 yanvar, №17.- S.14.