"Molla Nəsrəddin"in
və "Şərq qapısı"nın
"Bisavad"ı kimdir?
Zəmanəsinin digər mətbuat orqanlarından fərqli
olaraq "Molla Nəsrəddin" jurnalı Azərbaycan mətbuatı
tarixində böyük bir məktəb yaradaraq bir çox
qabiliyyətli və istedadlı nəslin yetişməsində,
yaradıcılıq qabiliyyətinin üzə
çıxarılaraq formalaşmasında mühüm rol
oynayıb. Əsas diqqət çəkən məqamlardan
biri də, redaksiyaya göndərilən məktubların,
yazıların müəlliflərinin xalq içərisindən
çıxan savadlı, elm, ədəbiyyat sahəsinə
maraq göstərən sadə insanların olması idi. Bu ədəbi
məktəbin qazandığı uğurlarda isə Naxçıvan
mühiti və naxçıvanlı müxbirlərin maddi və
mənəvi baxımdan mühüm rolu olub. "Molla Nəsrəddin"in
Naxçıvanda dəstəkləyən, geniş
yayılmasına, burada baş verən hadisələrin, əhəmiyyətli
xəbərlərin jurnalda dərc olunmasında köməklik
göstərən müxbirlərin sayı heç də az
deyildi. Bu müxbirlər sırasında Azərbaycanın
Naxçıvandakı mətbuat müvəkkili və
"Şərq qapısı"nın ən fəal
müxbiri Məmmədəli Əsədullazadə, Məmmədəli
Sidqi, Əkbər Abbasov, Mirzə Cəlil Mirzəyev
(Şürbi), Məmməd Əkbərov və başqa
qabaqcıl şəxslərin adlarını qeyd edə bilərik.
“Molla Nəsrəddin” jurnalı 1930, ¹29.
Həmin dövrdə jurnalın naxçıvanlı
yazar və müxbirləri "Molla Nəsrəddin"lə
sıx əməkdaşlıq edir, jurnalın səhifələrində
kəsərli yazılarla çıxış edirdilər.
Onlar cəmiyyətdə görüb şahidi olduqları
dövrün mühüm və olduqca əhəmiyyətli
hadisələrini satirik üslubda qələmə alır,
müxtəlif gizli imza və təxəllüslərlə
redaksiyaya göndərirdilər. Məlum olduğu kimi,
dövrün təhdid və təqiblərindən müəlliflər
özünümüdafiə məqsədilə ciddi, ictimai
xarakterli yazılarında bir çox fərqli anonim imzalardan
istifadə edirdilər ki, bu səbəbdən mətbuat səhifələrində
günü-gündən gizli imzaların sayı
artırdı.
XX əsrin iki məşhur mətbuat orqanı
"Molla Nəsrəddin" jurnalı və "Şərq
qapısı" qəzetində naxçıvanlı
müxbirlərin "Həvəskar", "Tələbə",
"Vahid", "Tənqidçi", "İnqilab",
"Bisavad", "Xəbərçi" kimi gizli
imzalarına rast gəlirik ki, bu sırada ifşakar
yazılarıyla "Bisavad" imzalı müxbir diqqətimizi
cəlb edir. Bəs Naxçıvandan "Molla Nəsrəddin"
jurnalına məqalələr göndərən və "Şərq
qapısı" qəzetində tənqidi yazılarla
çıxış edən "Bisavad" kimdir?
Apardığımız araşdırmalar nəticəsində
"Molla Nəsrəddin" jurnalının sovet
dövrü nəşrlərində "Bisavad"
imzasıyla yazılar dərc edilib ki, eyni imzanı "Şərq
qapsı"nın həmin illəri əhatə edən
nömrələrində də görmək
mümkündür.
Jurnalın 1927-1930-cu illəri əhatə edən nəşrlərində
"Bisavad", "Dinsiz bisavad", "2 Bisavad"
imzaları ilə 10-a yaxın məqalə dərc olunub.
"Bisavad" imzasına ilk dəfə "Molla Nəsrəddin"in
2 aprel 1927-ci il tarixli 14-cü nömrəsində rast gəlirik.
"Bisavad" imzası ilə dərc edilmiş həmin
yazıda oxuyuruq: "Maliyyə idarəsində və kənd
təsərrüfat bankında neçə katib
olmalıdır? Bir məsul katib 150 manat, 1 nəfər də
türk katibi məsul katibinin müavini ki, kəndçi gələndə
onun ərizə halını tərcümə etsin, o da 100
manat, hərgah təftiş şöbəsinin və
mühasibənim şöbələrinin
qulluqçularının qədərini və aldıqları
maaşlarının miqdarını yazsam, o vaxt, qorxuram, mənə
acığın tuta, suallarıma cavab verməyəsən.
Kooperativlərin barəsində də, gələcək
nömrədə yazaram. İkinci sualım budur ki, icraiyyə
komitəsinin sədri idarədə gündüzlər o qədər
işləyir ki, ərzi-halların çoxusunu aparıb evdə
nahardan və dincəlikdən sonra baxır".
"Bisavad" 1929-cu ilin 38-ci sayında verilmiş
"Liliya xanımın qarşılanması" adlı məqaləsində
yazırdı: "Naxçıvan Torpaq
Komissarlığının maşinistkası Liliya xanım
bir aylıq məzuniyyətdən qayıdanda (5 gün də
yubanıb yoldaşları nigaran qoymuşdu) onun
pişvazına vağzala idarəsinin beş katibi-texniki,
ağronom və bir nəfər də başqa xidmətçi
gedib onun üçün xüsusi bir fayton da gətirib
çox əzizlik ilə şəhərə apardılar.
Sabahı gün isə idarə işçiləri tətil
edib Liliya xanımın
görüşünə getdilər. 35 günlük
ayrılıqdan sonra bu görüş dadlı idi. Allah sənə
də ruzi eləsin".
Növbəti ilin 18-ci sayında "2 Bisavad"
imzalı yazıda bildirilir: "Naxçıvan zəhmət
müvəkkilinin 399 nömrəli 30 aprel tarixli qərarı
üzrə bütün idarələrə xəbər
verilmişdir ki, idarə işçiləri hamam burqusu ilə
işə daxil olub və işdən
çıxmalıdırlar. Ona görə də Molla əmi,
dünən qulluqçular, qaranlıq düşənə qədər
hamam burqusunun gurultusunu yəni (fışını) gözləyirdilər,
sonra məlum oldu ki, hamamın nasosu xarab olub 1 həftədir
ki, işləmir və hər gündə də
qulluqçular xırda bağın qabağında qudoku
gözləyirlər ki, işə getsinlər. Birdən saat
10-11 olur, qulluqçular da idarəyə gələndə
yubanırlar və çox vaxt töhmət alırlar.
Molla: Amma yaxşı tədbirdir".
Ümumiyyətlə, satirik üslubda qələmə
alınmış və Naxçıvandakı problemlərdən
xəbər verən bu yazıların hər birinə nəzər
yetirdikdə əsas məzmunun dövlət idarə müəssisələrindəki
qanunsuzluqlarla bağlı olduğunu görürük. Müəllif
heç kimdən çəkinmədən yüksək
dövlət idarələrində çalışan məmurlara
tənqidi münasibət bildirməklə idarələrdəki
özbaşınalığı ifşa edir.
Bu gün o gizli imzaların hər biri ilə
bağlı tədqiqatçı alimlərimiz tərəfindən
ciddi araşdırmalar aparılıb və bəzi ehtimallar irəli
sürülüb.
Filologiya elmləri doktoru Fərman Xəlilov
apardığı tədqiqat nəticəsində "həmin
dövrdə Naxçıvanda Əkbər Abbasov adlı
şəxsin yaşadığını və "Molla Nəsrəddin"
jurnalının 1930-cu il tarixli 28-ci nömrəsində "Xəstə
müdir" məqaləsinin sonuna qoyulan "Bisavad"
imzasının "Şərq qapısı" qəzetinin
müxbiri Əkbər Abbasova" aid ola biləcəyi
ehtimalını irəli sürüb.
“Şərq qapısı” qəzetinin mətbəəsi
Məqalədə "Bisavad" dövlət məmurlarının
xalqa laqeyd münasibətindən şikayətlənib
bildirir: "Naxçıvan Firqə Komitəsinin təşkilat
şöbə müdiri, milliyətcə erməni olan Danelyan
12 gündür ki, idarənin qapısını
bağlayıb mənzilində istirahətlə məşğuldur".
Bu məqaləyə görə müəllifi məsuliyyətə
almaq qərarı çıxarılaraqonun gərçək
kimliyinin öyrənilməsinə cəhdlər olunsa da,
"Şərq qapısı" qəzetinin müxbirləri
M.Ə.Əsədullazadə, N.Əlizadə, K.Tağıyof,
N.Hacılı, M.Ə.Seyidov və başqaları jurnalın
redaktoru Cəlil Məmmədquluzadədən onun
imzasını heç bir təşkilata verməməyi və
gizlin saxlamağı xahiş etmişlər.
Nəzərə çatdıraq ki, Ə.Abbasovun
adına "Molla Nəsrəddin" jurnalının 1921-ci
il tarixli 8-ci sayında dərc edilmiş "Təşəkkür"
adlı yazıda rast gəlirik. Həmin yazıda Əkbər
Abbasov və Ordubadi Seyidovun Təbrizdə qafqazlı
mühacirlərə göstərdikləri yardımlardan bəhs
olunur. Ə.Abbasovun bu xidmətləri haqqında ilk dəfə
tarix elmləri doktoru Fəxrəddin Cəfərovun "Erməni
vəhşiliyi" (2009) monoqrafiyasında məlumat verilib.
"Molla Nəsrəddin" jurnalındakı gizli
imzalarla bağlı çoxsaylı tədqiqatlar aparılsa
da, bu vaxtadək "Şərq qapısı" qəzetində
istifadə edilən gizli imzalardan bəhs edilməmiş, qəzetlə
bağlı önəmli olan bu məsələ diqqətdən
kənarda qalmışdı.
Məlum olduğu üzrə, "Şərq
qapısı" sovet hakimiyyətinin ilk illərində
(1921-ci ildə) nəşrə başlamış və
"Molla Nəsrəddin"in jurnalistik təcrübəsindən
və ənənələrindən məharətlə istifadə
etmişdi. Belə ki, "Şərq qapısı" qəzetinin
müxbirləri "Molla Nəsrəddin"in təsiri ilə
"Əli Yezid", "Əbka", "Qurban",
"R.M", "İnqilabçı", "S.S.",
"Pinəçi", "Fəxri", "Abdal",
"Avara", "Xəbərçi", "Dəvəçi",
"Sərsəri" və sair gizli imzalardan istifadə ediblər.
Yuxarıda "Bisavad" imzasının Ə.Abbasova
aid ola biləcəyi ehtimalını qeyd etdiyimizdən
"Şərq qapısı"nda da bu imzayla dərc edilən
materiallardan bəzilərinə nəzər yetirib müqayisə
aparmağı məqsəduyğun hesab edirik.
(Ardı var)
Günel ƏSGƏROVA
AMEA Naxçıvan Bölməsinin elmi
işçisi
525-ci qəzet.- 2024.-16 yanvar,¹7.- S.15.