Adil Cəmil sözünün
işığında
Adil Cəmil ötən əsrin 70-ci illərində ədəbiyyatımıza
gələn və poeziya aləmində deməyə öz
sözü, özünəməxsus deyim tərzi, bəhs
etdiyi hər bir mövzuya spesifik yanaşma mövqeyi olan
şairlərimizdəndir. Onun yaradıcıllığı
geniş, çoxşaxəli və rəngarəng
olduğundan "Seçilmiş əsərləri"ndəki
şeirlərini təhlil etmək üçün bir
neçə hissəyə bölməyi məqsədəuyğun
bildik.
AĞ RƏNGİ SEVƏN ŞAİR
Ta qədimdən ağ rəng həmişə
xoşbəxtlik rəmzi olub. Bu alqışlar və atalar
sözləri - "Səni ağ günə
çıxasan", "Günün ağ olsun",
"Ağ gün görəsən", "Ağ gün
adamı ağardar" da dediklərimizi sübut edir. A.Cəmilin
yazılarında da ağ rəng sanki bir rəmz kimi
keçir. Məsələn, onun şeirlərində "Gecə
kölgə də ağdır", "Pəncərədə
ağ yağışın damcıları
puçurlanır", "Körpü də
ağdır", "Cığırlar, yollar
gümüşüdür, ağdır", "Şair
özü də ağ atın üstündə ağ şəhəri
gəzir", "Hər tərəf ağ pərdəyə
bürünüb"...A.Cəmilin şeirlərində təbiət
də sanki ağ rəng fonundadır və canlıdır.
Onun belə şeirlərini oxuyarkən, elə bil yüksək
sənətkarlıqla çəkilmiş tabloya tamaşa
edirsən. "Yaşıl talada" adlı dörd bənddən
ibarət şeirində şair istedadının nəticəsi
olaraq göz önündə belə bir təbiət mənzərəsi
canlanır: "Yaşıl talada gözəl bir məclis
qurulub. Torağaylar oxuyur, nərgizlə bənövşə
baş-başa verib, duman bir pərdədir, çəmən
bir səhnəyə dönüb, çiçəklər isə
səhnədə əsl tamaşa oynayır..."
Bəzən işlətdiyi bu uğurlu bədii təsvir
və ifadə vasitələri elə bil şairi razı
salmır. O istəyir ki, şeirlərində
yazdığı hər bir misra Murovun, Kəpəzin
"dodaqlarından" bir qətrə su içsin:
Bal damar cökənin yarpaqlarından,
Nərgiz sırğa taxar qulaqlarından.
Murovun, Kəpəzin "dodaqlarından",
Bir qətrə su içə yazdığım mənim.
("Misram dağdan su içə")
Şair uzun müddət şəhərdə
yaşasa da, doğulduğu kəndi, ata-anasını bir an
belə unutmur. Onun kiçik qardaşı İlhama həsr
etdiyi "Evin kiçik oğlu" şeirində şairin kənd-kəsəyə,
el-obaya necə bağlı olduğunu görürük:
Dönmürük o kəndə biz üzü
dönük -
Bir az yüngülləşə çiynindəki
yük...
Böyüyüb olmusan sən bizdən böyük,
Kiçiltmə yaşını, qardaşım
İlham.
Şair kiçik qardaşı İlhama müraciətində,
kəndlərindəki göy atlarını, danalarını,
buzovlarını, qoyun-quzularını, hətta itlərini belə
unutmur, ərklə belə deyir:
Özün sulayarsan göy atımızı,
Dananı, buzovu bağlarsan özün.
Qoyunu arxacda, quzunu küzdə,
İti qarqarada saxlarsan özün.
Şairin ailəcanlılığı, ata-anası,
qardaş-bacısı ilə bərabər, öz
övladlarını da ürəkdən, səmimi bir ata məhəbbəti
ilə sevməsi ilk dəfə məktəbə gedən
qızı Xəyaləyə həsr etdiyi "İlk dərs"
şeirində aydın hiss olunur:
Gedirsən... arxanca boylanıram mən,
Baxıram ağ çiçək açıb
saçların.
Gedirsən... üstündən keçib gedirsən
Bir zaman mən çəkən ehtiyacların...
QƏLBİ "QƏLPƏLİ"
MƏHƏBBƏT ŞAİRİ
Adil Cəmilin bütün ruhuyla, varlığıyla
bağlı olduğu mövzulardan biri də əbədi və
əzəli mövzulardan sayılan Məhəbbətdir. Dahi
Azərbaycan şairi Səməd Vurğun yazırdı ki,
"məhəbbət əbədi bir ehtiyacdır". A.Cəmil
də bu əbədi və əzəli ehtiyac olan məhəbbətə
biganə qalmayıb, bu mövzuda bir çox yaddaqalan şeirlər
yazıb. Müəllifin məhəbbət şeirləri bədii
baxımdan mükəmməldir. Şairin lirik qəhrəmanı
isə eşqinə sadiq, dönməz, mətin təsir
bağışlaması ilə yaddaqalandır. "Ulduzlu gecəmiz",
"Nağıllı sevgi", "Sevərək yaşamaq",
"Belə sevən tapılmaz", "Dağlar gözəli",
"Məni bağışlama", "Niyə gəlmədin?",
"Bir dəli sevgidən göyərib dünya" və
digər şeirlər A.Cəmilin bu mövzuda
yazdığı maraqlı nümunələrdir.
Şair "Sevginin göydən gəldiyini, qeyd edərək,
əli çatmadığı sevgilisinə "mələk",
onu xəlq eləyən Tanrıya isə "əhsən"
deyir. Lirik qəhrəmanının məsum hisslərini
"Ulduzlu gecəmiz" şeirində belə ifadə edir:
Danış, doymamışam lətif səsindən...
Özgə səs hissimi apara bilməz.
Bir cüt gözlərinin cazibəsindən
Məni milyon ulduz qopara bilməz.
"Nağıllı
sevgi"şeirində isə sevgini "şirin
nağıla" bənzədir:
Sən məni yaşadan şirin nağılsan,
Bənzəyir bir şirin nağıla sevgim.
Elə "qurmuşam" ki, dünya dağılsa,
Çətin parçalanıb dağıla sevgim.
"Sevərək
yaşamaq" şeirində sevgi ilə bağlı səmimi
hisslər bu cür verilib:
Sən, ey xəyalıma bürünən gözəl,
Məhəbbət insanın xətası deyil.
Mələk timsalında görünən gözəl,
Əllərim əlinə çatası deyil.
Əzablar qoynunda doğulur insan -
Sevərək yaşamaq deyildir asan.
Hər şeyi unudub bu şeri yazan
Elə bil üç uşaq atası deyil.
Adil Cəmilin məhəbbət şeirlərindən
çıxan ideyanı belə ümumiləşdirmək
olar: məhəbbət, hər şeydən əvvəl,
sevib-seçdiyin adam üçün, onun taleyi, gələcəyi
üçün məsuliyyət daşımaq deməkdir.
Müəllifin qənaətlərinə görə, məhəbbət
qəlbin və bədənin, ağlın və idealın, səadət
və xoşbəxtliyin birliyidir, vəhdətidir, bəzən
vüsal, bəzən də ayrılıq, kədər,
hicrandır.
O TAYLI-BU TAYLI VƏTƏN DƏRDLƏRİ
Adil Cəmilin ən çox sevdiyi mövzulardan biri Vətən
mövzusudur. Bu şeirlərdə o taylı-bu taylı
Bütöv Azərbaycanını sevən, vətənpərvər
bir şair qəlbinin kövrək
pıçıltıları, eyni zamanda Ana Vətənin ikiyə
bölünməsindən irəli gələn nisgilli
yaşantıları hiss edilir. Onun "Gözlərim yol
çəkir" şeirindəki bu misralara diqqət yetirək:
Gözlərim yol çəkir - yollar gözümdə,
"Nə bir gələnim var, nə bir gedənim".
Haçandır qalmısan əli dizində,
Bir dildə danışan iki vətənim...
...Həsrət yol gəlibdir neçə qərinə,
Bir gün bu yolları ölçən tapılar...
Xuda kömək olsun Xudafərinə -
Nə vaxtsa üstündən keçən
tapılar!
Şair bu
ayrılıq dərdinə dözə bilmir. Onun nənəsi
də bu dərdə dözə bilməyib, buna görə də
şairin atasının adını Savalan qoyub:
Gözümü açandan göynəyir sinəm,
Bu həsrət canımda məgər can qoyub?!
Ölüncə o taya boylanan nənəm,
Atamın adını Savalan qoyub...
Otuz il işğal altında olan
torpaqlarımızın "iniltisinə" nə qədər
şeirlər, hekayələr, povestlər, romanlar
yazılıb, kinolar, rəsmlər çəkilib, nəğmələr
bəstələnib. Belə əsərlər içərisində
A.Cəmilin yaradıcılıq nümunələri də bəyənilib,
sevilib. Bu, belə də olmalı idi. Axı şair o torpaqlarda - Qarabağda - Kəlbəcərdə
doğulub. Oranın suyunu içib, havasını udub. Bu
mövzulu yazılarda doğma Azərbaycanın hər guşəsini
- Şuşasını, Laçınını,
Xocalısını, Bakısını, Şirvanını...
sevən, vətənpərvər bir şair qəlbinin
çırpıntıları, eyni zamanda ulu yurdunun erməni
işğalından irəli gələn nisgilli
yaşantıları qabarıq şəkildə duyulur.
O, şeirlərində heç bir vəchlə
doğma vətənin, o cümlədən, ana Kəlbəcərin
işğalı ilə barışa bilmirdi. Şair gözəl
Qarabağın, doğma Kəlbəcərin
işğalında və dağıdılmasında xain xislətli
bədnam qonşularımızı, qəddar erməni
daşnaklarını ittiham edir, özünü
"yazıq", "fağır" göstərən, əslində
isə çox amansız olan bu düşmənlərlə,
onların insanlığa sığmayan
davranışlarına qarşı kəskin etiraz bildirir. Ona
görə də A.Cəmil şeirin sonunda Murovun
başında ulayan bayquşun ulartısını xain xislətli
ermənilərin himni ilə müqayisə edir:
Ulartın kəsməyir de görüm nədən?
Nəyi qandırırsan indi sən, bayquş?
Özgə yuvasında bala böyüdən.
Bayquş bir millətin himnisən, bayquş!
Məlumdur ki, ata-baba yurdalarından qovulanda,
yurddaşlarımızdan olan bəzi qızlar, qadınlar
namuslarını qorumaq üçün özlərini
dağlardan, qayalardan atıb intihar etmişdilər. Şairin
fikrincə, onlar adi qəhrəmanlar deyillər, namus, qeyrət
simvoludurlar. A.Cəmilin "Özünü qayadan atan
qızlara" şeirini qəhərlənmədən oxumaq
olmur. Qızların dumanlı surətləri göz
önünə gəlir: axırıncı dəfə onlar nə
danışıblar, bu qərar ən əvvəl onlardan
hansının ağlına gəlib? Qızlar necə əl-ələ
tutub atılıblar, qayadan atılarkən hansı
ağını, qarğışı, bayatını deyiblər?
Hansı nəğməni, şikəstəni oxuyublar? Adam
özünə verdiyi bu suallara cavab tapa bilmir. Sadəcə
olaraq, onların bu əfsanəvi qəhrəmanlığı
qarşısında susub qalırsan. Bəlkə də elə
bu məqamda ən yaxşı təskinlik, ən yaxşı
insani hiss məhz susmaqdır! Bu məqamda ürəyimdən
bir arzu keçir: Qızlar atılan həmin qaya
axtarılıb tapıla və həmin yerdə o
qızların abidəsi qoyula. Və həmin abidə də o
qədər nəhəng ola ki, Kəlbəcərin hər
yerindən görünə... Hamı - dünyanın hər
yerindən gələn adamlar bütün dünyada bənzəri
olmayan bu abidəyə tamaşa edələr. Axı, bu qəhrəmanlıq
bizim şərəfli tariximizin qanla yazılan bir səhifəsidir...
Bax bu, özünü qayadan atan qızların ruhuna ən
yaxşı təskinlik olardı.
A.Cəmil Qarabağdan yazarkən Azərbaycanın incisi,
mədəniyyət paytaxtı Şuşanı da
unutmayıb. "Şuşam, ay Şuşam" şeirinin
ilk misralarında o, qanadı qırılmış quş
kimidir, sanki fəzası yoxdur uçmağa. Kəlbəcərdən
çıxıb Laçından keçməklə
Şuşaya gəlmək istəyirdi şair.
Şuşanı yağılardan azad etməyə, onun yolunda
düşmənlərlə vuruşmağa gəlmək istəyirdi:
Natəvan ruhusan, Nəvvab qəzəli,
Əlçatmaz, ünyetməz dağlar gözəli.
Vəslinə yetməkçün gərək
vuruşam -
Şuşam, ay Şuşam.
Ancaq tale elə gətirdi ki, A.Cəmilin Kəlbəcərdən
çıxıb Laçından keçməklə
Şuşaya gəlməsinə ehtiyac qalmadı. Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti, Müzəffər Ali Baş
Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi altında qəhrəman
Azərbaycan Ordusu cəmi 44 günə 30 illik erməni
işğalında olan Şuşanı, eləcə də
bütün Qarabağı mənfur ermənilərdən azad
etdi. Amma bir zaman şair öz oğluna doğma Kəlbəcərə
qayıtmaq üçün Vətən dərsini belə
keçirdi:
Qəlpəyə çevirəm donmuş hirsimi -
Bağlı yollarımdan açam tilsimi.
Oğluma keçirəm Vətən dərsini
Bir gün Kəlbəcərə qayıtmaq
üçün...
İndi vaxtilə A.Cəmilin getmək istədiyi, amma
gedə bilmədiyi ata yurdu Kəlbəcər də,
bütün Qarabağ və Şərqi Zəngəzur da
azaddır. Artıq şair o doğma yerlərə rahat gedib-gələ
bilir. Bu qələbə ona daim xəyallarında,
röyalarında gördüyü Ana Vətəni
bütövlükdə qaytarmış oldu... Bu həm də
Adil Cəmilə doğma el-obasına, yurduna qayıtması
üçün böyük bir ərməğan idi...
Qəlbi yurd sevgisi, insanlığa məhəbbət
hissi ilə döyünən şairimizə
yaradıcılıq yolunda yeni-yeni uğurlar, nailiyyətlər
arzu edir və "belə kitablarınızın davamı gəlsin,
Adil müəllim" - deyirəm.
Nəriman FƏRMAN
525-ci qəzet.- 2024.-16 yanvar,№7.- S.13.