Ölümünü əvvəlcədən
hiss edən AYDINımız...
Aydın
MƏMMƏDOV-80
Bu gün Azərbaycanın aydınlarından olan
böyük fikir adamı, türkoloq, ictimai xadim Aydın Məmmədovun
anadan olmasından 80 il ötür. Cəmi 47 il
yaşamasına baxmayaraq, Aydın Məmmədovun yurdumuzun
insanlarının işıqlı istiqbalı naminə
gördüyü işlərin miqyası elə Azərbaycan
boydadır.
Elmi istiqamətdə atdığı mütərəqqi
addımlar, türkologiyanın tədqiqi,
türkçülük ideyalarının təbliği
baxımından ərsəyə gətirdiyi elmi məqalələr,
"Sovestkaya türkologiya" jurnalının redaktoru kimi
misilsiz fəaliyyəti əsas verir ki, onun görkəmli
dilçi kimi filologiya sahəsindəki əvəzsiz rolunu
xüsusi vurğulayaq.
Vaxtilə Aydın Məmmədovun təşəbbüsü
ilə Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr
Mərkəzinin yaradılması respublikadakı tərcümə
məsələlərinin, tərcümə siyasətinin
istiqamətləndirilməsi və bu işin keyfiyyətinin
artırılması məqsədilə atılan ən
uğurlu addım idi. Sözügedən mərkəz həm
türk xalqları arasında, həm də, ümumən,
xarici ölkələrlə ədəbi əlaqələrin
qurulması və inkişafına şərait yaratdı,
dünya ədəbiyyatındakı bir sıra dəyərli
imza və əsərlərlə Azərbaycan oxucusunu
tanış etməklə yanaşı, yerli
yazarlarımızın sərhədlərdən kənarda təbliğinə
təkan verdi. Bu gün də həmin ənənələr
davam etdirilir.
Ötən əsrin 80-ci illərinin sonunda başlayan
xalq hərəkatının ön sıralarında dayanan
Aydın Məmmədov ictimai xadim kimi də
xalqımızın taleyinin həll olunmasında rol oynayan qiymətli
şəxsiyyətlərdən olub. O zaman millət vəkili
seçil?n Aydın Məmmədov milli birlik yaratmaq,
azadlıq və demokratiya uğrunda hərəkat yolunda ciddi
işl?r görüb. Respublika Ali Sovetinin millətlərarası
münasibətlər üzrə daimi komissiyasının sədri
olub. O, eyni zamanda, Qarabağa Xalq Yardımı Komitəsinin sədr
müavini seçilib.
Təəssüf ki, vaxtsız ölüm bizimlə -
namını eşidib üzünü görmədiyi nəsillə
Aydın Məmmədov arasında keçilməz
körpü oldu. O, 1991-ci ilin aprelin 19-da görkəmli ədəbiyyatşünas,
Azərbaycan SSR-in Ali Sovetinin deputatı Dilarə Əliyeva ilə
birlikdə avtomobil qəzası zamanı faciəli şəkildə
həlak olub. İşıqlı ruhunu hörmətlə
anır, əziz xatirəsini dostları ilə birlikdə yad
edirik. Allah rəhmət eləsin!
Etibar Əliyev, millət vəkili: "Dahilik şəxsi
uğur deyil, anadangəlmə keyfiyyətdir. Başqa sözlə,
vergidir. Dahilik fenomenini təhlil etmək çox çətindir.
Anna Axmatovanın təbirincə desək, "Bunu
yaradıcılıq deməlidir". Biz onu görkəmli
türkoloq, dəyərli dost, ictimai xadim, əvəzsiz tənqidçi,
mükəmməl orator kimi tanıyırdıq. Tərcümə
mərkəzi ideyası ona məxsusdur. Aydın Məmmədov
2500 il bundan öncə dahi yunan filosofu Pifaqorun
yaratdığı "Pifaqor məktəbi" (Pifaqor
ittifaqı) analoqunu yaratmışdı. Bütün
istedadları bu məktəbin üzvü eləmişdi.
Bütün üzvlərə eyni dəyər verirdi. Aydın
Məmmədov məktəbinin böyük dinləyici ordusu
var idi. O, böyük ziyalı olmaqla yanaşı, həm də
filosof idi. Oljas Süleymenovun Aydın Məmmədov
haqqında fikri maraqlıdır: "Aydını türk
xalqlarına yaxınlaşdıran onun qan
yaddaşıdır. Bu qan yaddaşından süzülüb
gələnlərsə röya deyil, Aydın həqiqətidir".
Bəli, həqiqətin ünvanı düz göstərilib.
Türkologiya elminin inkişafı birbaşa Aydın Məmmədovun
adı ilə bağlıdır. Onun ideyaları
ölümündən sonra bar verməyə başladı.
Aydın Məmmədovun 1987-ci ildə Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqının Plemundakı
çıxışı ədəbiyyatımızın
kompasıdır. Həmin çıxışdan: "Ölkəmizdə
inqilabi yeniləşmə gedir. Biz fikir barrikadalarında,
axtarış səngərlərindəyik. Səngərin bu tərəfində
hazırlıqlı və istedadlı, cəmiyyətin
inkişafı naminə hər şeydən keçməyə
hazır olan fədailər, o tərəfində - yenidənqurma
və aşkarlıq məramını öz şəxsi mənafeyinə
tabe etdirməyə can atan buqələmunlar durur. Gəlin
bütün qüvvə bacarığımızı fədailərin
qələbəsinə sərf edək!" Bu cür
açıq və cəsarətli fikirlərə görə
onun düşmənləri də çox idi. Lakin o, belə
şeylərə məhəl qoymurdu. Böyük alman filosofu
Fridrix Yunger Qərblə Şərqi belə fərqləndirirdi:
"Qərb dialoqu, Şərq monoloqu xoşlayır".
Aydın Məmmədov Azərbaycana dialoq mədəniyyətini
gətirən ziyalıdır, intellektualdır. Onun Lev
Qumiloyla, Anarla və digər görkəmli şəxsiyyətlərlə
dialoqu indi daha çox aktualdır, çünki bu kontent indi
yoxa çıxmaq üzrədir.
Aydın Məmmədov 47 yaşında
dünyasını dəyişdi. Aydın Məmmədov
yaşamağa da tələsirdi, ölməyə də...
Dünyaya da tələsik gəldi, tələsik getdi.
Böyüyüb boya-başa çatdığı
Şəkinin Kiş kəndində dəfninə getmişdik.
Atası Mirsaleh kişinin vüqarı bizi heyrətə gətirmişdi.
Mən onda olan dəyanəti şəhid atalarında
görmüşəm. Aydın Məmmədovu xatırlayanda
Mirsaleh kişi də gözümün önünə gəlir.
Dəfn boyu onun gözünü yol çəkən
gördüm, heç danışmadı... Bəlkə də,
ata və oğul o dünyada yarımçıq qalmış
söhbətlərini davam edirlər..."
P.S. Aydın Məmmədovun ən yaxın dostu və
hər zaman onun varlığını yaddaşımızda
yeniləyən Rəşad Məcidlə bütün
görüşlərimizdə bu nəhəng şəxsiyyətdən
söhbət açırıq. Onun 47 yaşı əhatə
edən intellektual bioqrafiyası yenidən
yazılmalıdır.
lll
Xanım İsmayılqızı, şair-bəstəkar:
"Aydın Məmmədovla tanışlığım
1990-cı ildə Bədii Tərcümə və Ədəbi
Əlaqələr Mərkəzindən başladı. Məni
Tərcümə Mərkəzinə işə dəvət
edən Aydın Məmmədov oldu və özü də bilmədən
həyatımı, dünyamı dəyişdi.
Kollektivimizin üzvlərini bir-bir özü
seçib bir araya gətirmişdi. Qəribə xarakterlər,
fərqli mühitdən gələn fərqli
düşüncə sahibləri, üsyankar, istedadlı gənclər
və azad mühit... Elə bil ki, Aydın Məmmədovun
missiyalarından biri də o binanı ocağa çevirmək,
bizləri ora yerləşdirmək, bir-birimizlə
görüşdürmək, dostlaşdırmaq, beynimizə,
şüurumuza, ruhumuza gələcəyimizin kodunu
köçürüb getmək idi.
Aydın Məmmədov istər xarici
görünüşü, istər daşıdığı
enerjisi, istər düşüncə tərzi, istərsə
də, özünü ifadə forması ilə bir başqa
idi. Hərdən-bir işlətdiyimiz ifadə var: "Elə
bil göydən gəlib". Aydın Məmmədov,
doğrudan da, göydən gəlmişdi.
Mən özümü Tərcümə Mərkəzinin
yetirməsi hesab edirəm. 33 ildir ki, Tərcümə Mərkəzi
yaşayır, yaradır və böyük bir ailə kimidir.
Azərbaycan Dövlət Tərcümə Mərkəzinin rəhbəri
Afaq Məsud başda olmaqla hər birimiz Aydın Məmmədovun
xatirəsini əziz tuturuq və o, bizim ürəyimizdə,
yaddaşımızdadır.
Keçən il Kiş kəndinə getmişdim. Afaq
Məsudla birgə Aydın Məmmədovun qəbrini ziyarət
etdik, çox kövrək və fərqli duyğular
yaşadım. Sağlığında olduğu kimi, indi də
daşdan boylanan gözləri yenə yol çəkirdi... O qədər
söz, hiss, arzu, ümid var idi ki o yolda... Biz o yolun
adamlarıyıq...
Ruhun şad olsun, sözü, özü böyük
insan. Yaxşı ki, səninlə görüşmək və
səni tanımaq qismətimə düşdü, Aydın
Adam".
lll
Zakir Fəxri, şair: "Aydın Məmmədovla
sıx münasibətimiz Tərcümə Mərkəzi
yaranandan sonra başlayıb. Həmin mərkəzin rəhbəri
olsa da, o, özünü heç kimdən uca tutmurdu, rəhbər
olduğunu hiss etdirmirdi. Çox səmimi, hər kəsin
yerini bilən, son dərəcə duyğulu, kövrək bir
insan idi. Humanistliyi, uzaqgörənliyi ilə Aydın çox
gözəl kollektiv yaratmışdı. Həmişə
deyirdi, bağışlamaq kiçiklik deyil, elə
olsaydı, Allah bu qədər böyük olmazdı. Aydın
göylərə bağlı adam idi. Ədəbiyyatı,
tarixi, türkologiyanı gözəl bilirdi. Bütün
danışığı, hərəkətləri məntiqə
uyğun idi.
Bir dəfə "Gülnarə" kafesində idik
- Aydın Məmmədov idi, Aqil Abbas idi, Rəşad Məcid
idi, mən idim və bir neçə işçimiz var idi.
Aydın dedi ki, öləndə məni Zakir basdıracaq,
ancaq deyəcək ki, bu da ölməyə vaxt tapdı də.
Onun sözü elə həqiqətə çevrildi ki... Bu
söhbətin üstündən bir müddət keçdi.
Bir dəfə "İnturist"də toydaydım, rəhmətlik
Səxavət Məmmədov toyu aparırdı. Onun
"Segah"ına heç nə çatmırdı. Dedim,
Səxavət, bir "Segah" oxu... "Segah"ın
gözəl yerində məni çağırdılar,
yarıda çölə çıxdım. Bircə kəlmə
dedilər: "Aydın..." Ardını gətirmədilər...
Şok vəziyyətdə idim. Dedim, bu da ölməyə
vaxt tapdı də, "Segah"ın bu yerində... Sanki
ölümünü hiss eləmişdi...
Şuşada helikopter qəzaya düşəndə
Aydın Məmmədov ordan sağ-salamat çıxdı.
İşə gələndə dedi ki, cibimdə balaca
"Quran" kitabı var, vertolyot vurulub yerə düşəndə
düşündüm ki, görən, ölüm nə təhər
olur? Dedi, "Quran"ı əlimdə bərk-bərk
sıxdım, ölmədim, sağ qaldım... Üstündən
bir müddət keçəndən sonra Aydın avtomobil qəzasında
dünyasını dəyişdi. Görünür, qisməti
belə imiş... Aydın haqqında keçmiş zamanda
danışmaq mənim üçün çox çətindir.
Elə bir gün olmur ki, Aydın yadıma düşməsin.
O, mənim üçün canlı xatirədir. Dərgahı
nurlu olsun..."
lll
Akif Əhmədgil, şair: "Aydın Məmmədov
mənim taleyimdə xüsusi rol oynayan, dönüş
nöqtəsi olan böyük şəxsiyyətlərdən
biridir. Bir sıra istedadlı yazıçı, şair, tərcüməçiləri
ilə yanaşı, ötən əsrin 80-ci illərinin
sonunda yaradılan Tərcümə Mərkəzinə məni
də dəvət etmişdi. Özünün təbirincə
desək, Tərcümə Mərkəzi yeni bir məktəb
idi, respublikanın tərcümə siyasətini müəyyənləşdirən
amil idi. "Tərcümə siyasəti" ifadəsi
Aydın Məmmədova məxsusdur. Ədəbi əlaqələrin
genişlənməsində də həmin Tərcümə Mərkəzi
xüsusi rol oynayıb. Aydın Məmmədov o vaxt Oljas
Süleymenovun şeirlərinin tərcüməsini mənə
tapşırmışdı. O şeirlərə görə
mənə yüksək qonorar yazmışdı. Həmin
qonorarla rəhmətlik yoldaşıma nişan
üzüyü aldım və kənddə özümə
toy elədim.
Yaxşı xatırlayıram, 1986-cı ilin
dekabrında Qazaxıstanda iğtişaşlar
başlamışdı. Ondan bir qədər sonra Aydın Məmmədov
məni Almataya ezam elədi. İndi bunları danışmaq
asandır, amma o zaman bu, çox təhlükəli idi.
Aydın Məmmədov bu cəsarəti özündə
tapmışdı. Oljas Süleymenov təqib altında idi. O,
Aydın Məmmədova görə məni xüsusi hörmətlə
qarşıladı.
Aydın Məmmədov "türk"
sözünü işlətməyin,
türkçülük ideyalarını yaymağın təhlükəli
olduğu dövrdə "Sovetskaya türkologiya"
jurnalının baş redaktoru idi. Hərdən
düşünürəm ki, Aydın Məmmədovun həmin
jurnalda yayımlanan elmi məqalələrini toplayıb kitab
halında çap etdirmək lazımdır, bu, çox
vacibdir.
Aydın Məmmədov həm də böyük
ictimai xadim idi. Ötən əsrin 80-ci illərinin sonu,
90-cı illərin əvvəllərində digər müttəfiq
respublikalarda olduğu kimi, Azərbaycanda da xalq hərəkatı
başlanmışdı, müstəqillik ərəfəsində
idi. O zaman Aydın Məmmədov siyasətə yeni termin gətirmişdi:
"orta müxalifət". Bu ifadə bəziləri tərəfindən
qəbul olunmurdu, başa düşülmürdü. Bu ifadə
Avropadakı liberalizmə yaxın istiqamət idi.
Aydın Məmmədovun faciəli ölümündən
sonra Xalq yazıçısı Afaq Məsud Tərcümə
Mərkəzinin rəhbəri təyin edildi. Çox
uğurlu təyinat idi. Çünki 90-cı illərin əvvəllərində
siyasi hərc-mərclik mövcud idi, maliyyə böhranı
yaşanırdı. Bu çətinliklərə baxmayaraq, Tərcümə
Mərkəzi davam gətirdi, Aydın Məmmədovun
başladığı işi Afaq Məsud davam etdirə bildi.
Buna görə ona böyük təşəkkür
düşür".
Nadir YALÇIN
525-ci qəzet.- 2024.-16 yanvar,№7.- S.10.