Mirzə Bala Məhəmmədzadənin imzaları

(Əvvəli ötən sayımızda)

Mirzə Bala Məhəmmədzadə Türkiyədə məskunlaşdıqdan sonra sovet təqib və təhdidlərindən sığortalanmasa da, artıq açıq imzalarla, daha çox "Mirza Bala Mehmetzade" imzası ilə mətbuatda çıxış etməyə başlamışdı. Amma bəzən, məsələn, "Azeri Türk" (1928-1931) məcmuəsində olduğu kimi, "Daş Dəmir" imzası ilə də məqalələr yazırdı. Həmin imza ilə müəllifin "Odlu yurd"da 5 məqaləsi verilmişdi.

Ədibin "Odlu yurd"da (1929-1931) yazıları əsasən "Mirza Bala Mehmetzade", "M.B.Mehmetzade", "Mirza Bala", "M.B" imzaları ilə işıq üzü görmüşdü. M.B.Məhəmmədzadənin "Odlu yurt"da "Mirza Bala" imzası ilə 21, "M.B.Mehmedzade" və"M.B."nin hər biri ilə 14, "Mehmetzade Mirza Bala" imzası ilə 1 məqaləsi verilib.

Mirzə Bala Berlindəki "İstiqlal" və "Qutuluş", Ankarada nəşr olunan "Azərbaycan", Münhendə buraxılan "Dərgi" jurnalındakı əksər yazılarını "Mirza Bala" imzası ilə çap etdirib.

Mirzə Bala haqqında qələmə alınan bəzi əsərlərdə ədibin imzaları ilə bağlı ciddi yanlışlıqlara yol verilir. Məsələn, Rafail Əhmədli "Mirzə Bala Məhəmmədzadənin ictimai-siyasi görüşləri" adlı irihəcmli kitabında (Bakı, "Ozan", 2017, 448 səh.) yazır: "Mirzə Bala, M.B.Məhəmmədzadə, Nuhoğlu, A.Kut, M.B.Daşdəmir, Ali Kutluk, Azəri, Sənan, Kamal və sair imzalardan istifadə edən Mirzə Bala Məhəmmədzadə 6 mart 1955-ci ildə Azərbaycan Milli İstiqlal Hərəkatının lideri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin memarı və Müsavat Partiyasının rəhbəri, xalqımızın böyük oğlu Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin vəfatından sonra Azərbaycan milli-azadlıq hərəkatının və Müsavat Partiyasının rəhbəri seçilmişdi. "Azəri" imzasının Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə (Avropada Ceyhun Hacıbəyliyə), "Sənan" gizli imzasının milli istiqlal hərəkatı və mühacirət poeziyasının tanınmış simalarından Məhəmməd Sadıq Arana (1895, Zəngəzur, Sisyan 1972, İstanbul) mənsub olduğu mühacirətşünaslıqda çoxdan məlumdur. O ki qaldı, "Kamal" imzasının kimə mənsubiyyəti, burada da tədqiqatçılar arasında ciddi fikir ayrılığı var. Professor Bədirxan Əhmədli mühacir ədiblərin imzasına da xeyli yer ayırdığı "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı: təşəkkülü, problemləri, şəxsiyyətləri" kitabında (Bakı: "Elm və təhsil", 2017, 376 s.) "Kamal" imzası ilə də bağlı müxtəlif müəlliflərin mülahizələrin müqayisəli təhlilini aparır, opponentlərinin mövqeyini əsaslı dəillərlə təkzib edir. Əli Şamilə istinad edən B.Əhmədlinin qənaətinə görə, bəzi araşdırmaçıların iddia etdiyi kimi, "Kamal" imzası Mirzə Balaya yox, mühacirət mətbuatının fəal əməkdaşlarından Kamal Qənizadəyə məxsusdur. "Kamal" imzası ilə bağlı Dilqəm Əhmədin də fikirləri maraq doğurur. O, "İranda öldürülən mühacir - Əli Kamal Qənizadə" ("Teleqraf" informasiya agentliyi, 16 avqust 2020) adlı məqaləsində türkiyəli yazıçı, ictimai-siyasi xadim Hüseyn Nihal Atsızın 1971-ci ildə "Ötüken" jurnalının 8-ci sayında dərc etdirdiyi "Mehmet Sadık Aran - Tahsin Demiray" adlı məqaləsinə əsaslanaraq "Kamal" imzasının kimə məxsusluğu barədə fikirlərini bölüşür. Onun ehtimalına görə, məqalələrini əsasən "Azərbaycanlı Kamal" imzası ilə dərc etdirən müəllif "Yeni Qafqasya"nın fəal əməkdaşlarından, sonradan "Odlu yurd" dərgisinin, "Bildiriş" qəzetinin məsul müdiri işləyən Əlikamal Qənizadədir. D.Əhməd Əli Kamalın "Yeni Kafkasya" və "Odlu yurd"da dərc olunan 14 məqaləsinin biblioqrafik göstəricisini də tərtib edib. Onun yazdığına görə, Əli Kamal bir müddət Avropada yaşadıqdan sonra İrana qayıdır və orada da 1941-ci ildə İrana daxil olan rus qoşunları tərəfindən qətlə yetirilir. Dilqəm Əhmədin mülahizələri inandırıcı görünür. Onu da əlavə edək ki, "Yeni Kafkasya"nın tam mətnini transliterasiya edən müəlliflər də kitabın "Dizin" hissəsində bu imza ilə bağlı "Əli Kamal (Almaniyada azərbaycanlı tələbə)" yazmışlar. Beləliklə, hesab edirik ki, Rafail Əhmədlinin "Azəri", "Sənan", "Kamal" imzalarının Mirzə Balaya aid olması haqqında iddiasına aydınlıq gətirildi.

Azərbaycan mühacirlərin Türkiyədən çıxarılması ilə bağlı Sovet İttifaqının təkidli tələblərindən sonra qardaş ölkəni tərk etməyə məcbur olan istiqlal mücahidləri Avropanın müxtəlif ölkələrinə üz tutublar. Mirzə Bala da yeni qəbul olunduğu İstanbul Universitetində təhsilini yarımçıq qoymağa, Türkiyəni tərk etməyə məcbur olur. Polşada, Varşavada məskunlaşan M.B.Məhəmmədzadə Berlində M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə nəşr olunan "İstiqlal" qəzeti (1932-1934) və "Qurtuluş" dərgisi (1934-1939) ilə sıx əməkdaşlıq edir. İkinci Dünya müharibəsi başlayanda - 1939-cu ildə faşist Almaniyası Polşanı işğal edir, bu zaman Mirzə Bala yenidən Türkiyəyə dönür. Varşavada ikən M.B.Məhəmmədzadə bir müddət Milli Eyitim Bakanlığı tərəfindən buraxılan "İslam Ansiklopedisi"ndə (İstanbul, 1940-1948) məmur kimi çalışır, eyni zamanda həmin nəşrə "V.Nuhoğlu" gizli imzası ilə məqalələr dərc etdirir.

Mirzə Balanın istifadə etdiyi gizli imzalardan biri də Ali Kutlukdur. O, Polşada yaşayarkən Çolaq ailəsindən Bahirə Çolaqla tanış olur. Bahirə xanımın bacısı Manolya Veziroğlu sonralar bu tanışlığın tarixçəsi ilə bağlı xatırladıqları əsasında yazılan məqalədə oxuyuruq: "Çolaqların orada, Krakovda bulunan Pastane (un məmulatlarının bişirilib satıldığı dükan - T.A) sayesində Halil Hamdi Çolaq ile tanışmış ve sonra da qız kardeşi Bahirə ile tanışmış və orada evlənmişlər. 1939-cu ildə Almanya, Polşanı işğal edincə təkrar İstanbula dönmüş, yazılarında həmişə takma isimlərdən istifadə etdiyi için Türkiyə də əsl soyadı olan Kutluk isminə geri dönmüş. Xalamız Bahirənin soyadı bu səbəblə Kutlukdu" (Çamlıhemşin Dergisi 7. Sayı, s. 28).

İsmayıl Türkoğlu Mirzə Baladan bəhs edərkən onun imzalarına da toxunur: "1939-cu ildə Almaniya Polşanı işgal edince təkrar İstanbula döndü. İslam-Türk Ansiklopedisində V.Nuhoğlu takma adıyla bazı maddeler yazdı. Komünizmle Mücadilə, Türk Yurdu, Tasvir, Milliyet ve Cumhuriyet kimi dərgi və qəzetlərdəki yazılarında Mirza Bala, Nuhoğlu, V.Nuhoğlu, Daşdəmir, M.B.Ali Kutluk kimi isimler kullanmışdır". (Azərbaycanlı qəzetçi, tarixçi vepolitikaçı. İslam Ansiklopedisi, TDV, Ek 2, İstanbul, s. 273-274).

Araşdırmanı yekunlaşdırarkən bu qənaətə gəlirik ki, Azərbaycan istiqlal mücadiləsi tarixində parlaq iz qoymuş Mirzə Bala Məhəmmədzadə müxtəlif imzalardan, o cümlədən gizli imzalardan istifadə edərək, həmçinin imzasız zəngin bədii, publisistik, elmi əsərlər ərsəyə gətirib. İstər ölkəmizdə, istərsə də Türkiyədə Mirzə Balanın imzaları imzaları ayrıca tədqiqat obyekti kimi işlənilməyib. Bununla belə, ayrı-ayrı tədqiqatçılar müxtəlif səpkili əsərlərində az da olsa, bu mövzuya toxunmuşlar. Məsələ burasındadır ki, bu qəbildən olan yazılarda ədibin imzaları ilə bağlı tədqiqatçılar arasında fikir ayrılığı var və bu da M.B.Məhəmmədzadə irsinin tam üzə çıxarılmasına və dəyərləndirilməsinə müəyyən qədər əngəl törədir. Ədib 40 ildən də çox davam edən yaradıcılıq yolunda "Mirzə Bala Məhəmmədzadə", "M.B.Məhəmmədzadə", "Mirzə Bala", "Daş Dəmir", "M.B.Kutluk", "Ali Kutluk", "A.Kut", "Nuhoğlu", "V.Nuhoğlu", "Azerizade", "M.M.B", "M.B" imzalarından istifadə edib.

Ötən əsrin 20-30-cu illərində mühacirət mətbuatında "Y.Ali", "Y.A.", "Yey Elif" imzaları ilə dərc olunmuş yazıların da ideya istiqamətinə, mövzusuna, dilinə, üslubuna, sənətkarlığına görə Mirzə Bala qələminə məxsusluğunu ehtimal edirik. Bu istiqamətdə hələ qarşıda ciddi vəzifələr durur. Mirzə Balanın bütün imzalarının və imzasız yazılarının üzə çıxarılması, toplanılması, daha dərindən və əhatəli tədqiqi, dəyərləndirilməsi mühacirətşünaslığın və mətnşünaslığın qarşısında aktual vəzifələrdəndir. Bu işin icrası eyni zamanda mücahidlərin əqli mülkiyyət hüququnun, mənəvi haqqının qorunmasına, mühacirət irsinə daha ədalətli, həssas münasibətin formalaşmasına zəmin yaradardı.

Abid TAHİRLİ

525-ci qəzet .- 2025.- 6 dekabr (№223).- S.23.