"Qızıl səhifələr"də əks olunan tarix

Cənubi Azərbaycanda Milli Hökumətin yaradılmasının 80 illiyi ərəfəsində işıq üzü görən "Qızıl səhifələr" adlı sanballı kitab Azərbaycan xalqının milli-azadlıq yolunda mübarizə tarixindən bəhs edir. Milli hökumətin (1945-1946) yaranması və fəaliyyəti ilə bağlı məqalələr, həmin dövrün siyasi xadimlərinin - başda hökumət rəhbəri Seyid Cəfər Pişəvəri olmaqla-tarixi hadisələrin gedişini əks etdirən sənədlər topluya daxil edilib. Kitabın əsası 1946-cı ildə Təbrizin "Elmiyyə" mətbəəsində çap olunan ilk nəşrə söykənir. Oxuculara təqdim olunan bu nəşr "Qızıl səhifələr"in orijinalındakı 186 yazının hamısını əhatə edir. Kitabda hökumətin və Azərbaycan Demokrat Firqəsinin bütün əsas tarixi, müxtəlif sənədləri, parlament deputatlarının tərcümeyi-halı və şəkillərinə qədər yer tapıb. Bu gün Milli hökumətin tarixi ilə maraqlananlar bu ensiklopedik kitabda axtardıqları hər şeyi tapa bilərlər.

Tamamilə doğru fikirdir ki: "Hərəkatın və hökumətin faciəli taleyini bilən və qabaqcadan görən Seyid Cəfər Pişəvəri xalqın tarixində parlaq səhifə olan hadisələrin həqiqi və dəqiq ensiklopediyasını yaradıb gələcək nəsillərə yadigar qoymaq qərarına gəlib".

Milli hökumətin ilk dekretlərindən biri dil haqqında olmuşdu. Məhz bu dövrdə Milli hökumətin sənəd və təlimatlarından ibarət "Qızıl səhifələr" toplusu çap edildi.

"Qızıl səhifələr" toplusunun nəşrində Mirzə İbrahimovun mühüm rolu olub. 1946-cı ildə Təbrizdə nəşr olunmuş bu kitabın hazırlanmasında əsas işləri Qulam Məmmədli və Qılman İlkin görmüşdü. Kitabda Azərbaycan Demokratik Firqəsinin fəaliyyətinə, hərəkatdakı roluna mühüm önəm verilirdi. Təsadüfi deyil ki. ADF-nin proqram sənədləri, partiya protokolları, müxtəlif çıxış və məruzələr toplunun mühüm qismini təşkil edirdi. Xüsusilə, Cənubi Azərbaycanda milli hökumətin yaranıb fəaliyyət göstərdiyi dövrdə, 1945-1946-cı illərdə baş verən ictimai-siyasi hadisələrlə bağlı məqalələr və o dövrün tarixi reallıqlarını əks etdirən sənəd və məktubların toplandığı "Qızıl səhifələr" kitabı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı şöbəsinin layihəsi əsasında "Elm" nəşriyyatında işıq üzü görüb. Layihənin rəhbəri və kitabın elmi redaktoru filologiya elmlər doktoru Rəhim Əliyev, redaktorlar filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Fikrət Süleymanoğlu və Elmira Bağırova, transliterasiya və tərtib edənlər Elmira Bağırova və Afaq Mehdibəyova, farsca mətnləri tərcümə edənlər isə İbrahim Quliyev və Hökumə Allahverdiyevadır.

Əsasən bədii, sənədli, publisistik toplu olan "Qızıl səhifələr" haqqında Mirzə İbrahimov eyniadlı məqaləsində sonralar belə yazacaqdı: "Mən o zaman qocaman jurnalist və yazıçı Qulam Məmmədliyə dedim ki, ən yaxşı ədəbi və publisistik yazıları toplasın və gələcək nəslə ərməğan olaraq onu "Qızıl səhifələr" adı altında kitab kimi çap edək. Qulam Məmmədli bu işi həvəslə yerinə yetirdi: kitab çapa hazır olanda mən Pişəvəridən xahiş etdim ki, ona müqəddiməni özü yazsın. Seyid Cəfər Pişəvəri baş verəcək hadisələri 1946-cı ilin baharında öz vəsiyyət kitabı "Qızıl səhifə"lərin layihəsini hazırladı və müqəddiməsini yazdı".

Bu müqəddimə "Azərbaycan" qəzetinin 3 fevral sayında Seyid Cəfər Pişəvəri imzası ilə işıq üzü görüb.

Pişəvəri 1945-1946-cı illərin milli hərəkatını azərbaycanlıların qəhrəmanlıq dastanı adlandırır, "Şahnamə" ilə müqayisə edir. "Firdovsi ölüb ortadan getdi, Sultan Mahmud isə dünyanın keşməkeşində torpaq olub fəna oldu, lakin "Şahnamə" bu günə qədər yaşayıb, yenə də yaşayacaqdır. "Qızıl səhifələr" də "Şahnamə" və ona bənzər əsərlər kimi dünya durduqca yaşayıb hərəkatımız haqqında gələnlərə danışacaqdır".

Azərbaycan Milli Hökuməti təkcə dil, təhsil, kitab nəşri sahəsində deyil, o cümlədən, mədəniyyət, teatr, musiqi, təsviri incəsənət və sair sahələrdə islahatlar aparmış, yeni qurumların yaradılması sahəsində mühüm işlər görmüşdü.

Ümumən Cənubi Azərbaycanın elm, mədəniyyət, incəsənət həyatını canlandırmaq üçün Şimali Azərbaycandan minə yaxın mütəxəssis cəlb edilmiş, bir qrup ziyalı Cənubi Azərbaycana göndərilmişdi. Qrupun rəhbəri Həsən Həsənov özünün xatirələrində yazır: "1945, 6 dekabr. Axşam Bakıdan Mirzə İbrahimo gəldi və xəbər verdi ki, Bakıda "üçlüyün" işindən razıdırlar. Elə həmin istiqamətdə işi davam etdirmək "üçlük"dən xahiş olunurdu. Lakin bəzi məsələlərdə Moskvanın razılığı lazım idi. Pişəvəri də bizim yanımıza gəldi və biz ona dedik ki, Bayatla (Cənubi Azərbaycanın general-qubernatoru idi - M.M.) söhbətində Azərbaycan Demokrat Firqəsinin tələblərinin üstündə möhkəm dursun".

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, 1945-46-cı il Cənubi Azərbaycan milli-demokratik hərəkatının yaranmasında, güclənməsində böyük mübarizə yolu keçmiş Seyid Cəfər Pişəvərinin mühüm xidmətləri var idi. O bu hərəkatın ilhamçısı və əsas təşkilatçısı idi. Həmin illərdə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin orqanı olan "Azərbaycan" qəzetində öz mübariz yazıları ilə çıxış edən Pişəvəri doğma xalqının güclü bir lideri idi. O, məqalələrinin birində yazırdı: "Ruznaməmiz ("Azərbaycan" qəzeti nəzərdə tutulurdu - M.M.) Azərbaycan dilinə artıq əhəmiyyət verəcəkdir. Onun rişəsi xalqımızın qanında və ürəyindədir".

Seyid Cəfər Pişəvərinin məqalə və çıxışlarında Azərbaycan milli demokratik hərəkatına, Azərbaycan Demokratik Firqəsinə, doğma xalqın azadlıq mübarizəsinə böyük inam ifadə olunurdu. Bu hərəkat nəinki azərbaycanlılara, həm də azadlıq istəyən digər xalqlara da güclü təsir göstərmişdi.

Hərəkatla bağlı Mirzə İbrahimovun Cənubi Azərbaycana müntəzm gedib-gəldiyini xüsusi qeyd etmək lazımdır. O, Cənubda gedən hadisələri diqqətlə izləməklə bərabər, maarif və mədəniyyətin çiçəklənməsinə çalışmış, Cənubla bağlı mətbuatda məqalələr çap etdirmişdi.

"Qızıl səhifələr" kitabı millətimizin başına gətirilən vəhşiliklər, faciə və qətliamlar barədə acı həqiqətlərin tarixə çevrilmiş, qanlı mürəkkəblə yazılmış əzab salnaməsidir. Bu nəşr Azərbaycan xalqının azadlıq və istiqlal, mübarizə və mücadilə yolunda ömrünü fəda etmiş millət qəhrəmanlarının ensiklopedik və tarixi həqiqətlər toplusudur.

Mahmizər MEHDİBƏYOVA

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin aparıcı elmi işçisi,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet .- 2025.- 9 dekabr (№ 224).- S.14.