Böyük ədəbi hadisə

Tərcüməçi-alim Mirzə Gəncəbəydən nəfis Məhəmməd Füzuli nəşri

Azərbaycan ədəbiyyatının nəhəng siması Məhəmməd Süleyman oğlu Füzulinin əsərlərinin yeni və geniş həcmli nəşri Özbəkistanda - özbək dilində işıq üzü görüb. Bu nəşr həm poliqrafik, həm də nəfis tərtibatı ilə qiymətli olması ilə yanaşı, həm elmi ictimaiyyətdə, həm də ədəbi cameədə böyük maraq doğurub. Kitabın ərsəyə gəlməsi tərcüməçi müəllifin illərlə apardığı ardıcıl axtarışların, fədakar elmi araşdırmaların və klassik irsə sadiq münasibətin nəticəsi kimi qiymətləndirilir.

Yeni nəşrinin müəllifi - alim, tədqiqatçı və tərcüməçi Mirzə Gəncəbəydir (Mirzo Kenjabek). O, uzun illər ərzində klassik Şərq poeziyasının, xüsusilə Nizami, Əlişir Nəvai və Məhəmməd Füzulinin irsini sistemli şəkildə tədqiq edən və bu irsi özbək oxucusuna çatdıran ən məhsuldar alimlərdən biridir. Klassik irsi bu günə daşıyan alim - Mirzə Gəncəbəy təkcə tərcüməçi kimi deyil, həm də klassik fəlsəfi və poetik düşüncənin incəliklərini müasir oxucuya anlaşıqlı formada təqdim edən bir ədəbiyyatşünas kimi tanınır. Onun fəaliyyəti Şərq ədəbiyyatı ilə türk xalqları arasında mənəvi və estetik körpü rolunu oynayır.

Ədəbiyyatşünasların fikrincə, Füzuli kimi mürəkkəb poetik sistemi olan bir şairi tərcümə etmək elmi və yaradıcı cəsarət tələb edir. Füzulinin hər beyti içində eşq fəlsəfəsini, irfani dərinliyi, hikməti və poetik ustalığı birləşdirir. Buna görə də şairin dili yalnız sözlərin deyil, həm də duyğuların və düşüncələrin tərcüməsini tələb edir. Mirzə Gəncəbəyin işinin dəyəri də elə burada ortaya çıxır: o, Füzulinin poetik ruhunu özbək dilinin təmiz və zərif ifadə sistemi ilə birləşdirərək, şairin əsərlərini yeni oxucu kütləsi üçün yenidən doğulmuş kimi təqdim edir. Azərbaycan, özbək və ümumtürk ədəbiyyatının ortaq zirvəsi olan Məhəmməd Füzuli yalnız Azərbaycan poeziyasının deyil, bütövlükdə türk-islam mədəniyyətinin ən böyük klassiklərindən biridir. Onun yaratdığı poetik sistem - "ürək fəlsəfəsi" - həm Azərbaycanda, həm Özbəkistanda, həm də bütün Şərq ədəbi məkanında eyni dərəcədə qəbul edilir.

"Eşq imiş hər nə var aləmdə" misrasına söykənən bu fəlsəfə insanın varlıqda yerini, sevginin ilahi və mənəvi mahiyyətini izah edən bütöv bir ideyalar kompleksidir. Füzulinin əsərləri bu gün də həm elmi, həm də bədii baxımdan tükənməyən bir qaynaqdır. Yeni nəşr onun irsinin daha geniş coğrafiyada yayılmasına xidmət etməklə yanaşı, iki qardaş xalqın ortaq ədəbi yaddaşını da gücləndirir. Kitab təkcə tərcümə nümunəsi deyil, həm də ciddi elmi iş kimi dəyərləndirilir. Mirzə Gəncəbəy əsərləri tərcümə etməklə kifayətlənməyib, geniş şərhlər, müqayisələr və ədəbi təhlillər apararaq, nəşri kompleks akademik mənbəyə çevirib.

Nəşrin əhəmiyyəti bir neçə istiqamətdə - dil, mədəni, tarixi və elmi baxımdan özünü göstərir: Füzulinin orijinal poetik nəfəsini özbək dilində dəqiq şəkildə çatdırır, Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrini daha da möhkəmləndirir. Eyni zamanda, klassik irsin mühafizəsi və gələcək nəsillərə ötürülməsi baxımından mühüm addımdır və Füzuli mətnlərinin müqayisəli tədqiqi üçün yeni imkanlar yaradır.

Mirzə Gəncəbəyin hazırladığı bu nəşr yalnız ədəbi hadisə deyil, həm də türk dünyasının klassik irsinin qorunması və yeni müstəvidə təqdim olunması baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Alimin fəaliyyəti Azərbaycan və Özbəkistan arasında ədəbi-mədəni dialoqun inkişafına dəyərli töhfə kimi qiymətləndirilir. Mirzə Gəncəbəy yalnız Füzulini tərcümə etməyib - o, Füzulini dinləyib, onun ruhunu öz dilində yenidən yaşadıb. Bu iş elm və sevginin nadir bir birləşməsidir. Təqdim olunan kitabda Füzulinin lirikasının ruhu, eşq fəlsəfəsi, kədəri və vüsalı, hikmət dolu dili, insana, cəmiyyətə və Tanrıya baxışı özbək oxucusu üçün tam şəkildə açılır. Bu işi yalnız bilikli bir araşdırmaçı deyil, həm də daxildən Füzuli ilə ruh bağı olan bir ürək bacara bilərdi. Mirzə Gəncəbəy, eyni zamanda Əlişir Nəvai məktəbinin də dərin bilicisi kimi tanınır. O, Əlişir Nəvai ilə Məhəmməd Füzuli arasında yalnız ədəbi və mənəvi xətti deyil, həm də onların yaratdığı körpünü göstərən nadir alimlərdəndir. Nəvai türk dilinin dövlət səviyyəsində ədəbiyyat dili olmasını təmin edən qurucu şəxsiyyət, Füzuli isə bu dilin poetik imkanlarını ən ali mərtəbəyə qaldıran şairdir. Mirzə Gəncəbəy isə onların ruhundakı qohumluğu, eşq və hikmət anlayışındakı paralelləri elə dəqiqliklə ortaya qoyur ki, oxucu üçün yeni baxış bucağı açılır.

Onun Nəvai haqqında tədqiqatları - xüsusilə "Məcalisun-nəfais" və "Xəmsə" əsərləri üzərindəki şərhləri - özbək ədəbiyyatşünaslığında xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Mirzə Gəncəbəy Əlişir Nəvainin poetik söz ehtiyatını, qafiyə və məcaz quruluşunu, Türk dilində təsvir və təşbeh ənənəsini yüksək elmi dəqiqliklə təhlil edir. Füzuli araşdırmalarında isə alim eşq fəlsəfəsini zamanın dilinə gətirir, şeir mətnlərinin irfani qatlarını, sufi metaforalarını, ağıl-eşq qarşıdurmasını və "könül fəlsəfəsi"ni müasir oxucuya çatdırır. O, Füzulinin ərəb-fars qatlarının poetik funksiyasını, klassik Şərq ədəbi ənənəsi ilə bağlılığını və Nəvaidən aldığı ilham nöqtələrini aydın şəkildə ortaya qoyur.

Ən qiymətli cəhət odur ki, Mirzə Gəncəbəy Nəvaini Füzuliyə, Füzulini Nəvaiyə və hər ikisini ümumtürk ədəbi düşüncəsinə bir xətt kimi bağlayır. Onun qənaətinə görə, Şərq poeziyasında eşq, hikmət və gözəllik anlayışının iki böyük nəfəsi varsa, bunlar Nəvai və Füzulidir. Mirzə Gəncəbəy bu iki dahini bir kitabda, bir tərcümədə və bir elmi baxışda birləşdirə bilib. Yeni nəşr sadəcə Füzuli kitabı deyil - o, Nəvai məktəbinin davamı kimi Füzuli poeziyasına işıq salan unikal əsərdir. Bu iş yalnız tədqiqat və tərcümə deyil, ədəbi dialoq, iki dahinin yenidən görüşü və xalqımızın ortaq mədəni yaddaşına xidmət edən böyük bir layihədir. Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin gözəl nümunəsi, bu nəşr həm də ortaq Füzuli sevgimizin bayramıdır. Füzuli yazmışdır:

Söz yoxdur anlamağa kimsə ki,

könüllər içində nədir könül.

Bu gün Mirzə Gəncəbəy o "könül"ün qapısını bir daha açdı və göstərdi ki, Füzuli "könül"ünün qapısı, eləcə də klassik ədəbiyyat, doğru yanaşma ilə, yeni nəsillər üçün də canlı qalır.

Almaz ÜLVİ

Nəvaişünas

525-ci qəzet .- 2025.- 9 dekabr (№ 224).- S.11.