Azərbaycan yəhudiləri çar hakimiyyəti dövründə

Arxiv sənədlərinin izi ilə

Azərbaycan Respublikasında üç yəhudi icması - dağ yəhudiləri, aşkenazi yəhudiləri və Gürcüstan yəhudiləri icmaları mövcuddur. Dağ yəhudilərinin ölkəmizdə məskunlaşması V-VI əsrlərə, Gürcüstan yəhudilərinin VIII əsr ehtimal edilir. Aşkenazi yəhudilərinin isə Azərbaycana gəlişi çar Rusiyası dövründən başlayıb. İlk aşkenazilər 1832-ci ildə Bakıda məskunlaşmışlar. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Bakıda yaşanan neft bumunun baş verməsi ilə şəhərdəki yəhudi əhalisinin, o cümlədən aşkenazilərin sayı sürətlə artıb. 1897-ci ildə Bakıda iki mindən yuxarı yəhudi vardı ki, onların da əksər hissəsini aşkenazilər təşkil edirdi. Bununla yanaşı, 1903-cü ildə Kişinyovda, 1905-ci ildə Odessada, 1906-cı ildə Belostokda, habelə Rusiya imperiyasının digər şəhərlərində baş vermiş yəhudi qırğınları nəticəsində yüzlərlə aşkenazi Azərbaycana pənah gətirmiş, daha çox, Bakıda məskunlaşmışdılar. Qırğınlardan xilas olmaq üçün ölkəmizə üz tutmuş aşkenazilər burada özlərinə ikinci vətən tapıblar.

Çar zamanında ölkəmizə köç etmiş gerlər və subbotniklər də Rusiyanın müxtəlif yerlərlərindən 1820-ci illərdə Yəhudiliyi qəbul etmiş etnik qruplardır. 1839-1841-ci illərdə Çar hökuməti bu şəxsləri Cənubi Qafqaza əsasəndə Azərbaycana sürgün etmişdi. Onlar köhnə adı Həştərxan-Bazarı olan Cəlilabadın böyük məskunlaşma məntəqələrindən biri sayılan Privolnoyeyə yerləşdirilmişdilər. Bura sonralar Rusiyanın ən böyük Yəhudi-Rus məskunlaşma məntəqələrindən birinə çevrilmişdi. Təəssüf ki, həmin dövrün kameral təsvir kitablarından başqa, onlara aid məlumatları özündə saxlayan heç bir sənəd dövrümüzədək gəlib çatmayıb. Bu etnik qrupdan olanların əksəriyyəti, Rusiyaya köç etmələri səbəbindən Azərbaycanda hazırda gerlər və subbotniklər, demək olar ki, yaşamırlar.

XIX əsrin yarısı - XX əsrin əvvəllərində yəhudilər ən çox Bakı quberniyasında yaşayırdılar. İmperiya zamanında dağ yəhudilərinin kompakt yaşadığı yeganə yer olan Qubanın yəhudi qəsəbəsindən əlavə, Bakı şəhərində və Bakı qəzasının Sabunçu, Balaxanı, Ramanı kəndlərində, Lənkəran şəhərində və Lənkəran qəzasının Privolnoye kəndində, Şamaxı, Göyçay, Cavad qəzalarındakı yaşayış məntəqələrində yerləşmişdilər.

Azərbaycan Dövlət Tarix Arxivində qorunan qiymətli mənbələr arasında yəhudilərə dair rast gəlinən ilk sənədlər 1863-cü ilə aid Bakı qubernatorunun dəftərxanası işləri siyahısıdır ki, burada müxtəlif məsələlərlə bağlı qeydlərdə onların adları çəkilir (f.45, siy.2, sax.vah.79).

Bu saxlama vahidindən sonra ən maraqlısı "Qəzalardakı yəhudilərin, sineqoqların, ibadət evlərinin sayı haqqında məlumatların təqdiminə dair Bakı quberniyasının qəza rəisləri ilə yazışmaları"dır (f.44, siy.2, sax.vah.40, vər.1-8). 1869-cu ildə tərtib edilmiş sənədlər Bakı, Quba, Şamaxı, Cavad qəza rəislərinin raportlarından ibarətdir. Quba qəzası, yəhudi qəsəbəsinin 1868-ci ilə dair göstərilən məlumatları belədir: 4947 nəfər yaşayan qəsəbədə kişilərin sayı qadınlardan çoxdur. Doğum və ölüm sayında da kişi cinsi üstünlük təşkil edir. İl ərzində 44 nikah qeydə alınıb, boşanma hadisəsi baş verməyib.

Sayları artdıqca mövcud ibadət evləri ilə kifayətlənməyən yəhudilərin 1908-ci ildə Bakıda, 1911-ci ildə Quba yəhudi qəsəbəsində yeni sineqoqların tikintisi ilə bağlı Bakı Qrado naçalnikinə və Quba qəza rəisinə müraciətləri tarixi baxımdan əhəmiyyətlidir.

Yəhudi slobadasının yeni qəsəbəsində “Mizraxi” sineqoqunun 02.06.1911-ci il tarixli layihəsi

Onlar təkcə dini inamları ilə deyil, təhsil və maarif sahələrində də geniş fəaliyyətləri ilə fərqlənmişlər. 1909-cu ildə Bakı yəhudi qadın peşə məktəbi fəaliyyətə başlamışdı (f.309, siy.1, sax.vah.852, vər.1-10). 1911-ci ildə "Talmud-Tora" yəhudi maarifçi cəmiyyətinin qurulmasına nail olmuşlar (f.46, siy.2, sax.vah.143, vər.1-18).

İki sinifli Yəhudi Qadın Peşə məktəbinin 1915-ci il üzrə hesabatı

1913-cü ildə yəhudi ədəbi-musiqili cəmiyyətinin yaradılması haqqında Bakı Qrado naçalnikliyi qarşısında vəsatət qaldırmışlar (f.46, siy.2, sax.vah.164, vər.1-8). Bu arada yəhudi qəzetləri ilə yanaşı, Solomon İsakoviç Dvosin adlı yəhudi rus dilində "Bakinskiə razvleçeniə" jurnalının nəşr edilməsi üçün quberniya rəhbərliyindən icazə istəmişdi (f.46, siy.4, sax.vah.59, vər.1-5).

1913-cü ildə Bakı ravvin cəmiyyəti iudey dinindən olan şəxslər üçün Bakı şəhərində yəhudi xeyriyyə cəmiyyətinə xeyriyyə evi açmağa razılıq verməsini şəhər İdarəsindən xahiş etmişdi (f.1, siy.1, sax.vah.1751, vər.1-6) .

1914-cü ilin Bakı şəhərinin hesabatı üzrə məlumatlara istinadən əsrin əvvəllərindən yeni məskunlaşan sakinlərin milli tərkibində ruslar və ermənilərdən sonra yəhudilər də xüsusi yer tutub. Şəhər əhalisinin 4.55 faizi hesab edilən 9689 nəfər yəhudi qeydə alınıb. Onların içərisində savadlılıq dərəcəsi 82.9 faiz olub (f.389, siy.1, sax.vah.643, vər.9).

1915-16-cı illərdə Birinci Dünya müharibəsinin yaratdığı səfalət üzündən Rusiya imperiyasının qərb quberniyalarından Bakıya gələn qaçqın yəhudilərin sayı 1158 nəfər imiş (f.495, siy.1, sax.vah.111).

Bir-birinin milli dəyərlərinə qarşılıqlı hörmət və ehtiram Azərbaycan və yəhudi xalqlarını yaxınlaşdıran başlıca cəhətdir. Odur ki, xalqımızın tarixində böyük izlər qoymuş yəhudi əsilli azərbaycanlıları daim qəlbən sevir, xatirələrini əziz tuturuq: Lütfi Zadə, Mirzə Xəzər, milli qəhrəmanımız Albert Aqarunov, Nobel mükafatı almış Lev Landau və onlarla başqa tanınmışlar ümumi vətənimizin - Azərbaycanımızın fəxr edilməli övladlarıdır.

Rövşən YERFİ

525-ci qəzet .- 2025.- 19 fevral(№31).- S.12.