"Əridi, qalmadı dağların qarı..."

GÖRKƏMLİ SƏNƏTŞÜNAS, ƏZİZ DOSTUM ZİYADXAN ƏLİYEVİN XATİRƏSİNƏ DƏRİN EHTİRAMLA

Gəncliyimin ən qaynar illərində rastlaşdığım, sonralar ən əziz adamım kimi bağrıma basdığım, övladlarımın hər zaman ağızdolusu "Əmi" dedikləri bir insan vardı - Ziyadxan Əliyev...

Bakı Dövlət Universitetini bitirib, Şamaxıda çıxan "Yeni Şirvan" qəzetində işləyirdim. O illər Şamaxının qaynar çağları idi. Onda Ziyadxan müəllim orta məktəbdə təsviri sənətdən dərs deyirdi. Eyni zamanda Leninqraddakı Repin adına Rəssamlıq Akademiyasında qiyabi təhsil alırdı. Bir il olardı ki, ailə qurmuşdu. Tez-tez redaksiyaya gəlir, Şamaxının memarlıq abidələri, sənət və söz adamları, el sənətkarları haqqında maraqlı yazılar gətirirdi. Bu səpkili yazıları arabir "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində çap olunurdu. Onun yazıları maraqla oxunurdu. Ziyadxanla söhbətim tuturdu. Bəzən saatlarla mənim iş otağımda müxtəlif mövzularda söhbət edirdik.

Bir gün dedi ki, sabah Kəlbəcərə, İstisuya gedirəm... Təxminən 20 gün sonra İstisudan qayıtdı və səhəri gün redaksiyaya gəldi. Dedi ki, Aşıq Şəmşirdən müsahibə almışam, söhbətin lent yazısını da gətirmişəm.... Sən demə, orada o vaxtkı maqnitofonların birini kimdənsə xahiş-minnətlə alıb və onu bir atın üstünə qoyaraq aşığın görüşünə gedib. Məncə, söhbətin tam mətni respublika qəzetlərindən hansındasa çap olundu.

Bir gün sevincək halda yanıma gəlib dedi ki, məni Maarif Nazirliyinin Uşaqların Estetik Tərbiyəsi üzrə Metodik Mərkəzinə işə dəvət edirlər. Tezliklə Ziyadxan ailəsi ilə Bakıya köçdü. Onun sənət yolunda ən uğurlu addımları bundan sonra başladı. Sonra Xalq rəssamı Kazım Kazımzadə onu Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyinə işə dəvət etdi. İki il sonra mən də Bakıya üz tutdum.

Ziyadxan o il Sankt-Peterburqda Rəssamlıq Akademiyasını bitirdi və macar hekəltaraşı İştvan Kişin yaradıcılığı barədə yazdığı diplom işi "əla" qiymətləndirildi. Həmin vaxtlarda Ziyadxan ardıcıl olaraq respublika mətbuatında yazılarla çıxış edirdi. Nəinki sovet respublikalarında, eləcə də xarici ölkələrdə nəşr edilən dərgilərdə elmi-publisistik məqalələri çap olunurdu.

lll

Biz arabir ailəliklə Buzovnaya gedirdik. Onların həyətində uşaqlarımız - Səttar, Nicat, Könül, Aytac, Aysel bir-birinə qoşulub gizlənpaç, qaçdı-tutdu oynayırdılar. Daha sonra Xəzərin sahili boyu narın qumluqlarda ayaqyalın gəzib dolanır, dənizin ürək rahatlayan havasını udurduq.

Mən tez-tez uşaqlarımla İncəsənət Muzeyinə gedirdim. Hər yeni sərgi olanda Ziyadxan mənə zəng edirdi. O sərgilərə həvəslə tamaşa edirdim. "Əzizim Vətən yaxşı..." adlı sərgini isə heç unuda bilmirəm.

Gərək ki, 1989-cu ilin yayı, belə demək olarsa, Sovetin laxlayan vaxtıydı. Qorbaçovun saxta "perestroyka"sından bəhrələnən ermənilər bizimlə açıq torpaq davasına başlamışdılar. Nankor qonşularımız silah gücünə soydaşlarımızı doğma yurdlarından qovub çıxarırdılar.Ziyadxanın təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə İncəsənət Muzeyində respublikamızda ilk dəfə olaraq xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlı rəssamların əsərlərindən ibarət sərgi təşkil olunmuşdu. Sərgiyə münasibət birmənalı deyildi. Muzey rəhbərliyi, eləcə də Ziyadxan yuxarıların bu işə mənfi yanaşacağından qorxurdu. Ziyadxan sərgi üçün gözəl kataloq hazırlamışdı.Sərgiyə bir neçə saat qalmış muzeyin həyəti, bir neçə zalı tamaşaçılarla dolmuşdu. amı Ziyadxanı təbrik edirdi. Sərgi haqqında mətbuatda çoxsaylı yazılar getmişdi.Mən də bu xeyirxah sərgi ilə bağlı "Bakı" qəzetinə geniş yazı yazdım. Həmin sərgidən aldığım kövrək təəssürat ürəyimdə indi də şirin xatirə kimi yaşayır. Bu xatirəyə görə dostuma minnətdaram.

Ziyadxan Rəssamlıq Texnikumunda Səttar müəllimin ən sevimli tələbələrindən olub. Həmişə bu qənaətdə olmuşam ki, Ziyadxan fırçanı qələmə qurban verib. İllər ötdükcə o, Azərbaycan sənətşünaslığının ən aktual problemlərindən yazmağı bir mənəvi borc kimi çiyninə götürdü. Onun yazdığı elmi-publisistik araşdırma yazıları bir yerə toplansa, ən azı on cildlik kitab yaranar. Bu kitablar ömrünün böyük hissəsini sənətə vermiş dostumun narahat günlərinin və yuxusuz gecələrinin bəhrəsidir.O, uzun illər, pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olub. 2006-cı ildə Əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülüb. Ziyadxan Əliyev Azərbaycan mədəniyyətinə həmişə vicdanla xidmət edib, hər bir işdə haqqın, haqlının tərəfində durub.

O, canlı sənət ensiklopediyası idi... Yorulmaq bilmədən işləyir, daim harasa tələsirdi. İllərlə unudulmuş sənət adamlarını axtarıb tapır, müəllifi mübahisəli qiymətli əsərləri tədqiq edir, onları bizlərə yenidən tanıdırdı. İnamla deyə bilərəm ki, yaxşı bilmədiyi mövzu, yaradıcılığına hərtərəfli bələd olmadığı fırça və tişə ustası, xalq sənətkarı haqqında yazmazdı.

Qısaca deyim ki, Ziyadxan müəllim ildə ən azı yeddi-səkkiz dəfə bölgələrimizə sənət və sənətçi axtarışlarına çıxırdı. Getdiyi şəhərlərdə olan ali və orta təhsil ocaqlarında mühazirələr oxuyur, yerli rəssam və xalq sənətkarları ilə görüşürdü. Bu səfərlər həm onun yaradıcılığını zənginləşdirir, həm də dostlarının sayını artırırdı. Gənc istedadların üzə çıxarılmasına xüsusi fikir verirdi. Azərbaycan Televiziyasında təsviri sənətlə bağlı aparıcısı olduğu veriliş istedadlı məktəblilər tərəfindən böyük diqqətlə izlənirdi. Müxtəlif səpgili sərgilərdə çıxışları daim alqışlanırdı. Çünki Ziyadxan Əliyev təsviri sənətdə cərəyanları, üslubları çox yaxşı bilirdi və özü də gözəl rəssam idi.

lll

Son illərdə onu çox yorğun görürdüm. Bununla belə, daim hərəkətdə, axtarışda idi. Bəzən gəzə-gəzə Filarmoniya bağından keçib, sahil parkına düşürdük. Məndən böyük olsa da, onu "danlayır", deyirdim: "Ziyad, az işlə, istirahət elə, sanatoriyaya, səfərlərə get..." Deyirdi ki, əlimdə iki-üç kitab var, gərək onları tez qurtarım. Qırxa yaxın kitabı nəşr olunmuşdu, özü də necə qiymətli əsərlər - "Sənətin Məcnunu" (2009), "Günahlı dünyanın günahsız adamı" və yaxud "Səttar Bəhlulzadə romantizmi" (2014), "Naməlum Səttar" (2006), "Tənha döyüşçü" (Zakir Hüseynov, 2011), "Cizgilərə hopan ömür" (Cəmil Müfidzadə, 2011), "Azərbaycan rəqs geyimləri" (2010), "Altay Hacıyev" (E.Qasımova ilə birlikdə, 2011), "Azərbaycan incəsənəti ensiklopediyası" (A.Xəlilovla birlikdə) I-II-III cildlər (2011), "Boyalı gülüşlər" (2014), "Sabir təsviri sənətdə" (2012), "Fəxrəddin Məmmədvəliyev" (2012), "İlmələrin hikməti" (2013), "Cizgilərin hikməti", "Rənglərin simfoniyası" (2020), "Səttar Bəhlulzadə" (2019), "XX əsr Azərbaycan heykəltaraşlığının inkişaf mərhələsi" (2016), "M.M.Nəvvabın rənglər aləmi" (1996), "Bəhruz bəy Kəngərli taleyi" (N.Alıyevlə birlikdə, 2016), "Nəsimi dünyası rənglərin işığında" (2019), "Gennadi Brijatyuk və onun mənəvi dəyərlər dünyası" (2020) və s.

O, müxtəlif elmi-nəzəri konfransların iştirakçısı və məruzəçisi olub, ölkəmizin sərhədlərindən çox-çox uzaqlarda təşkil olunan rəssamlıq sərgilərinin təşkilində yaxından iştirak edib.

Alim kimi 20-dən monoqrafiyanın, 600-dən çox elmi məqalənin müəllifidir. Həmin məqalələr həm Azərbaycanda, həm də xarici dövlətlərin nüfuzlu jurnallarında dərc olunub.

İnanıram ki, "Əzimzadə məktəbi"nin 100 illiyinə həsr etdiyi "İstedadlar ocağı"nı oxuyanlar bu fikri təsdiq edərlər ki, bir redaksiya iki ilə həmin kitabı yazıb ortaya qoya bilməz, amma o, bunu bir neçə ayda bacarmışdı (Kitab haqqında "Xalq qəzeti"ndə ürək sözlərimi yazmışdım, yazıya görə mənə təşəkkür eləmişdi və çox sevinmişdim).lll

Alti nəfər idik: Rəssamlıq Akademiyasının professoru Ziyadxan Əliyev, dosent Samir Sadıqov, qəzet redaktorları, jurnalist həmkarlarım - İlqar Hüseynov, İlham Quliyev, Natiq Muxtarlı və mən - köhnə qəzetçi Səməd Məlikzadə. Bizi həyat üz-üzə gətirmişdi. Ağsaqqalımız Ziyadxan müəllim idi. Təxminən ayda bir dəfə Bakıdan çıxıb, hansı bölgəyəsə üz tuturduq. Bu səfərlərdə məmləkətin tarixi yerlərini gəzir, insanlarla görüşür, görkəmli adamların qəbirlərini ziyarət edir, rayon muzeylərinə gedir və təbiətin qoynunda müxtəlif mövzularda söhbətlər edirdik. Səfərlərdə həm də Vətənin hər hansı bölgəsi barədə yeni məlumatlar alır, təzə dostlar qazanırdıq. Ziyadxan müəllimin sənət adamlarının həyatından bəhs edən söhbətləri keyfimizi daha da duruldurdu. Onların bəzisi Ziyadxan müəllimin oxucular tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanan və sürətlə satılan "Boyalı gülüşlər" kitabında var. Amma eləsi də var ki, heç yazıya, kitaba düşməyib. Əlavə edim ki, Masallı, Sabirabad, Şamaxı, Ağsu və İsmayıllı rayonlarına səfərlərimiz haqda yazmışam, bəziləri qəzetlərdə də çıxıb: "Markdan incimişəm", "7 mart - Sabirlər günü").

Elə ki, başımız işə-gücə qarışır, görüş-səfərin vaxtı uzanırdı, Ziyad zəng edib zarafatla deyirdi ki, dostlar, əridi, qalmadı dağların qarı... Bu, bizim üçün bir çağırış idi (Dinləyənlər bilir, bu misra bir türkünün sözlərindəndi. Mən həmin misranı eşidən kimi xəyalımda o türkünü sanki yenidən dinləyirdim:

Əridi, qalmadı dağların qarı.

Çox zaman dolaşdım səhranı, bağı.

Dəruni könüldən sevərdim yarı,

O da məni sevərmi, görən?!

Ziyadxan bu türkünü çox sevirdi. Amma mənə sirr kimi qalan bu idi ki, görən onu bu sızıltılı oxumaya bağlayan nə idi? Bəlkə bunun bir tarixçəsi vardı və hər dəfə məlum misranı təkrarladıqca o olayı yenidən yaşayırdı?

lll

Ziyad xəstə yatdığı günlərin birində onun yanında oturmuşdum. Ağappaq saçlarına, son aylarda daha da arıqlamış üzünə baxırdım. O, yuxu görürmüş kimi bəzən özü-özünə danışırdı. Arabir də gözlərini açmadan su istəyirdi. Amma sudan bir-iki qurtum içirdi. Birdən gözlərini açıb dedi ki, Səməd, ürəyim qar istəyir, dağ qarı! Onun bu sözləri məni kövrəltdi. Mən yavaşca: "Əridi, qalmadı dağların qarı..." misrasını söylədim. Gülümsünən kimi oldu. Sonra dedi ki, "dondurma varsa, verin yeyim..." Böyük qızı Könül: "Yaxşı, ata, beş dəqiqəyə alıb gəlirəm...", - deyib getdi və tezliklə qayıtdı...

lll

Mən bu qənaətdəyəm ki, Ziyadxan müəllimin yaradıcılığı Azərbaycan sənətşünaslığında zəngin bir mərhələdir. Lakin o, zəhməti qədərincə qiymətləndirməyən alimdir. Onun əsərləri yenidən nəşr olunmalıdır. Rəssamlar İttifaqı ilə Rəssamlıq Akademiyası sənətşünaslıq sahəsində "Ziyadxan Əliyev mükafatı"nı təsis etsələr, çox gözəl olar. Bu, həm də fədakar alimin ruhunu sevindirər.

lll

Bir müddət əvvəl Bakıdan kəndə qayıdırdım. Şamaxını keçəndən sonra yolboyu gözəl mənzərələrə baxdıqca doymurdum. Dağların sinəsi xalı kimi bəzənmişdi. Yadıma dostumuzun çox sevdiyi "Əridi, qalmadı dağların qarı..." misrası düşdü, öz-özümə dedim: "Sənsiz o dağlara necə gedək, əziz dost?!"

Səməd MƏLİKZADƏ

525-ci qəzet .- 2025.- 17 iyul(№123).-S.14.