Milli mətbuatımızın 150 illiyinə sanballı töhfə

Bu yaxınlarda Milli İrsi Mədəni Tarixi Araşdırmalar Fondunun (MİMTA) layihəsi əsasında, British Petroleum (bp) şirkətinin dəstəyi ilə "Dirilik" məcmuəsinin transliterasiya edilmiş toplusu MİMTA Yayımları tərəfindən nəşr olunub.

Azərbaycan Milli Mətbuatının 150 illik yubileyi ərəfəsində çapdan çıxan toplunun rəyçisi və ön sözün müəllifi Mətbuat Şurasının sədri Rəşad Məcid, akademik məsləhətçisi isə akademik Nizami Cəfərov, redaktoru Əsəd Aslanoğlu, layihə rəhbəri Milli İrsi Mədəni Tarixi Araşdırmalar Fondu icraçı direktorunun müavini Kənan Şəbiyevdir. Transliterasiya toplusu MİMTA Fondunun tərcümə və nəşriyyat şöbəsinin əməkdaşları - Muxtar Cəfərli, Vüqar Mirzə və Əsəd Aslanoğlu tərəfindən transliterasiya olunub.

Azərbaycan Mətbuat Şurasının sədri Rəşad Məcidin topluya yazdığı ön sözü təqdim edirik.

Ötən əsrin səksəninci illərinin ikinci yarısında milli oyanış hərəkatı başlayanda yadımdadır ki, dostlarımla, həmyaşıdlarımla birlikdə əski əlifbanı öyrənmək üçün kurslara yazılmışdıq. Doğrudur, o dövrdə Ermənistanın təcavüzü və xalq hərəkatının genişlənməsi, mitinqlərin artması bir çox təşəbbüslər kimi bu kursun da yarımçıq qalmasına səbəb oldu. Amma yaddaşıma hopub ki, biz gənclik ruhu ilə əski əlifbanı ona görə öyrənmək istəyirdik ki, tariximiz, klassik ədəbiyyatımız məhz bu əlifba ilə yazılıb və sovet hökumətinin qondarma kiril qrafikası bizi bu keçmiş tarixi məxəzlərimizdən uzaqlaşdırıb. Biz o zamanlar əski əlifbanı tariximizə, klassik ədəbiyyatımıza, mədəniyyətimizə açılan qapı kimi görürdük.

Sonrakı illərdə zaman sürətlə keçdi və biz 1992-ci ildə "525-ci qəzet"i təsis etdik. Bu qəzet yalnız gündəlik xəbərlərin deyil, eyni zamanda milli yaddaşın, tarixi irsin, mətbuat ənənələrinin yaşadılması və təbliği missiyasını da öz üzərinə götürdü.

Müxtəlif illərdə görkəmli alim, milli mətbuat tariximizin canlı ensiklopediyası sayılan ustadımız Şirməmməd Hüseynovun təklifi, təşəbbüsü və bilavasitə dəstəyi ilə ötən əsrin əvvəllərində çap olunan bir sıra mətbu nəşrlərin - "İrşad", "Həyat", "Açıq söz" qəzetlərinin ilk sayları, eləcə də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bir illiyinə həsr olunmuş "Azərbaycan" qəzetinin 28 may tarixli nömrəsi və Milli Parlamentin açılışına ithaf edilmiş saylarının transliterasiyası "525-ci qəzet"in xüsusi buraxılışı kimi işıq üzü gördü. Onların hər biri xalqımızın milli mətbuat tarixinin öyrənilməsi, ictimai fikir həyatımızın təhlili, tarixi salnaməmizin formalaşması baxımından mühüm mənbədir. Bu yazılar vasitəsilə biz keçmişə işıq salmaqla yanaşı, gələcək nəsillərə dəyərlərimizi çatdırmağa çalışdıq. Bu layihə həm peşəkar jurnalistlər, həm də tarixçi və araşdırmaçılar tərəfindən böyük maraqla qarşılanmışdı.

Yeri gəlmişkən, xatırlatmaq istərdim ki, müxtəlif vaxtlarda dəyərli müəllimimiz Şirməmməd Hüseynovun təşəbbüsü və yorulmaz əməyi sayəsində "Əkinçi", "Təkamül", "Tərəqqi", "İrşad", "Molla Nəsrəddin", "Azərbaycan", "Həqiqət", "Hilal-Əhmər", "Bakinskaya jizn", "Açıq söz", "Yeni iqbal", "Yeni Qafqasiya", "Qurtuluş", "Hümmət", "Bakı həyatı" kimi mətbu orqanlarda dərc olunmuş qiymətli yazılar əski əlifbadan latın qrafikasına transliterasiya edilərək müasir oxuculara çatdırılıb. Bu nəşrlərdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Fətəli Xan Xoyski, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Ömər Faiq Nemanzadə, Ceyhun Hacıbəyli kimi dahi şəxsiyyətlərin, ictimai-siyasi xadimlərin, publisistlərin və naşirlərin müxtəlif mövzularda qələmə aldıqları dərin məzmunlu yazılar yer alırdı. Bu məqalələr yalnız keçmişin deyil, həm də bu günümüzün və gələcəyimizin dəyərləndirilməsi baxımından misilsiz əhəmiyyət daşıyır.

Biz zaman-zaman bu məsələlərlə, xüsusilə də mətbu orqanlarımızın əski qrafika ilə çap olunması, klassik ədəbiyyatımızın köhnə əlifbada nəşr edilməsi, eyni zamanda yeni - latın qrafikasına keçid məsələsinin vacibliyi haqqında müzakirələr aparmışıq. Mən o vaxtlar bir çox ziyalılarımızın fikirlərində müəyyən dəyişikliklərin şahidi olmuşdum. Bəzən belə fikirlər səslənirdi ki, biz vaxtilə latın qrafikasına keçmək əvəzinə, elə əski əlifbada - ərəb qrafikasında qalsaydıq, bəlkə də daha yaxşı olardı. Bəzən isə Mirzə Fətəli Axundzadədən başlayaraq yeni qrafikaya keçid məsələsində əsas arqument kimi ərəb qrafikasının mürəkkəbliyi göstərilirdi. Lakin bəzi ziyalılarımızın düşüncələri bu istiqamətdə idi ki, dünyada ərəb qrafikasından da çətin yazı sistemləri, məsələn, yapon qrafikası mövcuddur və bu, onların inkişafına mane olmayıb. Bu baxımdan, əski əlifba da bizim milli-mədəni inkişafımıza maneə ola bilməzdi, əksinə, keçmiş tariximizdən və mədəniyyətimizdən qopmamağımıza səbəb ola bilərdi. Bu məsələ indi də müzakirə mövzusu ola bilər, lakin zaman keçdikcə bu məsələlərə münasibət də dəyişir.

Son illərdə mütəmadi olaraq ötən əsrin əvvəllərində əski əlifba ilə nəşr olunmuş mətbu orqanlarımızın transliterasiyası ilə bağlı önəmli layihələr həyata keçirilir.

Ötən il AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşları "Ziya" və "Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzetlərini latın qrafikalı əlifbaya çevirmək kimi məsul işin öhdəsindən gəlmiş dəyərli alim, mərhum Müştəba Əliyevin transliterasiyalarını çap ediblər. "Ziyayi-Qafqaziyyə" "Əkinçi" qəzetinin bağlanmasından sonra mətbu nəşr boşluğunu aradan qaldırıb. Qəzetin səhifələrində XIX əsrin sonlarında Azərbaycandakı ictimai-siyasi vəziyyəti işıqlandırılıb, mövzu və janr zənginliyi ilə seçilib. Bununla bağlı AMEA-nın prezidenti, akademik İsa Həbibbəyliyə xüsusi minnətdarlıq məktubu da yazmışdım. Ötən ilin fevral ayında Mətbuat Şurasında "Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzetinin transfoneliterasiyası əsasında işıq üzü görən "Ziyayi Qafqaziyyə (1880-1884)" adlı kitabın təqdimatını da keçirmişik.

Xüsusilə vurğulamaq istərdim ki, rektor Hafiz Paşayevin ideyası ilə ADA Universitetində "Azərbaycan" qəzetinin 1918-1920-ci illərdə çap olunmuş tam külliyyatının 20 cildlik transliterasiyası nəşr edilir və artıq 10 cildi hazırdır. "Azərbaycan" qəzetinin bir mənbə kimi dərindən və hərtərəfli tədqiqi, orada yer alan materialların bugünkü və gələcək nəsillərə daha rahat şəkildə çatdırılmasını təmin edən bu layihə ilk müstəqil cümhuriyyətimizin ictimai-siyasi həyatının araşdırılması, öyrənilməsi baxımından olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsinin dekan müavini Samir Xalidoğlunun da bu sahədə əməyini vurğulamaq istərdim. O, "Yeni İqbal" qəzetinin, eləcə də Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əsərlərinin, o cümlədən 1911-1920-ci illər ərzində 95 nömrəsi işıq üzü görən, həmin dövrün tədris həyatını işıqlandıran "Məktəb" - "əxlaqi, ədəbi, fənni, müsəvvir məcmuə"sinin latın qrafikasına transliterasiyası və redaktəsi sahəsində xeyli işlər görüb. Onun redaktorluğu ilə işıq üzü görən bu nəşrlər milli mətbuat tariximizin öyrənilməsi və təbliğində əhəmiyyətli mənbələr kimi çıxış edir.

Milli İrsi Mədəni Tarixi Araşdırmalar Fondunun (MİMTA) əski əlifbadan latın qrafikasına transliterasiya sahəsində həyata keçirdiyi silsilə layihələri də məxsusi qeyd etmək istərdim.

Fondun 2023-cü ildə Ailə Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi ilə birgə layihəsi əsasında Azərbaycan mətbuat tarixinə ilk qadın nəşri kimi həkk olunmuş "İşıq" qəzetinin 1911-1912-ci illərdə nəşr edilən 47 nömrəsinin əski əlifbadan yeni əlifbaya transliterasiya olunmuş toplusu işıq üzü görüb. Keçən il Mətbuat Şurasında sözügedən Fondun icraçı direktor müavini Kənan Şəbiyev, "Füyuzat" jurnalının baş redaktoru Mübariz Yunus və MİMTA Yayımlarının direktoru Əsəd Aslanoğlunun iştirakı ilə keçirdiyimiz görüşdə həmin dərgi-toplunun nəşrini mətbuatımızın tarixini tanımaq üçün gözəl mənbələrdən biri kimi yüksək qiymətləndirmişəm.

MİMTA hazırda yenə dəyərli bir layihəni gerçəkləşdirir. Fondun əməkdaşları tərəfindən 1914-16-cı illərdə 28 sayı işıq üzü görən "Dirilik" məcmuəsinin transliterasiyasının kitab şəklində nəşrə hazırlanması mənim üçün yenə çox sevincli xəbər oldu.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ictimai-siyasi və ədəbi həyatında vacib rol oynamış mətbuat orqanlarından biri olan "Dirilik" jurnalı milli kimlik və maarifçilik ideyalarının daşıyıcısı kimi fəaliyyət göstərib. Tanınmış ziyalı və publisist Əliabbas Müznibin baş redaktoru olduğu bu dərgi nəinki dövrün aparıcı fikir tribunalarından biri olub, həm də Azərbaycan türklərinin milli özünüdərk prosesinə nəzəri və ideoloji əsaslar bəxş edib.

"Dirilik" jurnalının ətrafında toplaşan müəlliflər sırasına Azərbaycan mətbuatı və ədəbi fikrinin aparıcı simaları - Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, İsmayıl bəy Qaspıralı, Kazımoğlu, Cəfər Cabbarlı, Əbdülxalıq Cənnəti Qafarzadə, Əli Səttarlı və Əliağa Vahid kimi ziyalılar daxil idi. Onların publisistik məqalələri və bədii nümunələri vasitəsilə jurnal cəmiyyətin milli, siyasi və mədəni oyanışına töhfələr verməyə çalışırdı.

Jurnalın başlıca məqsədi Azərbaycan xalqında milli dövlətçilik şüurunun təşəkkülünə təkan vermək, milli varlığın qorunması və davamlılığı uğrunda ictimai səfərbərlik yaratmaq olub. Bu ideya maarifçilik konsepsiyası ilə uzlaşdırılır, ictimai dirçəlişin təməlində təhsilin, maarifin və milli mənəviyyatın dayandığı fikri əsas götürülürdü. Bu baxımdan Əliabbas Müznibin jurnalın ilk sayında dərc olunan "Məqsədimiz" adlı proqram xarakterli məqaləsi xüsusilə əhəmiyyətlidir. Müəllif bəşəriyyətin minilliklər boyunca keçdiyi sınaqları təhlil edərək, milli diriliyin yalnız iradə, mənəvi dəyərlər və milli mənlik şüuru vasitəsilə mümkün olduğunu əsaslandırırdı.

Dərgi eyni zamanda Azərbaycan romantik ədəbiyyatının və publisistikasının inkişafına da xidmət edib. Əmin Abid Gültəkin, Ümmügülsüm Sadıqzadə, Rəcəb Əfəndizadə və Məmməd Səid Ordubadi kimi müəlliflərin "Dirilik"də dərc olunan şeirləri və publisistik yazıları milli azadlıq, vətənə məhəbbət, mənəvi dəyərlərə sadiqlik kimi mövzuları ön plana çıxarıb.

Jurnalın fəaliyyəti yalnız ədəbi və ideoloji mətnlərlə məhdudlaşmayıb, həm də tarixi və siyasi sənədlərin təhlilinə yönəlmişdi. Bu kontekstdə rus imperatoru I Pyotrun məşhur vəsiyyətnaməsinin ilk dəfə Azərbaycan ictimaiyyətinə təqdim olunması xüsusi qeyd edilməlidir. Sözügedən sənədin "Dirilik" jurnalında nəşri - rus imperiyasının genişlənmə strategiyasının ifşası və bunun mahiyyətinin açılması baxımından mühüm hadisə olub.

...Bu yaxınlarda mətbuatın 150 illiyi ilə bağlı müsahibələrin birində məndən soruşmuşdular: "Mümkün olsaydı, mətbuatımızın hansı dövrünə qayıdıb yaşamaq istərdiniz?" Cavabımda demişdim ki, mən xüsusilə XX əsrin əvvəllərində - "Həyat", "İrşad" qəzetlərinin və "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrə başladığı o ideoloji cəhətdən zəngin, polemikalarla dolu qaynar mühitdə yaşamağı arzulayardım. Həmin dövr milli mətbuat tariximizin ən məhsuldar və ən dinamik mərhələlərindən biri idi. "Dirilik" jurnalı məhz o dövrün parlaq nümunələri sırasındadır. Müxtəlif səbəblərdən jurnalın nəşri uzun müddət davam etməsə də, "Dirilik" dövrün ictimai-siyasi düşüncəsini, maarifçilik və milli dirçəliş ideyalarını "dirildən" aparıcı platformalardan biri olub. Ona görə də "Dirilik" jurnalının transliterasiya olunaraq nəfis nəşr şəklində çap edilməsi, təkcə mətbuat tariximizin deyil, həm də milli ideoloji irsimizin yenidən dəyərləndirilməsi baxımından son dərəcə təqdirəlayiq hadisədir. Buna görə mən bu ideyanın müəlliflərinə, jurnalı transliterasiya edib nəşrə hazırlayan həmkarlarımıza dərin təşəkkürümü bildirməklə, bu kitabı həm də bizim milli mətbuatımızın 150 illiyinə sanballı bir töhfə hesab edirəm.

Rəşad MƏCİD

"525-ci qəzet"in baş redaktoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədr müavini

525-ci qəzet .- 2025.- 17 iyul(№123).-S.8;9.