Qələmin gücüylə danışan vicdan

BÖYÜK ŞAİR VƏ DRAMATURQ HÜSEYN CAVİDİN PUBLİSİSTİK İRSİNƏ BİR BAXIŞ

Azərbaycan mətbuatı öz tarixi boyu milli oyanış və maarifçilik hərəkatının əsas sütunlarından biri olub. Xüsusilə, XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərmiş "Əkinçi", "İqbal", "Açıq söz" kimi qəzetlər yalnız xəbər vasitələri deyil, həm də cəmiyyətin maariflənməsinə, ictimai-siyasi fikrin formalaşmasına və milli özünüdərkin inkişafına xidmət edən publisistik tribunalar idi.

Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Hüseyn Cavidin yaradıcılığı təkcə bədii irs deyil, həm də milli-mənəvi dəyərlərin daşıyıcısı kimi mətbuatda geniş təmsil və təqdim olunub. Hüseyn Cavidin publisistik yazıları əsasən milli istiqlal, azərbaycançılıq, təhsil və mədəniyyət məsələlərinə həsr edilib. O, qəzet və jurnallarda çıxışları ilə xalq arasında maarifçilik işi aparıb, sosial ədalət və bərabərlik ideyalarını təbliğ edib.

Cavidin məqalələri həm sənətkar, həm də vətəndaş mövqeyindən yazılıb, gənc nəsli maariflənməyə çağırıb. Dahi ədibin yalnız dramaturgiya və poeziyadakı xidmətləri deyil, həm də publisistika sahəsindəki fəaliyyəti Azərbaycan ictimai fikrinin inkişafında mühüm yer tutur. Hüseyn Cavid tənviri-əfkar, yəni maarifçilik ideyasının təbliğatçılarından olub. Bu ideyanın əsas qayəsi zehni aydınlamanı təmin etmək, maarifləndirmə yolu ilə tərəqqiyə nail olmaq idi. Onun XX əsrin əvvəllərində çıxış etdiyi "İqbal", "Şərqi-rus", "Həyat", "Açıq söz" kimi mətbu orqanlar milli maarifçilik və ideya mübarizəsinin əsas tribunasına çevrilmişdi. Dahi dramaturq əsasən milli azadlıq, mənəvi yüksəliş, Şərq-müsəlman dünyasında oyanış, düşüncə mədəniyyəti kimi məsələləri müdafiə edərək zülmü, istibdadı tənqid edirdi. Cavidin publisistikası ilə yaxından tanış olduqca humanizm, sülhsevərlik, dostluq, sədaqət və vətənpərvərlik kimi əxlaqi keyfiyyətlərin əsas motivlər olduğunu görürük. Dahi ədibin ilk çıxış etdiyi nəşrlərdən biri "İqbal"idi. Burada Hüseyn Cavid əsasən poetik və məqalə formasında çıxış edərək milli oyanışın zəruriliyini vurğulayırdı. Cavidin bu dövr məqalələrinə nəzər yetirdikcə görürük ki, istibdada qarşı maarifçilik yoluyla mübarizəni əsas çıxış yolu hesab edib. "Həqiqət"qəzetində 1910-cu ildə nəşr olunan yazısında millətin formalaşmasında dilin vacibliyini vurğulayıb. Hüseyn Cavidin publisistik əsərləri arasında milli şüurun yüksəldilməsi, milli dəyərlərin qorunması və inkişaf etdirilməsi mövzuları da geniş yer tutur. Onun məqalələrində azərbaycançılıq ideyası, dilimizin və mədəniyyətimizin qorunmasının zəruriliyi vurğulanır. Məqalələrində o, həmçinin maarifçilik və təhsilin xalqın tərəqqisində əsas amil olduğunu dəfələrlə qeyd edib: "Bir millətin tərəqqi və tədənnisini bilmək için o millətin məktəbini, daha doğrusu, ibtidai məktəblərini görmək kifayət edər". Bu yazıda Hüseyn Cavid təkcə bir ədəbiyyat adamı kimi deyil, həm də maarif və dövlətçiliyə dair işıqlı fikirləri ilə çıxış edən bir ziyalı mövqeyi ortaya qoymağı bacarıb.

Hüseyn Cavid publisistikası açıq-aşkar göstərir ki, o, millətin öz kökünə bağlı olmasının vacibliyini təbliğ edib. Cavidə görə, hər bir millətin mütləq lisan (dil) müəllimi olmalıdır, çünki lisan müəlliminin yoxluğu nəticəsində bir çox şagirdlər özlərini unudurlar. Özünü-sözünü bilməyən kimsə isə nəticə etibarilə tarixindən, kökündən xəbərsiz qalır. Bu amil isə bir millət üçün böyük qəflətdir. Hüseyn Cavid düşüncəsinə əsasən, millətin nicatı maarif və mənəviyyatdadır. Publisistikada bu formada açıq, qorxmaz, cəsarətli fikirləri sayəsində o, dövrünün ictimai-siyasi həyatına fəal müdaxilə edən, ideoloji və əxlaqi məsələlərdə açıq mövqe bildirən bir intellektual obrazı formalaşdırmışdı. Onun qələmində publisistika yalnız informasiya yox, həm də mənəvi təbliğ vasitəsinə çevrilmişdi. Cavid peşəkar jurnalist deyildi, lakin yazdığı məqalələr, seçdiyi mövzular və yazı üslubu onu dövrünün maarifçi publisistləri ilə eyni sıraya qoyur. O, publisistik yazılarında ədəbi üslubla fəlsəfi dərinliyi, sosial məsuliyyətlə poetik duyumu vəhdət halında təqdim edir. Bu isə onu publisistika tarixində fərqli və seçilən bir yerə yüksəldir. Cavid üçün mətbuat milli ruh, mənəviyyat, azadlıq düşüncəsini yaymaq üçün bir tribuna idi. O, maarifçilik ideyalarını yalnız publisistika ilə məhdudlaşdırmayıb, həm də dramaturgiya və poeziya vasitəsilə xalqı maarifləndirməyə çalışıb.

Nübar MƏMMƏDOVA

Hüseyn Cavidin Ev-Muzeyinin əməkdaşı

525-ci qəzet .- 2025.- 23 iyul(№127).- S.10.